Loading AI tools
Türkiye'nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde bir il Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Diyarbakır, Türkiye'nin bir ilidir. Merkezi Diyarbakır olan ilin yüzölçümü 15.168 km2'dir. Adıyaman, Batman, Bingöl, Elazığ, Mardin, Muş, Malatya ve Şanlıurfa illeri ile komşudur. 17 tane ilçeye sahiptir.
| Diyarbakır | |
|---|---|
 İlin Türkiye'deki konumu | |
 İl sınırları haritası | |
| Ülke | Türkiye |
| Coğrafi bölge | Güneydoğu Anadolu Bölgesi |
| İl merkezi | Diyarbakır |
| İdare | |
| • Vali | Murat Zorluoğlu |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 15.168 km² |
| Nüfus | |
| • Toplam | 1.635.048 |
| • Kır | - |
| • Şehir | 1635048 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| İl alan kodu | 412 |
| İl plaka kodu | 21 |
Resmî site T.C. Diyarbakır Valiliği | |
Diyarbakır, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin orta kısmında, El Cezire'nin (Mezopotamya) kuzeyinde yer almaktadır. Doğuda Batman ve Muş, batıda Şanlıurfa, Adıyaman, Malatya, kuzeyde Elazığ ve Bingöl, güneyde ise Mardin illeri bulunmaktadır.[2] Yeryüzü şekilleri açısından genelde dağlarla çevrili, ortası hafif çukurlaşmış görünümdedir ve Güneydoğu Torosların kollarıyla çevrilidir. En yüksek dağı Muş sınırı yakınındaki Andok Dağı'dır (2830 m).
Diyarbakır'da sert bir kara iklimi egemendir.[3] Yazları çok sıcak geçer fakat kışları Doğu Anadolu Bölgesi kadar soğuk geçmez. Bunun başlıca nedeni Güneydoğu Toroslar yayının kuzeyden gelen soğuk rüzgârları kesmesidir.[4] En sıcak ortalaması 40,2 derece, en soğuk ay ortalaması ise -10,1 derecedir.[3] Günümüze kadar ölçülen en yüksek sıcaklık 48,4 derece ile 29 Temmuz 1946 gününde, en düşük sıcaklık ise -25,7 derece ile 11 Ocak 1933 gününde yaşanmıştır.[5]
Yıllık yağış ortalaması 496 milimetre olan şehirde, bu yağışın %2'lik kısmı yaz aylarında düşmektedir. Kuzeydeki dağların eteklerine doğru gidildikçe yağışlar da artar.[3]
Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin doğal bitki örtüsü olan bozkır, Diyarbakır'da da egemendir.[6] Bozkır bitki örtüsü içinde otsu bitkiler daha fazladır. Bunlar ilkbaharda kısa bir süre içinde yeşerip çiçeklenir, ama yağışların kesilmesiyle yaz başında kururlar. Çevredeki dağlar, yer yer meşe ormanlarıyla kaplıdır.[3] Diyarbakır topraklarının %33'ü orman ve fundalık, %40'ı ekili arazi ve %22'si çayır ve meralarla kaplıdır. İlkbaharda her yer yemyeşildir. Yaz aylarında ise dere kenarları dışında her yer bozkırdır, otlar tamamen kurur. Vadilerde söğüt, çınar, ceviz ve kavak ağaçları, yükseklerde ise meşe, ardıç ve yabani meyve ağaçları yer alır. Ormanlık arazi her ne kadar %33 görülmekteyse de muntazam ormanlık saha çok azalmıştır.
Diyarbakır şehrinin en önemli akarsuyu Elazığ ili sınırları içinden çıkan Dicle nehridir. Nehir, Diyarbakır şehrinin bulunduğu lav sahanlığının doğu kesimine paralel akar. Burada nehir vadisinin tabanı 600 m'ye iner. Diyarbakır'ın güneyinde 8 km mesafede doğuya yönelir. Dicle, Diyarbakır ilindeki akarsuların tümüne yakınını toplar. Yalnızca ilin kuzeybatı köşesindeki küçük bir alanın suları Fırat ırmağına gider.[3] Ayrıca Dicle nehri üzerinde inşa edilen Dicle, Devegeçidi, Kralkızı, Silvan gibi barajlar sayesinde hidroelektrik enerjisinin üretimi artmış bunun yanında sulama faaliyetleri de gelişmiştir.[kaynak belirtilmeli]
Büyükşehir illerinde Merkezi yönetim Vali, İl Müdürleri ve İl Danışma Kurulundan oluşur.
Diyarbakır, bir 'büyükşehir'dir. Bu özelliğine göre yönetimi belirlenmiştir. Protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır.
Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi'ne devretmiş ve kaldırılmıştır.
Diyarbakır Valisi 1959-Konya doğumlu Ali İhsan SU, 12.5.2022/209 sayılı kararla Mersin Valisi iken atanmıştır.
Vali ve Kaymakamlara ait bilgiler Diyarbakır'ın ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.
Büyükşehir Belediyelerinde yerel yönetim, Büyükşehir Belediye Başkanı, Büyükşehir Belediye Meclisi ve Büyükşehir Belediye Encümeni'nden oluşur.
