En İyi Sorular
Zaman Çizelgesi
Sohbet
Bakış Açıları
Zazaca
Zazalar tarafından Türkiye'nin doğu ve güneydoğusunda konuşulan bir dil Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Remove ads
Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunun Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.[5][6] Zazalar tarafından Türkiye'nin çeşitli bölgelerinde konuşulan dilin kuzey, güney ve merkez olmak üzere üç ana lehçesi bulunup[7] Anadolu'nun doğusunda Bingöl, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Bitlis, Malatya, Muş ve Tunceli; güneydoğusunda Adıyaman, Diyarbakır ve Şanlıurfa; kuzeydoğusunda Kars ve Ardahan, merkezinde Sivas, Kayseri ve Aksaray ve Karadeniz bölümünde Tokat ve Gümüşhane gibi illerde konuşulmaktadır.[8][7] Zazacaya gramer, genetik ve temel söz varlığı açısından en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Tatça, Talışça, Simnanca, Sengserce, Gilekçe ve Mazenderanca gibi çağdaş İran dilleridir.[9] Dil aynı zamanda Geç Antik Çağ'da konuşulup günümüzde ortadan kalkmış Partça ve Baktriyaca gibi eski İran dilleri ile de dil yapısı yönünden benzerlik göstermektedir.[10][11][12][13]
Remove ads
Makro dil
Zazaca uluslararası dil otoriteleri tarafından iki ana Zaza dilinden oluşan bir makro dil olarak sınıflandırılmaktadır. SIL International Zazacayı Güney Zazacası (diq) ve Kuzey Zazacası (kiu) olmak üzere iki ana Zaza dilini içeren bir makro dil olarak sınıflandırmaktadır.[14] Diğer uluslararası dil otoriteleri Ethnologue ve Glottolog da Zaza dilini Güney Zazacası ve Kuzey Zazacası olmak üzere iki ana Zaza dilinden oluşan bir makro dil olarak sınıflandırmaktadır.[15][16] Prof. Dr. Ludwig Paul[17] ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü[18] ise Zaza dilini; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayırmaktadır.
Remove ads
Adlandırma
Özetle
Bakış açısı
Zazaların dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar göstermektedir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zaza dili için kullanılan başlıca adlandırmalar şunlardır: Dımılki veya Dımıli,[19][20][21][22] Aksaray, Şanlıurfa, Siverek, Diyarbakır, Çüngüş, Adıyaman, Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini Dımıli, dilleri Zazacayı ise Dımıli/Dımılki olarak adlandırmaktadır.[23][24] Friedrich Carl Andreas, Karl Hadank ve Vladimir Minorski gibi Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dilbilimci ve araştırmacılar, Zazacanın tarihi Deylem bölgesinde konuşlan diller ile yakınlığına bağlı olarak[19][25][26] Dımıli sözcüğünün Deylem bölgesi ile bağlantılı olduğunu öne sürmüştür.[27][28][29][30] Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olabileceği de bir diğer görüştür.[31] Bir diğer adlandırma Zazaki ise tarihsel olarak Elâzığ, Palu, Maden, Çermik, Bingöl ve Sivas yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmış olup Zazaların genel adlandırmasıdır. Bu adlandırmaya Zazacanın bütün lehçelerinde rastlanmaktadır.[23][32] Dilin bu adlandırmasına Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde "Zaza lisanı" veya "lisân-ı Ekrâd-ı Zaza" şeklinde rastlanmaktadır.[33] Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olabileceği çeşitli yazarlarca iddia edilmiştir.[34] Bazı yazarlar tarafından kelime benzerliğinden yola çıkılarak, Zaza sözcüğünün Sasa ya da Sasani kelimelerinden türediği de iddia edilmiştir.[35][36] Zazacanın merkez lehçesiyle konuşan Zazaların hemen hepsi kendilerini Zaza, dillerini Zazaki olarak tanımlarken Palu, Bingöl ve Dicle gibi yerlerde Zaza'nın yanında Kırd şeklindeki bir tanımlamaya da sınırlı şekilde rastlanır. Bu anılan yörelerde yaşayan bazı Zazalar dillerini Zaza ile birlikte Kırdki/Kırdi olarak da adlandırmaktadır.[23][37][38] Kırmancki, Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup,[39] anılan bu yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler.[40][41][42] Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir.[43] Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" anlamına gelen "zonê ma" demektedir. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "şarê ma" demektedir.[44][45]
Remove ads
Zazaca araştırmasının tarihçesi
Özetle
Bakış açısı
Zazaca üzerine ilk araştırmalar 19. yüzyılın ikinci yarısı itibarıyla başlamıştır. Dilbilimci Peter I. Lerch, Kırım Savaşı'nda Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giderek buradaki Zaza kökenli Osmanlı askerleri arasında Zazaca bazı derlemeler yapmıştır.[46] Lerch, 1856 yılında, Zazaca cümle listesi ve hikâyelerden oluşan derlemelerini dilbilimsel analiz yapmadan Rusça[47] ve Almanca[48] olarak yayımlamıştır.[40] Daha sonra Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856[49] ve 1860[50] yıllarında yayımlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayımlanmıştır.[51] Daha sonra Friedrich Müller (1864) Lerch'in derlediği metinlerle Zazaca ile üzerine karşılaştırmalı bir inceleme yayımlamıştır.[37][52] Müller çalışmasında Zazacayı Farsçanın bir lehçesi olarak değerlendirmekle birlikte Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan daha eski olduğunu ve tarihsel gelişim bakımından Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan farklı olduğunu tespit etmiştir.[53] Müller'in bu görüşü daha sonra F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901) ve A. Socin (1901) tarafından da desteklenmiştir.[54] Daha sonra, Albert van Le Coq (1903) derlediği bazı Zazaca metinleri Kürtçe metinlerle bazı kısmi karşılaştırmalar yaparak dilbilimsel analiz yapmadan yayımlamıştır.[55] Çalışmalarında Zazaca metin kayıtlarına yer veren ilk dönem araştırmacıları, detaylı dilbilimsel analizini yapmadan diyalekt olarak düşünüp Zazacayı Farsça ve Kürtçe ile birlikte değerlendirmiştir.[53][56]
Zazacayı dilbilimsel olarak inceleyip detaylı analizini yapan ilk araştırmacı Alman dilbilimci Oskar Mann'dır. 1905/1906 yıllarında Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirilen Oskar Mann Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Zazacayı ses bilgisi (fonetik), biçim bilgisi (morfoloji), sözcük bilgisi (leksikoloji) ve kökenbilgisi (etimoloji) açılarından inceleyen Oskar Mann yaptığı araştırmaların sonucunda Zazacanın Farsça ya da Kürtçenin bir lehçesi olmayıp başlı başına ayrı bir dil olduğunu tespit etmiştir.[57] Mann'ın ölümünden sonra çalışmalarını devralarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırmıştır.[58] Hadank da öncülü Oskar Mann gibi Zazacayı başlı başına ayrı bir dil olarak ele almıştır. Zazacanın modern dilbilim tarihindeki yeri Oskar Mann (1906) ve Karl Hadank'dan (1932) sonra David Neil MacKenzie (1961-95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), Jost Gippert (1996), Ludwig Paul (1998) ve birçok yabancı dilbilimci ve araştırmacı ve uluslararası dil otoriteleri Glottolog[59] ve Ethnologue[15] tarafından incelenmiş olup başlı başına bir Batı İran dili şeklinde tespit edilmiştir.[60]
Remove ads
Coğrafi dağılım
Zazaca, Doğu Anadolu'nun Yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 2-3[61][62] milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zaza veya Zazaca konuşan nüfus bulunmaktadır.[63][64]
Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri, Tunceli (bütün ilçelerde), Bingöl (bütün ilçelerde), Elâzığ (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri), Muş (Varto ilçesi), Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri), Adıyaman (Gerger ilçesi), Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (doğu bölgesi), Ardahan (Göle'nin iki köyünde), Aksaray (Ekecik bölgesinde[65]) ve Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturmaktadır.[66][67]