Yerel yönetimi temsil eden Büyükşehir Belediye Başkanı, ildeki tüm seçmenlerin oy çokluğu ile seçilir. Yerel seçimlerde İlçe Belediye Başkanı ve İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanılarak ilçelerin belediye meclisleri oluşur. İlçe Belediye meclislerinden alınan üyelerle (başkan kontenjanı, ilçe nüfusu ve parti oy oranına göre) de Büyükşehir Belediye Meclisi oluşur. Bu mecliste ilçe belediye başkanları da yer alır.[7][8] Meclisin başkanı Büyükşehir Belediye Başkanı'dır.
Büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşur. (5216 saylı kanun 16.madde)
Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi'ne devretmiş ve kaldırılmıştır.
2019 Türkiye yerel seçimleri sonunda Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanlığını kazanan Adnan Selçuk Mızraklı (HDP), 19 Ağustos 2019 tarihinde görevden alınmış, yerine Diyarbakır Valisi Hasan Basri Güzeloğlu kayyum olarak atanmıştır.[9]
17 ilçe belediyesinin 14'ünü HDP'li adaylar kazanmıştır. YSK bunlardan Bağlar Belediye Başkanı seçilen HDP'li aday Zeyyat Ceylan'ın (KHK kapsamında ihraç edildiği için) yerine seçimi ikinci tamamlayan Hüseyin Başoğlu'na (AK Parti) mazbatayı vermiştir. Diğer ilçelerden Bismil, Eğil, Ergani, Hazro, Kayapınar, Lice, Kocaköy, Kulp, Silvan, Sur ve Yenişehir belediye başkanları ise göreve geldikten sonra İçişleri Bakanlığı tarafından görevden alınmış, yerlerine ilçe kaymakamları kayyum atanmıştır.[10][11][12][13][14][15] Son durumda 17 ilçe belediyesinin 11'ini kayyum olarak atanan kaymakamlar, 2'sini HDP, 3'ünü AK Parti, 1'ini SP yönetmektedir.
Diyarbakır Büyükşehir Belediye Meclisi bazı üyelerin görevden uzaklaştırılması nedeniyle belirsizleşmiştir.[16]
Büyükşehir ve ilçe belediye başkanlarına ait bilgiler Diyarbakır'ın ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.
Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 6 Şubat 2024 verileri[17])
Diyarbakır İl Nüfusu: 1.818.133 (2023 sonu). İlin yüzölçümü 15.168 km2'dir. İlde km2'ye 120 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe: 919 kişi ile Bağlar’dır)
İlde yıllık nüfus artış oranı %0,73 olmuştur. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Eğil (%10,10)- Bağlar (-% 3,03)
06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre 17 İlçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 1.046 mahalle bulunmaktadır.
| 2023 yılı sonunda Diyarbakır ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri | |||||||
| İlçe | Nüfus 2022 | Nüfus 2023 | Fark | Nüfus Artışı % | Mah.Say. | Alanı km2[18] | Yoğunluk |
| Bağlar | 406.471 | 394.338 | -12.133 | -3,03 | 48 | 429 | 919 |
| Bismil | 118.698 | 119.972 | 1.274 | 1,07 | 122 | 1679 | 71 |
| Çermik | 49.644 | 49.900 | 256 | 0,51 | 81 | 948 | 53 |
| Çınar | 76.966 | 78.351 | 1.385 | 1,78 | 100 | 1934 | 41 |
| Çüngüş | 10.720 | 10.771 | 51 | 0,48 | 40 | 512 | 21 |
| Dicle | 36.114 | 38.533 | 2.419 | 6,48 | 47 | 738 | 52 |
| Eğil | 21.434 | 23.712 | 2.278 | 10,10 | 30 | 449 | 53 |
| Ergani | 136.099 | 137.492 | 1.393 | 1,02 | 102 | 1510 | 91 |
| Hani | 32.519 | 32.777 | 258 | 0,79 | 26 | 436 | 75 |
| Hazro | 16.093 | 17.772 | 1.679 | 9,92 | 31 | 426 | 42 |
| Kayapınar | 419.513 | 425.143 | 5.630 | 1,33 | 34 | 480 | 886 |
| Kocaköy | 15.355 | 15.537 | 182 | 1,18 | 22 | 248 | 63 |
| Kulp | 34.357 | 37.576 | 3.219 | 8,96 | 58 | 1560 | 24 |
| Lice | 24.364 | 26.168 | 1.804 | 7,14 | 70 | 982 | 27 |
| Silvan | 86.161 | 87.707 | 1.546 | 1,78 | 93 | 1252 | 70 |
| Sur | 100.613 | 98.938 | -1.675 | -1,68 | 100 | 1227 | 81 |
| Yenişehir | 219.759 | 223.446 | 3.687 | 1,66 | 42 | 358 | 624 |
| Diyarbakır | 1.804.880 | 1.818.133 | 13.253 | 0,73 | 1.046 | 15.168 | 120 |
| Diyarbakır il nüfus bilgileri | ||||
|---|---|---|---|---|
| Yıl | Toplam | Sıra | Fark | Şehir - Kır |
| 1927[19] | 194.316 | 32 | %24 46.595 147.721 %76 | |
| 1935[20] | 214.142 | 38 | %10  | %23 50.316 163.826 %77 |
| 1940[21] | 257.321 | 33 | %20 | %26 66.103 191.218 %74 |
| 1945[22] | 249.949 | 37 | %3  | %25 63.377 186.572 %75 |
| 1950[23] | 293.738 | 35 | %18 | %25 72.267 221.471 %75 |
| 1955[24] | 343.903 | 29 | %17 | %29 98.798 245.105 %71 |
| 1960[25] | 401.884 | 29 | %17 | %31 124.718 277.166 %69 |
| 1965[26] | 475.916 | 25 | %18 | %34 162.467 313.449 %66 |
| 1970[27] | 581.208 | 20 | %22 | %41 238.504 342.704 %59 |
| 1975[28] | 651.233 | 21 | %12 | %43 281.960 369.273 %57 |
| 1980[29] | 778.150 | 16 | %19 | %48 374.264 403.886 %52 |
| 1985[30] | 934.505 | 13 | %20 | %51 472.055 462.450 %49 |
| 1990[31] | 1.094.996 | 13 | %17 | %53 600.640 494.356 %47 |
| 2000[32] | 1.362.708 | 10 | %24 | %60 817.692 545.016 %40 |
| 2007[33] | 1.460.714 | 11 | %7 | %59 855.389 605.325 %41 |
| 2008[34] | 1.492.828 | 11 | %2 | %70 1.051.511 441.317 %30 |
| 2009[35] | 1.515.011 | 12 | %1 | %71 1.079.160 435.851 %29 |
| 2010[36] | 1.528.918 | 12 | %1 | %71 1.090.172 438.786 %29 |
| 2011[37] | 1.570.943 | 12 | %3 | %72 1.132.351 438.592 %28 |
| 2012[38] | 1.592.167 | 12 | %1 | %73 1.155.258 436.909 %27 |
| 2013[39] | 1.607.437 | 12 | %1 | Şehir ve kır ayrımı kaldırılmıştır. |
| 2014[40] | 1.635.048 | 12 | %2 | |
| 2015[41] | 1.654.196 | 12 | %1 | |
| 2016[41] | 1.673.119 | 12 | %1 | |
| 2017[41] | 1.699.901 | 12 | %2 | |
| 2018[41] | 1.732.396 | 12 | %2 | |
| 2019[41] | 1.756.353 | 12 | %1 | |
| 2020[41] | 1.783.431 | 12 | %2 | |
| 2021[41] | 1.791.373 | 12 | %0 | |
| 2022[41] | 1.804.880 | 12 | %1 | |
| 2023[41] | 1.818.133 | 12 | %1 | |
Diyarbakır'da geniş tarım arazileri bulunur insanlar çoğunlukla da tarım ile uğraşır ekilen başlıca tarım ürünleri: buğday, arpa, kırmızı mercimek, nohut ve pamuktur. Bahçelerde ve bostanlarda ise üzüm, elma, karpuz, kavun ve çeşitli sofralık sebzeler yetiştirilir. Ergani ilçesinde bakır çıkarılmaktadır. Ayrıca son dönemlerde Diyarbakır'da yapılan petrol aramalarında petrol kaynakları bulunmuştur[42]
Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri, UNESCO tarafından 2015'te Dünya Mirası olarak tescil edildi.[43] Devlet Tiyatrosu ve Büyükşehir Belediye Tiyatrosu, Diyarbakır il merkezinde yer almaktadır. Kentte ayrıca Diyarbakır Kitap Fuarı düzenlenmektedir.
Diyarbakır; Uluslararası Gazeteciler ve Yazarlar Derneği tarafından şehirlerin turistik mekanları, konaklama yerleri, şehir halkının misafirperverliği gibi özelliklerin değerlendirildiği, Turizmin Oscarı olarak da anılan Altın Elma Ödülünü 2018 yılında kazanmıştır.[44]
Binlerce yıl Arap, Ermeni, Kürt, Süryani, Türk, Yahudi ve Zaza halklarının iç içe yaşadığı Diyarbakır'da, bu kültürlerin bileşiminden meydana gelen yemek kültürü bir hayli zengindir. Mutfağın temel malzemeleri kuzu eti, yöresel baharatlar (sumak, kişniş, karabiber vs.), pirinç, sakatat çeşitleri, tereyağı ve bulgurdur. Bu nedenle Diyarbakır mutfağı ağır yemeklerden oluşur. Diyarbakır lahmacunu ve kadayıfının yanı sıra peyniri ile de ünlüdür. En ünlü yemekleri kaburga dolması, içli köfte, sac tava, meftune ve ciğer kebabıdır.