Remove ads
Sınıflandırma
Özetle
Bakış açısı
Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna ait bir dildir.[68] Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Zazaca dilbilimde başlı başına ayrı bir dil olarak kabul edilip[69][70][71][72] Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.[70][73]
Glottolog Zazacayı Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.[74] Alman dilbilimci Jost Gippert[75] ve LeCoq ise Zazacayı Hazar Denizi'nin güneyindeki tarihi Hyrkania bölgesine atıfta bulunarak Hyrkan dilleri grubu (Gurgan, Cürcan) içinde sınıflandırmıştır ve Tatça, Talışça, Sengserce ve Hazar denizi kıyılarında konuşulan diğer dilleri Zazaca ile aynı alt gruba ait saymıştır.[76]
Dilbilimci Ludwig Paul'a göre Zazaca, Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Eski Azerice[5] ve Talışçaya[77] daha yakındır. Paul, Zazacanın Talışça, Tatça, Simnanca, Sengserce ve ölü İran dilleri olan Eski Azerice ve Partçaya yakın olup bu dillerle birçok çok benzerlik paylaştığını[78] ve Kürtçenin tarihi olarak geçirmiş olduğu ses değişikliklerinin Zazacada bulunmadığını tespit etmiştir.[79] Benzer şekilde, Elazığ-Keban bölgesinde yapılan bir çalışmada Zazaca ve Kürtçe konuşurları arasında karşılıklı anlaşılırlığın oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir.[80] Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça, Gilekçe ve Mazenderanca gibi dillerdir.[81]
Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:[82]
- Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
- Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Başkartça [bsg], Koroshi [ktl]
- Hazar İran dilleri (3): Gilekçe [glk], Mâzenderanca [mzn], Şahmirzadi [srz]
- Merkezî İran dilleri (12): Aştiyanca [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivendice [siy], Soi [soj], Vefsçe [vaf]
- Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
- Semnan dilleri (4): Lasgerdice [lsa], Sengserce [sgr], Simnanca [smy], Sorheyice [sqo]
- Talış dilleri (16): Elviri-Viderice [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Herzendice [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Hoinice [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudice [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
- Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]
- Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr], Kirmanşahi (Kelhurice) [sdh], Lekçe [lki]
Remove ads
Lehçeleri
Özetle
Bakış açısı
Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zaza dili (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılmaktadır.[84]
Prof. Dr. Ludwig Paul[17] ve Zaza Dil Enstitüsüne[18] göre Zaza dili; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayrılmaktadır. Zaza dilinin, bunun yanı sıra, özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcuttur. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimine uğramıştır. Bunlar telaffuz farkından öte Zaza lehçelerinin sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiş; ya tam unutulmuş ve başka kelime biçimlerine dönüşmüş ya da bu kelimelerin kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür.
Zaza dilinin kuzey, merkez ve güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan belli başlı karakteristik özellikler bulunmaktadır. Aynı zamanda Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi de bu lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza dilinin ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da bulunmakla birlikte konuşulduğu bazı yörelerde dil komşu dillerden daha çok etkilenmiştir. Örneğin Zazacanın kuzey lehçesine bağlı Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır. Bu yeniliklerden Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin edilmektedir. Öte yandan aynı lehçe grubunda yer alan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.[kaynak belirtilmeli] Zaza dilinin üç ana lehçesi şu şekildedir:
- Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından):[83] Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
- Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından):[83] Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
- Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından):[83] Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden
Remove ads
Gramer
Özetle
Bakış açısı
Gramer, genetik, dil tarihi ve evrimi (diachronic) ve temel söz varlığı açısından Zaza diline en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında ve Kuzey İran'da konuşulan Tatça (Eski Azerice), Simnanca, Sengserce, Talışça, Gilekçe ve Mazenderanca gibi dillerdir.[85][86][87][88][89] Zaza dili ayrıca geç antik çağda konuşulup günümüzde ortadan kalmış iki İran dili olan Part ve Baktriya dilleriyle de gramer yönünden önemli ölçüde benzerlik göstermektedir.[90][91] Dilin grameri ve temel söz varlığı (core vocabulary) Part dili ile fonetik (ses bilgisi), morfoloji (şekil bilgisi), sentaks (sözdizim) ve leksik (kelime hazinesi) bakımdan önemli ölçüde örtüşmektedir.[92][93][94] Ünlü harflerden daha az değişim gösterdikleri için dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini ünsüz harfler oluşturmaktadır. İran dillerinin içinde Batı İran dillerinin kuzeybatı ve güneybatı olarak ayırt edilebilmesi için miras sözcüklerden oluşan belirli kıstas sözcükler, eş dillilik sınırı (isoglosses) yönünden esas alınmaktadır. Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan bu ünsüzlerin oluşumu (eş dillilik sınırı/isoglosses) Zaza dilinde Talışça, Tatça (Herzendice), Sengserce, Vefsçe ve bazı merkezi İran dilleri ile hemen hemen aynıdır. Zaza dili burada kuzeybatı İran dilleri grubu içinde Talışça,Tatça, Simnanca, Sengserce ve Gilekçe gibi diller ile bir kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturmaktadır. Bu kuşağa bağlı diller Farsça, Azerbaycan dili ve Kürtçe konuşurları tarafından, kuşağın batı kısmında Zazaca, Talışça, Tatça ve doğu kısmında ise Simnanca, Sengserce, Gilekçe ve diğer Hazar/Merkez lehçeleri kalacak şekilde coğrafi olarak ikiye bölünmüştür. Coğrafi bölünmeye rağmen Zazaca yine de Tatça, Talışça ve bazı kuzeybatı diyalektleri ile birlikte Batı İrani Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir ve Farsça ve Kürtçeden oldukça uzaktır. Genel olarak, Zaza, Tat ve Talış dillerinden Kürtçe ve Farsçaya doğru uzanacak şekilde, Batı İran dilleri daha az "arkaik" hale gelmektedir. Zaza dili, Talış ve Tat dilleriyle ile birlikte Batı İran dillerinin en batısında yer alırken, Farsça ve Kürtçe en doğusunda yer almaktadır.[95][96]
Kuşağın diğer dillerinin birçoğu gibi Zaza dili de isimlerde genellikle biri Eski İran dilindeki *-ahya genitif ekine dayanan yalın dışı hal eki olmak üzere iki durumlu bir sistem göstermektedir. Alman Dilbilimci Walter Bruno Henning, yaklaşık 100 yıl önce Zazaca, Talışca, Tatça, Simnanca ve Gilekçenin fiil çekiminde şimdiki zaman ekini *-ant- ile biten aynı eski İran şimdiki zaman kipinden aldığını tespit etmiştir.[97] Walter Bruno Henning ayrıca Tatça dilinin Herzendice lehçesinin Zaza ve Talış dilleriyle birçok ortak dilsel özelliğe sahip olduğunu tespit edip Herzendiceyi Talış ve Zaza dilleri arasında konumlandırmıştır.[98] Zazacada şimdiki zaman fiil çekimi Simnanca, Sengserce, Gilekçe, Talışça, Tatça ve Hazar Denizi kıyılarındaki bazı diğer dil/lehçeler ile ortak biçimde fiil kökünden sonra gelen -ant şimdiki zaman eki ile oluşturulmaktadır:[95][96][99][100]
Bu dillerin tersine Kürtçe ve Farsçada şimdiki zaman, şimdiki fiil köküne getirilen ön eklerle, می mî- (mi-ravam), -di (di-çim) (gidiyorum) oluşturulmaktadır.