Karpuzu ile ünlenen Diyarbakır, ana yemek olarak ciğer kebabı, içli köfte, çiğ köfte, bulgur pilavı, kaburga, keşkek, lebeni; tatlılardan ise burma kadayıf ve sütlü nuriye ile yemek kültürü açısından da zengindir.[45]
Çok sağlam, bazalt taştan yapılmış, Anadolu'nun en eski camilerindendir. Diyarbakır Kalesi'nin surları üzerinde Harput Kapısı ile Mardin Kapısı'nı birleştiren eksenin batısında yer alır. MS 639 yılında İslam orduları Diyarbakır'ı fethedince Mar-Toma Kilisesi'nin camiye çevrilmesiyle kurulmuştur. İslam aleminde ''5. Harem-i şerif'' olarak tanınmaktadır. Duvarlarında birçok uygarlığın kitabesi bulunmaktadır.
Palu (Parlı) Camii ismi de verilen yapı 1532 yılında yapılmış bir Akkoyunlu eseridir. Çini ve motiflerle süslenmiş çok zarif olan minaresinin son zamanlara kadar kılıfla muhafaza edildiği söylenmektedir. Batısında büyük Hekim Muslihiddin-i Lari'nin mezarı vardır. 15. yüzyılda, Akkoyunlular döneminde, Uzun Hasan tarafından yaptırılmıştır ve dönemin mimari başyapıtlarındandır. Özellikle minaresinin taş işçiliği dikkat çekicidir. Minaresinin harcının Diyarbakır çevresinde yetişen kokulu bitkilerle karıldığı için yakın zamanlara kadar sadece Cuma hutbelerinde minarenin kılıfının çıkarıldığı bilinmektedir.
Behram Paşa Camii, 1572 yılında Diyarbakır Valisi Behram Paşa tarafından Mimar Sinan'a yaptırılmış Osmanlı eseridir. Caminin yapımına kapısı üzerindeki kitâbesine göre 972 (1564-65) yılında başlamış ve 980 (1572) tarihinde tamamlamıştır. Ayrıntılarıyla Diyarbakır'ın yerel mimarisini yansıtan yapı, boyutlarıyla İstanbul'daki sadrazam camilerinden geri kalmıyor. Caminin çok süslü minberi bir sanat harikasıdır. Tamamen kesme taştan yapılmıştır. tek kubbeli bir yapıdır. Sakıflı son cemaat yeri, aynı üslupta yapılmış önündeki şadırvanı ile sütunlu bir saray girişini anımsatmaktadır. Bu tip sakıflı girişlere Osmanlı Dönemi yapılarında rastlanmakla birlikte burada olanakların sonuna kadar zorlandığını görüyoruz. Güneye özgü taş işçiliğinin eklenmesi, yerel özelliklerin katılmasıyla Osmanlı Mimarisinin ana şemalar kalmakla beraber bulunduğu yerlerde yerli geleneklerle beslenerek, az da olsa değişik bir karaktere büründüğünü izlemekteyiz. Giriş kapısının üstündeki sağ ve sol sahanların ters düzeninin bugünkü inşaatlarda kullanılan modern sıkıştırma usulünün günümüzden 400 sene önce taş inşaatına tatbiki suretiyle yapılması fen adamlarının dikkatini çekmekte ve takdirini kazanmaktadır. 5 Mayıs 1828'de Behram Paşa Camisi minaresine yıldırım düştü ve ancak 1930'da onarılabildi.
Akkoyunlu eseri olup, 15. yüzyıldan kalma taşla örtülü tek kubbeli bir camidir. Minaresinde Muhammed'den (Kaalen Nebiye) diye bahseden kitabelerin çokluğundan dolayı Nebi veya Peygamber Camii denildiği sanılmaktadır. 1530 yılında Hacı Hüseyin adlı bir kasap tarafından yaptırılan minaresi 1960 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü'nce yeri değiştirilerek onarılmıştır.
Kurşunlu Cami de denilmektedir. 1516-1520 yılları arasında şehrin ilk Osmanlı valisi Diyarbakırlı Bıyıklı Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. ilk Osmanlı eseridir. Duvarları çok güzel Osmanlı çinileri ile kaplıdır. Mihrabı ve minberi görkemli bir sanat yapıtı olan caminin ayrıntıları Selçuklu tarzındadır. Cumhuriyet devrinde onarılan caminin yanında bir de türbe vardır. Daha önce çok geniş olan cami havlusu doksanların ortasında bölünmüştür. Cami bünyesinde bir kûmbette bulunmaktadır.
Osmanlı devri Diyarbakır valilerinin ikincisi olan Hüsrev Paşa tarafından 1512-1528 tarihleri arasında yaptırılmıştır. Bina önce Üsreviye Medresesi adı ile yaptırılmıştır. Kesme taştan yaptırılmış olan minaresi Selçuklu tarzında olup, sarkıtlarla süslüdür.
Melek Ahmed Paşa tarafından 16. yüzyılda yaptırılmıştır. Tümü çiniden yapılmış mihrabı çok ilgi çekicidir. Minaresine yarıya kadar birbirini görmeyen iki merdivenle çıkılır, yarıda bu iki merdiven birleşir. Kaidesinin süslemeciliği oldukça inceliklidir. Çini mozaiklerle süslü kabartmalar ince ve ustalıklı bir beğeni örneğidir. Ayrıca Melek Ahmet'in kabri burada bulunmaktadır.