Morfolojik olarak, Talışca, Tatça, Simnanca gibi Zaza dilinin lehçeleri de yalın (nominative) ve yalın dışı (oblique) olacak şekilde iki halli bir morfolojik sisteme sahiptir. Zaza dilinde, Eski İran dilindeki *-ahya genitif ekine dayanan yalın dışı hal eki -ī yalnızca eril isimlere eklenmektedir. Güney Zazacada (Çermik-Siverek lehçelerinde) dişil isimlere yalın dışı halde (oblique) -e(r) eki eklenerek yalın dışı gramatik durum oluşturulmaktadır. Zazacadaki bu -e(r) eki başlangıçta her iki cinsi ifade edecek şekilde akrabalık terimlerinin yalın dışı halini ifade ederken muhtemelen, zamanla genel olarak dişil sözcüklerin yalın dışı halini kapsayacak şekilde yayılmaya başladığı düşünülmektedir. Zazacada ile aynı şekilde Tatça lehçelerinde de akrabalık terimlerinin yalın dışı hal eki olan -r her iki cinsiyete ait akrabalık terimlerinden diğer terimlere yayılmıştır. Zaza dilinde olduğu gibi, Simnanca,Tatça ve Talışçada da akrabalık terimleri aynı ek işleviyle (-e(r)) yalın dışı hale dönüştürülmektedir:[101]
Tabloya ek ek olarak anne (yalın) ve anne (yalın dışı hal) Zazacada mā -> mār, Tatçada mā -> mār, Talışçada mā -> moār ve erkek kardeş (yalın) ve erkek kardeş (yalın dışı hal) Zazacada bıra -> bırar, Tatça dilinde bera -> berar ve Simnancada bäre -> bärār şeklinde belirmektedir.[102][103][104]
Ergatif
Eski İrani Dönemin sonuna doğru ve Orta İrani Dönemin başlangıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin yalın dışı halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir. Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilmektedir. Zazaca, Talışça,[105] Tatça,[106][107] Simnanca, Sengserce, Kahangi, Vefsçe[108] ve Beluçça[109] gibi diğer birçok batı İran dilinde olduğu gibi morfolojik olarak ergatiflik özelliği göstermektedir.
Durumlar
Çağrı hali olarak bilinen vocative hariç tutulursa, Zazacada bulunan 2 hal yalın (casus rectus) ve yalın dışı (casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır. Zazacada, biri birlikte bir Kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturduğu Talışça Tatça, Simnanca, Sengserce gibi diller ile benzer biçimde kökü Ana İranca'ya uzanan -ahya genitiflik ekine uzanan, ismin iki hali yalın (y) ve yalın dışı (yd) olmak üzere iki hali vardır.[95] Zazaca bıra/bırar; Simnanca bere/berar yalın ve yalın dışı hallere örnektir.[95] Tamlamalar noktasında ise isim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelmektedir, sıfat da isimle birlikte çekilmektedir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n).
Gramatik cinsiyet
Zaza dilinde isim morfolojisi eril ve dişil olacak şekilde ikili gramatik cinsiyet sistemine dayanmaktadır.[110] Eski İran döneminde, Avestaca, Eski Farsça gibi Eski İran dilleri, eril, dişil ve nötr olmak üzere üçlü gramatik cinsiyetine sistemine sahipti. Eski İran dilinde bulunan bu gramatik cinsiyet sistemi –nötr hali hariç– Zazacada büyük ölçüde aynı şekilde kalmıştır. Eril ve dişil farklılığı isim, sıfat ve zamir halleri ile fiil çekimleri dahil olmak üzere Zaza dilinin tüm morfolojisinde yer almaktadır. Eski İran dilinin dişil takısı –ā Zazacanın kuzey lehçesinde vurgusuz takı –e [-ə] olarak, güney lehçesinde ise -ı olarak günümüze ulaşmıştır.[111][112]
Zazacanın yanı sıra Simnanca ve Tatça dillerinde de aynı dişil eki belirmektedir. Örneğin, eşek sözcüğü için Zazacada kullanılan "her" kelimesi ve Simnanca ve Tatça dillerinde kullanılan "xar" kelimesi:[113]
Her ve xar sözcükleri Zaza, Simnan ve Tat dillerinde erkek eşeği ifade ederken, her ve xar sözcüklerinin dişil biçimleri, vurgusuz -e eki ile sırayla here ve xára, sırasıyla Zaza, Simnan ve Tat dillerinde dişi eşeği ifade etmektedir.
Batı İran dilleri arasında Zaza dili dışında Simnanca,[114][115][116] Sengserce[117], Tatça[118][119] ve lehçeleri Hazārrūdi, Cālī, Tākestāni, Kajali, Khalkhali, Karani, Lerdi, Diz, Sagzābādi, Eštehārdi, Aştiyanca, Amorei, Elvirice, Abyānei ve merkezi İran dil ve lehçeleri Sivendice, Cālī, Fārzāndī, Delījanī, Jowšaqanī, Abyānei[120] gibi batı İran dillerinde de eril ve dişil olacak biçimde ikili gramatik cinsiyet sistemi bulunmaktadır. Zaza dilinde isimler, çoğul haldeki isimler dışında, eril ya da dişil cinsiyetten birine aittir. Herhangi bir ismi ve o ismi etkileyen herhangi bir sıfatı veya başka bir kelime türünü doğru bir şekilde çekimlemek için ismin dişil mi yoksa eril mi olduğunun belirlenmesi gerekmektedir. Çoğu ismin doğal bir cinsiyeti vardır. Bunu yanı sıra bazı isim kökleri değişken cinsiyete sahiptir, yani hem eril hem de dişil isim olarak işlev görebilirler. Her (erkek eşek) here/herı (dişi eşek); estor (aygır) estore/estorı (kısrak) ve verg (kurt) deleverge/delevergı (dişi kurt) gibi.[121] Eril vedişil ayrımına dayanan ikili gramatik cinsiyet sistemi Zazaca dışında Fransızca, İspanyolca, İtalyanca, Venedikçe, İrlandaca, İskoçça, Litvanca ve Letonca gibi diğer akraba Hint-Avrupa dillerinde de (eril-dişil olacak şekilde) korunmuştur.
Kuzeybatı İran dilleri içinde yalnızca Zazaca, Simnanca, Sengserce ve Tatça dillerinde İran dillerinde oldukça nadir görülen özgün bir dil özelliği olarak fiil çekimlerinde de eril ve dişil ikili gramatik cinsiyet farkı belirmektedir.[122][123][124][125][126] Yine diğer tüm Batı İran dillerinin aksine, yalnızca Zazaca ve bazı Tatça lehçelerinde oldukça nadir bir dil özelliği olarak üçüncü tekil şahsın yanı sıra ikinci tekil şahıs fiil çekimlerinde de eril ve dişil olacak şeklinde ikili gramatik cinsiyet ayrımı görülmektedir.[127] Zaza ve Simnan dilleri ve Tatça lehçelerinde isimlere, sıfatlara ve fiillere ek olarak, işaret zamirlerinde de gramatik cinsiyet farkı belirmektedir. Yalın (nominative) halde eril işaret zamirleri ek almazken dişil işaret zamirleri dişil takısı (–ā ve türevleri) almaktadır. Örneğin:[128][129][130][131][132]
Fiil yapısı
Zaza dilinin kuzey lehçesinde mastar eki -ene, güney lehçesinde ise -enı eki ile oluşturulmaktadır.[112][135] Fiil kökü, bu ekin çıkarılmasıyla oluşturulur. Şimdiki zaman kipi ise mastarın atılıp fiil kökü alınarak ve köke şimdiki zaman ortacını belirtir ekin eklenip ve fiilin çekimlenmesiyle oluşturulmaktadır.
Edilgen ve ettirgen çatılar
Zaza dilinde Eski ve Orta İran döneminden kalma diğer bir özellik de fiilin edilgen çatısının (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulmasıdır. Eski Hint-İrani mürekkep edilgen eki -ya'nın Pehlevicedeki -īh- şeklindeki yansıması Zazacada -i- şeklinde mevcuttur ve edilgen çatı -i eki ile kurulmaktadır. Mürekkep edilgenlik -i eki fiil kökünün hemen ardına getirilmektedir.[18] Zazacayla aynı şekilde Tatça (Eštehārdī, Aştiyanca, Elviri, Čālī, Čarza vb. lehçeleri) ve Talışçada (Asālem)[136] ve Simnancada[f][137] da edilgen çatı fiil köküne birleşik -i eki ile kurulmaktadır.[132][133][134] Dilde edilgen çatıya örnek olarak: nan weriyeno: ekmek yeniyor, şıt şımiyeno: süt içiliyor, nuşte nuşiyeno: yazı yazılıyor, keye viniyeno: ev görünüyor sözcükleri verilebilir. Zazacada ettirgen çatı ise, edilgen çatıya benzer şekilde fiil köküne birleşik, Orta İrani dönem -ēn ettirgen ekinden kalma[138] -n- eki ile oluşturulmaktadır.[139][140] Ettirgen çatıya örnek olarak: veşneno: (eril) yakıyor, vurneno: (eril) değiştiriyor, musneno: (eril) öğretiyor sözcükleri verilebilir. Zazacada ettirgen çatıyı oluşturan -n- eki Simnancada -(e)n,[141] Tatça[142] ve Talışçada -en-, Mâzenderanca -en(d)-[143] ve Gilekçe -an[144] şeklinde belirmektedir.
Geniş zaman
Geniş zaman eki öznenin bir eylemi yapma ihtimalinin var olduğunu veya bu imkâna ermiş olduğunu yani bu fiili işleme imkânına sahip olunduğunu ifade etmektedir. Zaza dilinde geniş zaman alışkanlık, süreklilik arz eden, doğallık belirten durumlar ve masalsı anlatımda kullanılmaktadır.[145] Geniş zaman kipi, Zaza dili, Simnanca, Tatça, Talışça, Gilekçe dilleriyle ortak olacak şekilde kökünü eski İrani şimdiki zaman kipin *-ant- ekinden almaktadır.[146][147] Geniş zaman çekiminde gramatik cinsiyet üçüncü tekil şahısta Simnanca, Tatça, Sengserce gibi dillerde ve ikinci şahısta Tatçada olduğu gibi belirgindir. Örneğin, şiyaene "gitmek" ve vınderdene "durmak" fiillerinin geniş zaman çekimleri ve çekimlerdeki gramatik cinsiyet farklılığı aşağıdaki gibidir:[148][149]
Şimdiki zaman
Zaza dilinde şimdiki zaman kipi birçok durumda kullanılmaktadır. En yaygın kullanımı, konuşma anında gerçekleşen bir olayı ifade etmektir. Dilde şimdiki zaman kipi, geleceğe yönelik bir zaman belirteciyle birleştirildiğinde, gelecekte gerçekleştirilmesi planlanan bir olayı ifade etmektedir.[150] Zaza dilinde şimdiki zaman, koşaçın özneye göre çekimlenmesi, fiilin köküne şimdiki zamana kipinin getirilmesi ve fiilin kişiye göre çekimlenmesiyle oluşturulmaktadır.[151] Dilin bu şimdiki zaman formu (-ant) yine Simnanca, Sengserce, Gilekçe, Talışça, Tatça ve Hazar Denizi kıyılarındaki diğer dil/lehçeler ile aynı kökten gelip aynı şekilde oluşturulmaktadır.[147] Fiilin çekimi noktasındaki gramatik cinsiyet farklılığı ise yine üçüncü tekil şahısta Tatça, Sengserce, Simnancada ve ikinci tekil şahısta Tatçada olduğu gibi belirgindir:[152]
Ezo kenan/ez ha kenan: ben yapıyorum, tıyê kenê/tı ha kenê: sen yapıyorsun (eril), tiya kenay/ti he kenay: sen yapıyorsun (dişil), oyo keno/o hao keno: o yapıyor (eril), aya kena/a haya kena: o yapıyor (dişil) gibi.[153][154] Dilin fiillerdeki şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi de mevcuttur; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Ana İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.