Diyarbakır'da İskender Paşa Mahallesi'nde bulunan bu camiyi Diyarbakır'da 14 yıl valilik yapan İskender Paşa 1551 yılında yaptırmıştır. Bazı yazmalarda bu caminin Mimar Sinan eseri olduğuna dair bilgiler bulunuyorsa da Mimar Sinan'ın eserlerini derleyen Tuhfetûl Mimarin'de ismi geçmemektedir.
Osmanlı mimarisinde belirli bir plan tipinin uygulandığı bu caminin önünde şadırvanı, doğusunda da türbesi bulunmaktadır. Son cemaat yeri dört sütun ve köşelerdeki L şeklinde ayakların taşıdığı beş bölümden meydana gelmiştir. Sivri kemerlerle birbirine bağlanmış olan sütunların başlıkları oldukça sadedir.
Kare planlı, 14,76 x 14,76 m ölçüsündeki ibadet mekanının üzeri merkezî bir kubbe ile örtülüdür. Buradaki tromplar da çok aşağıdan başlamakta ve ortası bir çizgi ile ikiye ayrılmaktadır. Trompların arası da birer kemerle birbirlerine bağlanmıştır. Bu tromplara dayanan kubbe dışarıdan onaltıgen bir kasnağa oturmaktadır.
Mihrap taştan olup mukarnaslıdır. Osmanlı mihraplarının bir benzeridir. Minber orijinalliğinden uzaklaşmış ahşap bir eserdir.
İskender Paşa Camisi Erken Osmanlı devri mimarisinin özelliklerini taşımasına rağmen, bir bakıma da Diyarbakır camilerinin etkisinde kalarak yapılmıştır. Caminin sol tarafına silindirik gövdeli, tek şerefeli taş minare eklenmiştir.
Hz. Süleyman Camii, Nisanoğlu Ebul Kasım tarafından 1155-1169 yılları arasında yaptırılmıştır. Cami bitişiğinde Osmanlılar döneminde yapılan Halid Bin Velid'in oğlu Süleyman ile Diyarbakır'ın Araplar tarafından alınışı sırasında şehit düşen diğer sahabelerin yattığı Meşhed bulunmaktadır. Diyarbakır'ın fethi sırasında şehit olan Halid Bin Velid'in oğlu Süleyman dâhil 27 sahabe bu bölgede, 13 sahabe ise surların farklı bir yerinde öldü. Yaralanan Sultan Sasa'nın da 6 ay sonra şehit olmasıyla birlikte bölgeye toplam 41 sahabe defnedildi. Diyarbakır'da mezar yerleri kesin olarak bilinen 30 sahabenin 27'sinin kabri bu camidedir. 27 şehit sahabenin kabirleri Türkiye'nin her yerinden ziyaretçi akınına uğramaktadır.
Akkoyunlu Kasım Han tarafından yaptırılan Şeyh Mutahhar Camisinin dört ayaklı minaresi yekpare dört sütun üzerinde inşa edilmiş ilginç anıtlardandır. Balıkçılarbaşı semtindeki Kasım Padişah diye de adlandırılır. Cami Şeyh Mutahhar türbesinin bulunduğu arsa üzerinde inşa edildiği için bu adı almıştır. Minaresindeki kitabesinde caminin 1500 tarihinde Akkoyunlu sultanı Kasım Bey'in zamanında yapıldığı yazar. 4 yalın sütun ile başlıklar üzerinde oturan kare mimarisi ile Anadolu camileri içinde tek örnek oluşturmaktadır.
Ulu Camii'nin kuzeyinde ve camiye bitişiktir. 1198 yılında Artuklu Melikül Mesut Kutbudin Ebu Muzaffer Sokman zamanında inşasına başlandığı üzerindeki kitabeden anlaşılmaktadır. Motif ve kitabeleriyle çok değerli bir sanat eseri olan medresenin avlusundaki mihrabın iki yanına ustaca yerleştirilmiş döner taş sütunlar binanın herhangi bir yerinde meydana gelecek çökmeyi veya kaymayı tespit için konulmuştur. Bina kesme taştan iki katlı olarak yapılmıştır. Mesudiye Medresesi içinde öğrenim yapılan Anadolu'nun ilk üniversitesidir.
Sincariye Medresesi de denilir. Bina 1198 yılında yapılmış olup, mimarının adı İsa Ebu Dirhem'dir.
3. yüzyıldan kalmadır. Zamanla birçok onarım görmüş olup, Bizans devrinden kalma mihrabı, Roma biçimi kapısı ilginçtir. Kilisede bazı azizlerin türbesi bulunmaktadır. Şehrin en güzel Süryani Kadim Yakubi mezhebi kilisesidir. Diğer bir kilisede Keldani Kilisesidir. Ortodoks Süryanilere ait bir kilisedir. 3. yüzyılda yapıldığı tahmin edilen yapı, günümüze dek birkaç kez yanmış, yıkılmış, yenilenmiş, defalarca onarım geçirmiştir. Mardin'deki Deyr-ül Zafaran'dan gelen Patrik 2. Yakup, 1871 yılında ölene kadar burada yaşamış ve yapı o dönemde Patriklik Merkezi olarak hizmet vermiştir.