Geçmiş zaman
Zazaca'da geçmiş zamanın geçişli cümlelerinde öznenin hiçbir önemi yoktur, çekimi belirleyen nesnedir. Yani nesnenin eril ve dişilliği ya da tekilliği ve çoğulluğu fiilin çekimini belirlemektedir. Ergatiflik özelliği gereği birinci (ez), ikinci (tı), üçüncü (o: eril ve a: dişil) tekil şahıslar ve üçüncü çoğul şahıs (ê/i), birinci (mı), ikinci (to), üçüncü (ey: eril/ay: dişil) ve üçüncü çoğul (inan/inun/ina) olacak şekilde yalın dışı hale (oblique) dönüşürken birinci ve ikinci çoğullar (ma ve şıma) aynı şekilde kalır. Geçmiş zamanda nesnesiz cümlelerde zamir yalın dışı hale dönüşür ya da yalın halde (ma ve şıma) halde kalır ve fiil mastarı düşer. Örneğin mı şımıt: ben içtim, to şımıt: sen içtin, ey şımıt: o (eril) içti, ay şımıt: o (dişil) içti, ma şımıt: biz içtik, şıma şımıt: siz içtiniz ve inan şımıt: onlar içtiler gibi. Nesnesi bulunan cümlelerde ise fiil mastarı düşüp fiil kökü kalır ve nesnenin cinsiyetine göre fiil kök sonuna nesnenin cinsiyetini gösterir son ek getirilir. Örneğin mı kıtab wend: ben kitap (eril) okudum, mı estanıkı wende: ben masal (dişil) okudum, mı şıt şımıt: ben süt (eril) içtim, mı engure/engurı werde/ı: ben üzüm (dişil) yedim, mı nan werd: ben ekmek (eril) yedim.
Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonekin -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partça olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olmasının olası olduğu düşünülmektedir.
Fiil takıları
Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiller sınırlı bir şekilde mevcuttur ve dilde takı olarak algılanmamaktadır. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcuttur (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek”: era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.
Sayılar
Zaza dilinde sözcükler tekil halde eksizken (dişil cinsiyet eki -e/-ı dışında) sözcükler çoğullaştırılırken sözcüğün sonuna çoğul eki vurgusuz -i ilave edilmektedir.[155] Örneğin kerg (tavuk) kergi (tavuklar), verg (kurt) vergi (kurtlar), merdım (insan) merdımi (insanlar), vaş (ot) vaşi (otlar), estor (at) estori (atlar) gibi. Zazaca çoğul eki -i ile aynı şekilde kuşağın bir diğer üyesi olan Simnancada da yalın haldeki sözcükler aynı -i çoğul ekiyle çoğullaştırılmaktadır.[156][157] Örneğin, ağaçlar/atlar sözcükleri Zazacada dari/estori ve Simnancada dåri/asbi şeklinde çoğullaşmaktadır. İki dilde ortak yalın hal çokluk eki -i'ye ek olarak, hem Zazaca hem de Simnancada sözcükler yalın dışı halde -un çokluk ekiyle çoğullaştırılmaktadır.[158][159] Örneğin:[160]
Bütün Batı İran dilleri arasında yalnızca Zazaca ile Simnanca (ve Sorheyice, Lasgerdice, Biyabunaki gibi lehçeleri) ve Tatça (ve Herzendice, Kilitçe gibi lehçeleri) gibi yakın ilişkili dillerde üç rakamı Partça aynı anlamı taşıyan hry/hrē ile eş köklüdür. Partça üç rakamını ifade eden hry/hrē, Eski İran döneminde sözcüğün başlangıçtaki *θr sesinin dönüşmesiyle *hr şeklini almıştır.[161][162] Bu dillerde v -> b ve s -> h ünsüz harf değişimi (örn. Zazaca, Simnanca, Tatça, Partça vist ve das'e karşılık Farsça ve Kürtçe bist ve dah) de güçlü şekilde belirgindir. Yine İran dilleri arasında oldukça nadir bir dil özelliği olarak yalnızca Zazaca ve Simnancada bir rakamı eril ve dişil olmak üzere iki cinsiyet formuna sahiptir. Gramatik cinsiyetin bu şekilde sayılar üzerinde de belirgin hale gelmesi ölü bir Eski İran dili olan Avestacada da bulunmaktaydı.[163] Zazaca ve diğer yakın ilişkili dillerde temel rakamlar aşağıdaki gibidir:[164][165][166]
Rakamların yanı sıra, Zaza dilinde 10'dan 20'ye kadar olan sayma sayıları ve onluk sistem sayıları Eski Farsça ile birlikte Eski İran döneminin varlığı belgelenmiş iki İran dilinden biri olan Avestaca ve Orta İran döneminde konuşulmuş olup günümüzde ölü bir Kuzeybatı İran dili olan Partça ile güçlü benzerlikler göstermektedir:
Zamirler
Kişi zamirleri
Zaza dilinde şahıs zamirlerinde yalın (nominative) ve yalın dışı (oblique) şeklinde tipik Batı İran yapısı belirmektedir. Kişi zamirleri şu şekildedir: yalın hal: yalın dışı hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine.
Zaza dilinde üçüncü şahıs zamirinde gramatik cinsiyet hem yalın hem de yalın dışı durumda ortaya çıkmaktadır. Üçüncü şahıs eril zamiri o, dişil zamiri ise a'dır.[175][176] Tüm Batı İran dilleri içinde Zazaca, Simnanca, Sengserce ve Tatça lehçeleri Hazārrūdi, Cālī, Tākestāni, Kajali, Khalkhali, Karani, Lerdi, Diz, Sagzābādi, Eštehārdi, Aştiyanca, Amorei, Elvirice, Abyānei ve Jowšaqāni, Abuzeydābādi, Farizandi gibi batı İran dil ve lehçelerinde üçüncü tekil şahıs zamirinde eril ve dişil gramatik cinsiyet farkı belirmektedir:[177][178]
İşaret zamirleri
Zaza dilinde işaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece bulunmaktadır. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk gelmektedir. Yakın derece içinse Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; yalın dışı halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” şeklindedir. Merkez Zazacasında ise yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılmaktadır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.
Kelime türetme
Zaza dilinde yer isimlerine eklenen vurgulu "-ıj" yapım eki köken veya akrabalık belirtmektedir.[182] Zaza dili ile aynı şekilde Tatça ve Talışça dillerinde de köken veya akrabalık belirtmek için isimlere sırasıyla "-ij" ve -ıj" yapım ekleri getirilmektedir.[183][184] Bu yapım ekinin kökeninin eski Deylem diline uzanıp bu dilin bir kalıntısı olduğu düşünülmektedir. Deylem dilinde "dehche" kelimesi köylü, çiftçi anlamlarını taşımaktaydı. Sözcüğün oluşumu deh (köy) + che (köken veya ilişkiyi belirten yapım ek) şeklindedir ki "-che" son eki, Mâzenderanca gibi çağdaş Hazar dillerinde günümüzde "-ij" şeklinde varlığını sürdürmektedir. Örneğin Yoshij Yoshlu, Yosh bölgesinden gibi.[185][186]
Yapım ekinin örnekleri olarak; Soyreg -> Soyreg-ıj- Zazacada,[187] Lankon -> Lankon-ıj- Talışçada,[188] Teron -> Teron-ij Tatçada[189] ve Yosh -> Yosh-ij- Hazar dillerinde[190] sırasıyla Soyregli, Lankonlu, Tahranlı ve Yoshlu sözcüklerini ifade etmektedir.
Remove ads
Ses bilgisi
Özetle
Bakış açısı
Dillerin tarih boyunca gelişimi ve evrimi diachronic yaklaşım izlenerek ele alınmaktadır.[191] Diachronic yaklaşımda, dilin ya da dillerin tarihin farklı dönemlerindeki aşamaları karşılaştırılarak dillerin tarih boyunca ne yönde ve nasıl evrim geçirdiği ve değiştiği incelenmektedir. Batı İran dilleri de tarih boyunca değişim gösterip farklı ses özellikleri geliştirmiştir ve bu dillerin sınıflandırılmasında diachronic yaklaşımdan yararlanılmaktadır. Zaza dilinin ses (fonolojik) değişimlerini Karl Hadank,1932 yılında yayımladığı Mundarten der Zâzâ (Zaza lehçeleri) adlı çalışmasında detaylı bir biçimde analiz ederek eserinin das Zâzâ nicht Kurdisch (Zazaca Kürtçe değildir) bölümünde Zazaca ile Kürtçe arasındaki fonolojik farklılıkları dilbilimsel olarak ortaya koymuştur.[192] Batı İran dillerinin tarihsel evrim (diachronic) açısından belirgin fonolojik değişimleri şu şekildedir:[193][194][195][196][197][198][199]
Sesli harfler
Zazacanın ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmektedir ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürü şekil değiştirmiştir, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Ana/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Ana İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.
Sessiz harfler
Remove ads
Alfabeler
Özetle
Bakış açısı
_Seyfa.jpg)
Osmanlı döneminde yazılan Zazaca metinler Arap harfleriyle yazılmıştır. Bu dönemdeki eserler dini içeriklidir. Sultan Efendi lakaplı İsaBeg bin Ali tarafından 1798 yılında yazılan ilk Zazaca metin Arap harfleriyle Osmanlıcada da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır.[200] Bu eserin ardından 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair Ahmed el-Hassi tarafından yazılan ilk Zazaca Mevlit de Arap harfleriyle yazılıp 1899 yılında basılmıştır.[201][202] Bir diğer Osmanlı-Zaza din adamı Osman Esad Efendi tarafından 1901 ya da 1903 yıllarında yazılan bir diğer Zazaca Mevlit de aynı şekilde Arap harfleriyle yazılmıştır.[203] Cumhuriyet sonrası Zazaca eserler ise Arap alfabesi terk edilip Latin harfleriyle yazılmaya başlamıştır. Yine de günümüzde Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. Jacabson alfabesi olarak adlandırılan bir alfabe, Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkıları ile geliştirilmiştir ve Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü tarafından kullanılmaktadır. Aynı zamanda Zazaca Vikipedinin yazı sistemidir.[204] Zülfü Selcan tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan dir diğer Zaza alfabesi, 8'i sesli ve 24'ü sessiz olan 32 harften oluşup Zazaca için geliştirilmiş başka bir yazı sistemidir.[205] Yayınlarda çoğunlukla kullanılan bir diğer alfabe olan Bedirhan alfabesidir.[206][207] Bu yazı, temelde Celadet Bedirhan tarafından Kürtçe için geliştirilmiş olup, Latin harfleri temellidir. 1996'dan beri Zazaca yayınlar yapan Vate dergisi yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.
Zaza alfabesi 32 harften oluşmaktadır:[204]
| Harf | |||||||||||||||||||||||||||||||
| A
a |
B
b |
C
c |
Ç
ç |
D
d |
E
e |
Ê
ê |
F
f |
G
g |
Ğ
ğ |
H
h |
I
ı |
İ
i |
J
j |
K
k |
L
l |
M
m |
N
n |
O
o |
P
p |
Q
q |
R
r |
S
s |
Ş
ş |
T
t |
U
u |
Û/Ü
û/ü |
V
v |
W
w |
X
x |
Y
y |
Z
z |
| Adı | |||||||||||||||||||||||||||||||
| a | be | ce | çe | de | e | ê | fe | ge | ğe | he | ı | i | je | ke | le | me | ne | o | pe | qe | re | se | şe | te | u | û/ü | ve | we | xe | ye | ze |
| Ses | |||||||||||||||||||||||||||||||
| /a/ | /b/ | /dz/ | /ts/ | /d/ | /ɛ/ | /e/ | /f/ | /ɡ/ | /ɣ/ | /h/ | /ɪ/ | /i/ | /ʒ/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /o/ | /p/ | /q/ | /r/ | /s/ | /ʃ/ | /t/ | /y/ | /u/ | /v/ | /w/ | /x/ | /j/ | /z/ |
Remove ads
Edebiyat
Özetle
Bakış açısı
Zaza edebiyatı Zaza dilinde üretilmiş sözlü ve yazılı metinlerinden oluşmaktadır. Sözlü ve yazılı eserlerden oluşan Zaza edebiyatı, Zaza dili yazıya geçirilene değin ağırlıklı olarak sözlü edebiyat türleriyle ilerlemiştir. Bu bakımdan Zaza edebiyatı sözlü eserler bakımından oldukça zengindir. Dilin deyre (türkü), kılame (şarkı), dêse (ilahi), şanıke (fabl), hêkati (öyküler), qesê verênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır. Yazılı eserler ise Osmanlı İmparatorluğu döneminde verilmeye başlamış olup ilk dönem eserleri dini/inançsal bir nitelik taşımaktadır. Cumhuriyet sonrası ise uzun süreli dil ve kültür yasakları Türkiye ve Avrupa olmak üzere iki merkez üzerinde gelişen Zaza edebiyatının ağırlıklı olarak Avrupa üzerinde canlanmasına neden olmuştur. Gevşeyen yasaklardan sonra Zaza edebiyatı Türkiye üzerinde gelişim göstermiştir.[208]
Osmanlı dönemi