Kırkdamaltı Kilisesi olarak da bilinen Surp Giragos Kilisesi 3. yüzyılda Diyarbakır Belisırma Bölgesi'ndeki en yüksek kilise olup, Amirarzes Basileios ve eşi Tamara tarafından yaptırılmıştır. 1283-1295 yılları arasında dekore edilmiştir. Birapsisli bazilikal planlı olan kilisede bulunan fresklerde, incilin hikâye ettiği tüm konular ile Selçuklu Sultanı II. Mesud'un resmi tasvir edilmiştir. Giriş bölümünü oluşturan mekân, kayanın bir bölümünün kopması sonucu tahrip olmuştur.
İç Kale'nin Dicle'ye bakan yüksek kayalıkları üzerinde yer almakta, böylece Sur içinde yer almayan tek kilise özelliğini taşımaktadır.
Özdemir Mahallesi'nde, Yeni Kapı Caddesi'ndedir. Ne zaman inşa edildiği tam olarak bilinmeyen ve 17. yüzyıla tarihlenen kilise, Katolik mezhebinden Keldaniler tarafından günümüzde de kullanılmaktadır.
Ömer Şeddat Camii, Kadı Camii, Hacı Büzürk Camii, Arap Şeyh Camii, Lala Kasım Camii, Kurt İsmail Paşa Camii, Hadım Ali Paşa Camii şehrin diğer önemli camileridir.
Diyarbakır (Arkeoloji) Müzesi, Ziya Gökalp Müze Evi, Gazi Köşkü müze evi, Cahit Sıtkı Tarancı Müze Evi günümüzde Diyarbakır'ın aktif müzeleridir. Robotik bilimin babası[kaynak belirtilmeli] sayılan Diyarbakırlı El Cezeri adına yakın zamanda bir müze açılacaktır.[kaynak belirtilmeli] Müze Dicle Üniversitesi, Dicle Teknokent'te yer alacaktır.
Diyarbakır'da ilk müze 1934 yılında Ulu Cami'nin devamı olan Senceriye (Zinciriye) Medresesinde açılmıştır. 1985 yılında ise Elâzığ Caddesi üzerinde bulunan yeni binasına taşınmıştır. Müzede Neolitik Çağ'dan itibaren Eski Tunç, Urartu, Asur, Hellenistik, Roma, Bizans, Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı devirlerine ait eserler kronolojik olarak sergilenmektedir. Çoğunluğu Artuklular döneminden kalma çok sayıda sikke ile yöresel, etnografik nitelikli eserler de müzede teşhir edilmektedir.
Diyarbakır'da ilk müze 1934 yılında Ulu Cami'nin devamı olan Zinciriye Medresesi'nde açılmıştır. 1985 yılında ise Elazığ caddesi üzerinde bulunan Dedeman Oteli arkasında bulunan yeni yapısına taşınmıştır. Müzede Diyarbakır yöresinden kazılar, satın alma ve müsadere yoluyla edinilen eserler, Neolitik Çağ'dan itibaren Eski Tunç, Asur, Urartu, Helenistik, Roma, Bizans, Artuklu, Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı devirlerine ait eserler kronolojik olarak sergilenmektedir. Ayrıca bunlardan başka birçok başka eser de sergilenmektedir.
Şair Cahit Sıtkı Tarancı'nın doğduğu bu ev geleneksel Diyarbakır evlerine güzel bir örnek teşkil etmektedir. 1973 yılında Kültür Bakanlığı tarafından satın alınıp müze haline getirtilmiştir. Müzede Cahit Sıtkı Tarancı'nın eşyaları, mektupları ve kitapları sergilenmektedir.
Ziya Gökalp'in yaşadığı bu ev 1956 yılında müze haline getirtilmiştir. Gökalp'in eşyaları, mektupları ve kitapları sergilenmektedir.
Diyarbakır'ın el sanatları içerisinde kuyumculuk, ipekçilik, bakırcılık önde gelmektedir. Diyarbakır el sanatları, I. Dünya Savaşı'na kadar çok ileri bir düzeydeydi. Örneğin Konya'daki Mevlana türbesinin ikinci kapısı, Bağdat'taki İmam-ı Azam türbesinin altın ve gümüş işlemeli kapısı ile avize, şamdan ve kandilleri Diyarbakır'da yapılmıştır.
Eskisi kadar olmamakla birlikte günümüzde önemini koruyan bu el sanatlarında hasır bilezik, kişmiş gerdanlık, gümüş işlemeli nalın ve çekmeceler Diyarbakır'ın kuyumcularının beğenilen ürünleri arasındadır. Köylerde el dokumacılığı ve halı, kilim üretimi de yapılmaktadır.
Davul, zurna eşliğinde oynanan Diyarbakır oyunları yörenin aşk, ıstırap ve bazen de aşiretlerinin sosyal durumlarını konu alır. Oyunlardan bazıları Delilo, Halay, Esmerım, Çaçan, Tekayak, Çiftayak, Şîrani, Avare, Bave Teyar ve Çepik'tir. Bu oyunların kendilerine özgü özellikleri, ayrı figür ve hareketleri vardır.
Surların uzunluğu 5,5 km, yüksekliği 10-12 metre, kalınlığı 4-5 metredir. Çin Seddi'nden sonra en büyük sur olma özelliğini taşımaktadır. Dicle vadisinden yaklaşık 100 metre yükseklikte geniş bir düzlük üzerine kurulmuştur. Dış kalenin 82 burcu vardır. Burçlar arasında geniş bir yol vardır, bu duvarlar 70 santimetre kalınlığındadır. Burçlar çoğunlukla yuvarlaktır, ancak dört ve altı köşeli olanlar da vardır.
Diyarbakır Surları: Diyarbakır Surları 5,5 km uzunluğunda ve 7–8 m yüksekliğindedir. 16 kalesi ve 5 çıkış kapısı olan siyah bazalt surlar, kentin en ilgi çekici yeridir. Orta Çağ askerî mimarisinin muhteşem örneğini oluşturan bu surlar yazıtlar ve kabartmalarla dekore edilmiştir.
Roma İmparatorluğu döneminde askeri yerleşim alanı olarak kullanılmıştır. Çınar ilçesine 13 km uzaklıktadır. 60 dönüm arazi üzerinde 1200 metre sur kalıntısı, 21 metrelik gözetleme kuleleri, kilise, depolar, yer altı ibadethaneleri, evler, sığınaklar, kaya mezarları, su kanalları, sarnıç ve diğer binalar bulunmaktadır. Ayrıca kalede bulunan Mithras Tapınağı, Roma İmparatorluğu'nun doğudaki ilk tapınağı olma özelliğini taşımaktadır.[46]
Silvan ilçesinde bulunan, Artuklular zamanından kalma bir köprüdür. Ayrıca dünyanın, en geniş taş kemerli köprüsüdür.
Diyarbakır'ın önemli yapıları arasında hanların önemli bir yeri vardır. Bunların başında Deliller Hanı, Hasan Paşa Hanı, Çifte Han ve Yeni Han gelmektedir.
Diyarbakır, İpek Yolu'nun üzerinde oluşundan ötürü belirli güzergahlar üzerinde han ve kervansaraylar yapılmıştır. Anadolu Selçuklularının da uyguladığı bu düzeni Osmanlılar da sürdürmüşlerdir.
Hüsrev Paşa Hanı adıyla anılan yapı 1527 yılında aynı şahıs tarafından yaptırılmıştır. Halk arasında Deliller hanı denilmesinin nedeni her yıl islam ülkelerinden Hicaza gitmek üzere bu handa toplanan hacı adaylarını götürecek delillerin burada kalmalarındandır. Yapı iki katlıdır. Restore edilerek 120 yataklı turistik modern bir otel olarak hizmete açılmıştır. [kaynak belirtilmeli]
Ulu Camii'nin karşısındadır. Osmanlı valilerinden Vezirzade Hasan Paşa tarafından 1572-1573 yıllarında yaptırılmıştır. [kaynak belirtilmeli]Günümüzde kafelere, restoranlara, kitapçılara, antikacılara ev sahipliği yapmaktadır.
Sülüklü Han 1683 yılında Hanilioğlu Mahmut Çelebi ve kız kardeşi Atike Hatun tarafından yaptırılmıştır.
Dicle Köprüsü. Köprü, yazıtından anlaşılacağı üzere Mervaniler devrinde Diyarbakır hükümdarı Nizamüddevle Nasr tarafından 1065 tarihinde yaptırılmıştır.[kaynak belirtilmeli]
Köprünün beş satırlık kitabesinden Zübeyde Hatun tarafından 1179'da yaptırıldığı öğrenilmektedir. Zübeyde Hatun Artuklu Necmüddin Albi'nin (1152-1176) kızı olup, bu köprüyü kendi parası ile yaptırmıştır.[47]
| Konum Bilgileri | ||||||
| İlçe | Kuruluş Yılı[48] | Önceden bağlı olduğu ilçe | Alanı km2 | Rakım mt. | Merkeze km[49]* | Ulaşan Yollar[49] |
| Bağlar | 2008 | Merkez | 429 | 705 | 3 |  /D.360-08 |
| Bismil | 1936 | Merkez | 1.679 | 548 | 54 | D.370-01, 21.25, 21.26 |
| Çermik | Cumh.önce | 948 | 686 | 86 | D.885-11 (Ergani)=>21.79, 21.81 | |
| Çınar | 1937 | Merkez | 1.934 | 673 | 35 | D.950-09 |
| Çüngüş | 1953 | Çermik | 512 | 978 | 110 | D.885-11=>21.79 (Çermik)=>21.81 |
| Dicle | 1936 | Merkez | 738 | 939 | 85 | D.885-11=>21.78 |
| Eğil | 1987 | Merkez | 449 | 855 | 48 | D.855-11=>21.75, 21.84 |
| Ergani | 1926 | 1.510 | 951 | 55 | D.885-11, 21.79, 21.78 | |
| Hani | 1958 | Lice | 436 | 900 | 70 | D.360-08=>21.08, 21.78 |
| Hazro | 1954 | Silvan | 426 | 1.012 | 70 | D.360-09=>21.03 |
| Kayapınar | 2008 | Merkez | 480 | 747 | 8 | /D.360-08 |
| Kocaköy | 1990 | Merkez | 248 | 969 | 61 | /D.360-08, D.885-11, D.950-09 |
| Kulp | Cumh.önce | 1.560 | 1.015 | 123 | D.950-08=>Lice=> 21.05 | |
| Lice | Cumh.önce | 982 | 997 | 84 | D.950-08=>21.05 | |
| Silvan | Cumh.önce | 1.252 | 840 | 78 | /D.360-09 | |
| Sur | 2008 | Merkez | 1.227 | 674 | 2 | /D.360-08, D.885-11, D.950-09 |
| Yenişehir | 2008 | Merkez | 358 | 668 | 2 | D.885-11, D.950-09 |
| DİYARBAKIR | Cumh.önce | 15.168 | 674 | |||
*Metropol ilçelerin merkeze uzaklıkları, kaymakamlık ile valilik arasındaki uzaklıktır.
Diyarbakırspor 24 Haziran 1968'de, amatör futbol liginde olan Diclespor ve Yıldızspor'un birleşmesi ile kurulmuştur, renkleri kırmızı ve yeşilden oluşmaktadır. Amblemi ise Diyarbakır Suru ile Diyarbakır karpuzundan oluşmaktadır. Diyarbakırspor'un ilk başkanı, o zamanın Belediye Başkanı Nejat Cemiloğlu olmuştur.
2021-2022 Sezonu sonunda, Amed Sportif Faaliyetler 2. Ligde grubunu 2.sırada, Diyarbekirspor ise 2. Ligi 15.sırada tamamlamış, Diyarbakırspor ise Bölgesel Amatör Lig 1. Bölge 2. Grubu 5. Sırada tamamlamasına rağmen statü gereğince Diyarbakır Süper Amatör Ligine düşmüştür. Diyarbakır'ın futbol Bölgesel Amatör Ligde 4, kadın futbol liglerinde 2 takımı daha vardır. Ayrıca voleybol 2. Liglerinde 7, bölgesel liglerde 5 takımı daha bulunmaktadır. Bu sezon basketbol ve hentbol liglerine katılan takımı olmamıştır.
Ziraat Türkiye Kupası'nda Diyarbakır Yolspor ve Amed Sportif, katıldıkları ilk turda elenmişlerdir. Diyarbekirspor ise 4.turda Gençlerbirliği'ne elendi.
Önemli spor tesisleri: Diyarbakır Stadyumu (33.000), Seyrantepe Spor Salonu (6.200), Köşkler Spor Salonu (2.000), Yenişehir Kapalı Yüzme Havuzu (1.000), Diyarbakır Hipodromu (1.577).
2009 yılında, Diyarbakır ilinde 1281[50] okul bulunmaktadır:
Öğretmen sayısı 15.021'dir. Erkek öğrenci sayısı 214.462, kız öğrenci sayısı 181.413 olmak üzere Diyarbakır ilinde toplam öğrenci sayısı 395.875'tir.[kaynak belirtilmeli]
1978'de Ankara Üniversitesi bünyesinde açılmıştır. Şu an bünyesinde 13 fakülte, 11 meslek yüksekokulu, 5 yüksekokul, 1 konservatuvar, 3 enstitü, 8 uygulama ve araştırma merkezi, 1 eğitim ve araştırma hastanesi yer almaktadır. Dicle Üniversitesi, Dicle'nin doğusuna kurulmuştur ve 60 hektarlık bir alana sahiptir. Yüzölçümü bakımından Dicle Üniversitesi, Türkiye'nin en büyük üniversitelerinden biridir.[kaynak belirtilmeli]
İldeki ilk vakıf üniversitesi olarak 2013'te kuruldu. 2016'da FETÖ ile ilişkili olduğu gerekçesiyle kapatıldı. 29 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
İle havayolu, karayolu, demiryolu ile ulaşmak mümkündür.
Diyarbakır'a her gün Ankara, İstanbul ve İzmir’den düzenli olarak Antalya, Adana ve Bursa'ya ise haftanın belirli günlerinde seferler düzenlenmektedir. Sivil-askerî havalimanı olan Diyarbakır Havaalanı şehir merkezine 6 km uzaklıktadır.
Yurt Dışına Uçuşlar Almanya'nın Düsseldorf, Hannover ve Frankfurt eyaletlerine haftada üç gün Kürdistan Bölgesel Yönetimi başkenti Erbil'e de haftada 4 gün tarifeli uçak seferleri yapılmakta. Ayrıca Suudi Arabistan'ın Cidde, Medine şehirleriyle KKTC'nin başkenti Lefkoşe'ye tarifesiz uçuşlar gerçekleştirilmekte.
Diyarbakır demiryolu ağına bağlıdır. Bu ulaşımın merkezi Diyarbakır garıdır.Bölgesel trenler bazında Batman-Diyarbakır, Diyarbakır-Batman, anahat trenler bazında ise Diyarbakır-Kurtalan güzergahları vardır.
Diyarbakır'dan Türkiye'nin her yerine otobüs ile yolculuk mümkündür. Otogar şehir merkezine 4 km uzaklıktadır. İlin bazı illere olan karayolu uzaklıkları şöyledir:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