Zaza edebiyatının bilinen yazılı ilk eserleri Osmanlı döneminde verilmiştir. Osmanlı döneminde verilen Zaza dilindeki yazılı eserler Arap harfleriyle yazılmıştır ve dini bir nitelik taşımaktadır. Bu dönemdeki yazılı Zazaca ilk eser 1700'lü yılların sonunda verilmiştir. Zaza dilinin elde bulunan yazılı bu ilk metni, İslam tarihi yazarı Sultan Efendi lakaplı İsa Beg bin Ali tarafından Hicri 1212 (1798) yılında yazılmıştır. Eser Arap harfleriyle kaleme alınmış olup Osmanlıcada da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır. İki bölümden oluşan eser III. Selim döneminde Doğu Anadolu bölgesini, Ali'nin (halife) hayatını, Alevi doktrini ve tarihini, Nehcü'l-Belâga'nın bazı bölümlerinin Zaza diline çevirisini, apokaliptik konuları ve şiirsel metinleri içermektedir.[200] Bu eserden yaklaşık yüz yıl kadar sonra 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair Ahmed el-Hassi (1867-1951) tarafından Zaza dilindeki bir diğer eser olan Mevlit (Mewlid-i Nebi) yazılmıştır. Zaza dilindeki ilk Mevlit olan eser Arap harfleriyle yazılıp 1899 yılında basılmıştır.[201][202] Aruz ölçüsü kullanılarak yazılan mevlit Süleyman Çelebi'nin mevlîdine benzemekle birlikte giriş, İslam peygamberi Muhammed'in hayatını ve Allah, tevhit, münacaat, miraç, veladet, doğum ve yaratış vb. dini konuları içerip 14 bölüm, 366 beyitten oluşmaktadır.[201][202] Bu dönemde yazılan bir diğer yazılı eser ise Siverek müftüsü Osman Esad Efendi (1852-1929) tarafından kaleme alınan bir diğer Mevlit'tir. Biyayışê Pexamberi (Peygamberin Doğuşu) olarak adlandırılan eser İslam peygamberi Muhammed ve İslam dinine ait bölümlerden oluşmakta olup 1901 (bazı kaynaklarca 1903) yılında Zaza dilinde Arap harfleriyle yazılmıştır. Eser yazarın ölümümden sonra, 1933 yılında basılmıştır.[203] Zaza yazarların dışında Peter Ivanovich Lerch (1827-1884)[46][47][48], Robert Gordon Latham (1812-1888), Dr. Humphry Sandwith (1822-1881)[49][50], Wilhelm Strecker (1830-1890), Otto Blau (1828-1879)[51], Friedrich Müller[52] (1864) ve Oskar Mann (1867-1917)[57] gibi yabancı yazarlar/araştırmacılar Cumhuriyet öncesi dönemde çalışmalarında Zazaca içeriklere (masal, hikâye, sözlük) yer vermiştir.[37]
Cumhuriyet sonrası dönem
Cumhuriyet sonrası Zaza edebiyatı Türkiye ve Avrupa merkezli olmak üzere iki kol üzerinden gelişmiştir. Bu dönemde Zaza edebiyatının gelişimi, uzun süreli dil ve kültür yasaklarına bağlı olarak Türkiye'de durağanlaşmıştır. 1980'lerde Avrupa ülkelerine Zaza göçü ve görece özgür ortam, Zaza edebiyatının Avrupa üzerinde canlanmasını sağlamıştır. Cumhuriyet sonrası Türkiye'de yazılmış Zaza dilindeki eserlerden biri 1947-1948 yıllarında Muhammed Aslan (Muhammed Şeyh Ensari) tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eserdir.[209] Bu eserin ardından Mehamed Eli Hun tarafından, 1971 yılında, dini konuları ve hikâyeleri içeren bir başka Mevlit yazılmıştır. Mehmet Demirbaş tarafından 1975 yılında yazılmaya başlayıp ve 2005 yılında tamamlanan Zazaca şiir ve kasidelerden oluşan 300 sayfalık bir el yazması Zazaca divan, divan türünde bu dönemde yazılan bir başka edebi eserdir.[210] Yine Abdulkadir Arslan (1992-1995)[211], Kamil Pueği (1999), Muhammed Muradan (1999-2000) ve Cuma Özusan'ın (2009) mevlid ve siyerleri dini içerikli diğer edebi eserlerdir.[201] Yazılı Zaza edebiyatı mevlid ve dini eserler yönünden zengindir ve dilin yazılı ilk eserleri bu türlerde verilmiştir.[201][212] Zaza edebiyatının dergicilik üzerinden gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından çıkarılıp başlı başına Zaza dili ile yayın yapan dergiler, Zaza dili ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan dergiler ve Zaza dilinde olmayıp içeriğinde Zaza dilinde eserlere yer veren dergiler üzerinden gerçekleşmiştir. Kormışkan, Tija Sodıri, Vate tamamı Zaza dilinde yayın yapan dergilerdir. Bunların dışında Zaza milliyetçiliği'nin öncü ismi Ebubekir Pamukçu tarafından dil, kültür, edebiyat ve tarih dergileri olarak çıkarılan Ayre (1985-1987), Piya (1988-1992) Raa Zazaistani (1991) bu dönemdeki Zazaca ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan önemli dergilerdir. Ware, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Desmala Sure, Waxt, Çıme Zazaca ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan diğer dergilerdir. Avrupa ülkelerinde yayımlanan bu dergilerin yanı sıra tamamen Zaza dilinde olup Türkiye'de yayımlanan ilk dergi olan Vatı (1997-1998) ile Miraz (2006), Veng u Vaj (2008) Türkiye'de Zaza dilinde yayımlanan diğer önemli dergilerdir. Ağırlıklı olarak başka dillerde yayımlanıp içeriğinde Zaza dilindeki eserlere de yer veren dergiler ise Kürtçe ve Türkçe dillerinde yayın yapmış dergilerdir. Roja Newé (1963), Riya Azadi (1976) Tirêj (1979) War (1997) Kürt dilinde olup; Ermın (1991), Ateş Hırsızı (1992), Ütopya, Işkın, Munzur (2000) ve Bezuvar (2009) ise Türk dilinde olup içeriğinde Zaza dilinde metinlere yer veren dergilerdir.[213] Bunların dışında NewePel (2011-2017) tümüyle Zaza dilinde yayımlanmış ilk gazetedir.[214] Bugün farklı yayınevleri tarafından Zaza dilinde şiir, hikâye ve roman gibi farklı edebi türlerdeki eserler Türkiye ve Avrupa ülkelerinde yayımlanmaktadır.
Remove ads
Söz varlığı
Özetle
Bakış açısı
Zaza dilinin komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.
Hint-Avrupa dilleri karşılaştırması
Sayılar
Hint-Avrupa dil ailesi içinde yer alan dillerde bütün sayılar etimolojik olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanıp aynı kökenden gelmektedir. Bu noktada Zaza dilinde rakamlar, başta Farsça olmakla birlikte aynı dil ailesinde yer alan Yunanca, Rusça, Latince, İngilizce, Almanca, Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Litvanca ve İrlandaca gibi dillerle aynı kökten gelip benzerlik göstermektedir. Zazaca sayıların adlandırılmasında Baltık dilleri, Slav dilleri, İran dilleri ve Trakça gibi dillerle birlikte Hint-Avrupa dillerinin kentum ve satem dilleri ayrımının satem dilleri bölümünde yer almaktadır.[215] Proto Hint-Avrupa dilinde varsayımsal olarak *hoi-no- (1), *d(u)wo- (2), *trei- (3), *kʷetwor- (4), *penkʷe (5), s(w)eḱs (6), *septm̥ (7), oḱtō/*h₃eḱtou (8), (h₁)newn̥ (9), *deḱm̥(t) (10) ve wīḱm̥t (20) şeklinde yer alan[216] temel sayılar Zaza dilinde ve diğer Hint-Avrupa dillerinde şu şekildedir:
Benzer kelimeler
Hint-Avrupa dil ailesi içinde yer alan dillerdeki sözcükler, dillerin varsayımsal Proto Hint Avrupa dilinden türemelerine bağlı olarak etimolojik olarak aynı kökten gelmektedir. Bu noktada dil ailesinin İran dilleri grubunda yer alan Zazaca başta Farsça ve diğer İran dilleri olmak üzere kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce gibi dillerle söz varlığı bakımından benzerlikler arz etmektedir. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da köken olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanmaktadır.[217][218] Zazaca burada diğer İran dilleri ile birlikte Proto Hint-Avrupa dilinden türeyen Proto İran dilinden türemiştir. Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsça ile daha fazla uyum gösteren "payna hardi biyene" kalıbıyla ifade etmektedir. Zazacada payne, ayak tabanı; hard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler Farsçada ise pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde ifad edilip İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde belirtilmektedir. Benzer şekilde çekirdek aile üyeleri tüm Hint-Avrupa dillerinde büyük ölçüde benzeşmektedir. Zazacada mae/may/mare şeklinde ifade edilen anne, Farsçada mam, madar, maman şeklinde, İngilizcede mom, mum, mother şeklinde ifade edilmektedir. Bu özelliği sözcüklerin etimolojik kökeni açısından da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ancak şimdi konuşulmayan Proto Hint-Avrupa dilinden türeyen diller bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi etimolojik yakınlıkla birbirine bağlanmaktadır. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar.[219][220] Bu noktada günümüzde Zazaca ve diğer Hint-Avrupa dillerinde kullanılan benzer sözcüklerin bazıları aşağıdaki gibidir:
Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları
Remove ads
Medya’da kullanım
Özetle
Bakış açısı
Zaza dilinin görsel ve işitsel medyada kullanımı görece yenidir. Zazacanın görsel ve işitsel medyada gelişimi öncelikle sinema üzerinde başlamıştır. Yılmaz Güney'in 1983 yılında çekilen Duvar filmi, Zaza dilinin sinemada kullanıldığı ilk filmdir. Filmde Zazaca bir türkü (Hayderê) yer almaktadır. Bu filmden sonra 2000'li yıllara kadar geçen durağan dönem sonrası, Zaza sineması genişlemiştir. Mahsun Kırmızıgül'ün 2007 yapımı Beyaz Melek ve 2015 yapımı Mucize filmlerinde Zaza dilinde diyaloglar yer almıştır. Nuray Şahin'in Tüyü Takip Et/Perre Dıma So (2004), Aynur Saray'ın Zara (2009), Caner Canerik tarafından çekilen Vas (Ot, 2006), Sayd (2007), Pheti (2007), Pırdo Sur (2008), Muya Şiae (2009) Bava Duzgın (2009), Raa Haqi (2009), Bêrtıj (2010), Mehmet Ali Konar'ın Baba (2010), Kamer Erdogan'ın Sıpê (2012), Yücel Yavuz'un General (2012), Çetin Baskın'in Geyrayış (2012), Gökhan Tunç'un Zımısto Bıvejiyo (2013) Muxtar (2014), Gulsosın (2015), Vılıka Kowu (2015), Sıpêla (2016), Piyê Mın Toz Şeker (2016), Cêniya Nêeysayi (2016), Kazım Öz'ün Zer (2017), Zımısto Vêrd Ra (2017), Vir (Bellek, 2017) Fotografkêş (2018) isimli belgesel ve filmlerde Zaza dili yer almıştır. Kazım Öz'ün Zer (2017) isimli çok dilli uzun metraj filmlerinde Zaza dilinde bazı diyaloglara yer verilmiştir.[221][222] "Vir" filmi Belçika'da düzenlenen “Move Me Film Festivali”nde “Uluslararası En İyi Kısa Film” ödülüne layık görülmüştür.[223] Mehmet Ali Konar'ın Renksiz Rüya (Hewno Bêreng) isimli filmi ise Zaza dili ağırlıklı olarak çekilmiş uzun metrajlı bir film olup. 29. Ankara Uluslararası Film Festivali'nde (19-29 Nisan 2018) En İyi Film, En İyi Erkek Oyuncu, Onat Kutlar En İyi Senaryo, En İyi Görüntü Yönetmeni, En İyi Özgün Müzik, SİYAD En İyi Film Ödülü olmak üzere 6 dalda birden ödül alırken; 37. Uluslararası İstanbul Film Festivali'nde (6-17 Nisan 2018) ise mansiyon ödülü almıştır.[224][225][226][227] Veli Kahraman tarafından çekilen Zazaca ağırlıklı 2012 yapımı Ana Dilim Nerede (Zonê Ma Koti Yo) filmi 31. Uluslararası İstanbul Film Festivali, 34. Moskova Film Festivali başta olmak üzere birçok yarışmada aday gösterilmiş ve ödüller almıştır.[228][229] Fecira isimli, Zaza dilindeki bir belgesel de 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde Tek Başına Dans belgeseliyle birlikte en iyi belgesel ödülünü almıştır.[230] Zaza dilinin televizyonda kullanımı ise, sinemaya göre geç bir tarihte başlamıştır. Avrupa Birliği uyum paketlerine bağlı olarak 2002'de kabul edilen Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçelerde Yapılacak Radyo ve Televizyon Yayınları Hakkında Yönetmelik[231] sonrası 2004 yılında, diğer dillerle birlikte, TRT'de süreli olarak Zazaca ilk yayınlar yapılmaya başlamıştır.[232] Daha sonra, TRT-6'nın kurulmasıyla birlikte Zaza dilinde haber programları başta olmak üzere birçok program bu kanalda yayınlanmaya başlamıştır. Ancak, TRT-6'nın ağırlıklı olarak Kürtçe yayın yapması bazı Zaza dernekleri tarafından protesto edilmiştir.[233][234][235][236] 2021 yılında Zaza Federasyonu tarafından Türksat uydusunda üzerinde, Zaza dilinde yayın yapan Zaza TV kanalı yayın hayatına başlamıştır.[237] Bunların dışında, Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonları ile Med TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zaza dilinde program ve içeriklere yer verilmiştir.
İleri okuma
- Lerch, Peter I. (1857/58): Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
- Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.-II, Reichsdruckerei, Berlin
- Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
- Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
- Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " 30 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Michigan
- Asatrian, Garnik. S./Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden
- Sandonato, M. (1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam
- Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" 7 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Frankfurt University
- C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
- C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
- Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A./Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
- Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Hamburg
- J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
- Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
- Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" 9 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Massachusetts Institute of Technology
- Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" 3 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Stony Brook University
- Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
- Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.
Not listesi
Kaynakça
Okuma listesi
Dış bağlantılar
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads