Kürt dilleri

"Kürtçe" buraya yönlendirilmektedir. Türkiye'de konuşur sayısı en çok olan ve sıklıkla kısaca "Kürtçe" olarak adlandırılan Kürt dili için Kurmançça sayfasına bakınız.

Kürt dilleri veya Kürtçe (Kürtçe: Kurdî, کوردی), Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin batı İran koluna giren ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil koludur.^[7][8] Kürtçe Irak'ta, Irak'a bağlı Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nde ve de facto özerk olan Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi'nde^[a] resmî dil statüsüne sahiptir. Kürt dillerinin yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.^[10]

Kürt dilleri
Kurdî, كوردی, Kurdí[1]
Ana dili olanlar	Türkiye, Irak, İran, Suriye, Ermenistan, Azerbaycan
Bölge	Mezopotamya, Anadolu, Horasan
Konuşan sayısı	26 milyon  (2020-2022)[2]
Dil ailesi	Hint-Avrupa dil ailesi Hint–İran dilleri İran dilleri Batı İran Kuzeybatı İran Kürt dilleri
Diyalektler	Kuzey Kürtçe (Kurmançça) Orta Kürtçe (Soranice) Güney Kürtçe (Kelhurice)
Yazı sistemi	Latin, Arap, Fars, Kiril
Resmî durumu
Resmî dil	Irak[3]  Kürdistan Bölgesel Yönetimi[4] Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi[5]
Tanınmış azınlık dili	Ermenistan[6]
Dil kodları
ISO 639-1	ku
ISO 639-2	kur
ISO 639-3	kur

Kürt dilleri Kurmanci (Kuzey Kürtçesi), Soranice (Orta Kürtçe) ve Kelhurice'dir (Güney Kürtçesi), ancak Türkiye'de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu dil grubunun ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmancidir. Lekçe de birçok dil bilimci tarafından Kürt dilleri arasında kabul edilir.^[11]

Kürtçe genel olarak kuzeybatı İran dilleri içinde sınıflandırılsa da kuzeybatı İran dilleri kolunda bulunmayan, güneybatı İran dilleri koluna ait birçok özellik taşımaktadır^[12][13] ve Kuzey, Orta ve Güney lehçeleriyle kuzeybatı İran dilleri ve güneybatı İran dilleri arasında yer alan bir dialect continuum olarak konumlandırılmaktadır.^[14][15][16]

Diller

Kürt dilleri kolu altında Kurmançça (Kuzey Kürtçesi), Soranice (Orta Kürtçe) ve Kelhurice (Güney Kürtçesi) olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Dördüncü bir değişke olan Lekçenin üç Kürt dilinden biri olarak mı yoksa ilişkili bir dil mi sayılması gerektiği konusunda fikir birliği bulunmamaktadır.^{[17][18][19][20][21][22][23]} Lekçe, Kürtçe ile Lurcanın her ikisiyle yüksek oranda benzerlik göstermesi nedeniyle Kürtçe ile Lurca arasında kalmış bir geçiş dili/lehçesi olarak da görülmektedir.^[24][25]

Kurmançça (Kuzey Kürtçesi)

Ana madde: Kurmançça

Kurmançça, en yaygın konuşulan Kürt dilidir. 15-17 milyon kişi^[26] tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmançça Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Cizre'deki Botani lehçesini ölçünlü lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive Kamuran Bedirxan tarafından 1920'lerde Kürt dilbilgisi üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır.

Kurmanççanın lehçeleri:^[27]

• Batı: Suriye'nin Halep ilinde, Türkiye'de kabaca Fırat'ın batısındaki illerde, Elazığ, Tunceli, Sivas, Konya, Ankara, Aksaray, Kırşehir ve İran'ın Horasan bölgesinde konuşulur.
• Güneydoğu: Hakkâri ilinde, Irak'ın Duhok ve Erbil bölgesinde ve İran'ın Batı Azerbaycan ilinde konuşulur.
• Merkezi: Türkiye'de, Suriye'nin Haseke ilinde, Irak'ın Sincar bölgesinde, Ermenistan'da, Gürcistan'da, Azerbaycan'da, Rusya'da, Lübnan'da ve İran'ın Batı Azerbaycan ilinde konuşulur.

Soranice (Orta Kürtçe)

Ana madde: Soranice

Soranicenin yazımı için çoğunlukla Arap-Fars alfabesi kullanılır. Son zamanlarda Latin alfabesine geçme girişimleride olmuştur. Bu dil yazılı kaynak yönünden zengindir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Soranicenin dağılımı Süleymaniye'ye kadar uzanan Kürt Baban hanedanlığınla bağlıdır. Bu şehrin ticari gücü Soranicenin yaygınlaşmasını sağlamıştır, böylece Kelhurice ve Havramice konuşanların sayısı azalmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Bugün Soranice, Kurmançça için Kürt kökenli sözcük türetmek için sıklıkla başvurulan bir kaynaktır.

Ağızları Erbili, Pişdari, Kerküki, Hanakini, Kuşnavi, Mukri, Süleymani, Bingirdi, Garrusi, Ardalani, Sanandaji, Varmava, Garmiyani, Cafi olarak sayılabilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kelhurice (Güney Kürtçesi)

Lehçeler:

• Kelhuri, Kermanşahi: çoğunlukla batı İran'da konuşulur; Kermanşah şehri ve etrafında.
• Feyli: Feyli aşireti tarafından kullanılır, İlami olarak da tanınır. Doğu Irak'ta Diyala eyaletinin İran sınırlarına yakın Hanekin bölgesinde ve İran'da İlam eyaletinde konuşulur. Ayrıca Kermşanşah eyaletinin bazı kısımlarında ve etrafında mevcuttur.
• Sencabi: Hevraman ve Guran bölgerinde varlığını sürdürür.

Diğer lehçeler: Gerusi (Bıcari), Melekşahi, Kolyayi, Baryayi, Kürdali

İran-Irak hattı dışında Türkiye'de Şeyhbızın aşireti tarafından konuşulur.

Kürt dilleri ve diğer dillerinden örnekler

Türkçe	Kelhurice	Soranice	Lekçe	Kirmaşanî	Kurmançça	Goranice	Bacalanî	Zazaca	Partça[28][29]	Farsça
Ben	Mi	Min	Min	Min	Ez, Min	Amin, Min	Min, Emin	Ez, Mı	Az, man	(man) من
Sen	Ti	To	Tû	Tu	Tu, Te	To, Etû, Tû	Ti, To	Tı, To	Tu, to	(to) تو
Ben yapıyorum	Mi kem	Min dekem	Min mekem	Min kem	Ez dikim	Amin/Min mekerû	Min mekere	Ez kena	Az karam	(man mikonam) من میکنم
Ben gidiyorum	Mi çim	Min deçim	Min Meçim	Min çim	Ez diçim/Ez derime	Min milû	Min melû	Ez şına	Az şawam	(man miravam) من میروم
Çok	Fire	Zor	Fira	Fere, Zyad	Pir, Gelek, Zehf, Fir	Zor, Fira	Fire	Zaf	frây, abêr, was, wasyâr	(ziyad) زیاد
Söyledi	Wet	Got/Wit	Wat/Vit	Wit	Got/Wit	Wat/vat	Wet	Vat	Vât
Geldi-	Hat-	Hat-	Het-	Hat-	Hat-	Ame-	Ame-	Ame-	âhag-	(aamad-) آمد
Ses	Hena	Bang, Deng	Hena	Deň	Deng, awaz	Deng	Deng	Veng	wâng, âwâz	(sadaa) صدا
Büyük	Kel´n	Gewre	Kel´n	Gewre, Qeü	Gewre, Gir, Mezin	Gore	Gewre	Gırd, Gırs, Pil	wuzurg	(bozorg) بزرگ
Rüzgâr	Wa	Ba	Wa/va	Wa	Ba	Va/Wa	Va	Va	Wâd	(ba) با
Yağmur	Waran	Baran	Waran/varan	Waran	Baran	Baran	Baran	Vartış, varıt	Wârân	(baran) باران
Bozuk(Harap)	Gen	Xirap	Gen, Xiraw	Xeraw, Gen	Xirab, Genî	Xirab	Xirab	Xirab	pûdag	(xaraab) خراب
Şimdi	Îrênge	Esta	Îske/Îse	Îreňe, Îse	Niha, ana	îse	êste	Naw, Nıka, Inka	nûn	(aknun) اکنون

Alfabeler

Ana madde: Kürt alfabesi

Kürt dilleri Latin, Kiril ve Arap alfabeleriyle yazılır:

Arap harflerinden oluşan Kürt alfabesi

Kürt dillerinin günümüze kadar gelen birçok eseri Arap harfleri temelli alfabeyle yazılmıştır. Klasik Kürt Edebiyatı şiirleri, divan, mevlid ve diğer birçok eserleri bu alfabeyle yazılmştır. Bu alfabe Arap alfabesine Farsçadaki پ (p), چ (ç), ژ (j), گ (g) harfleriyle Kürt dillerine has ڤ (v) harfinin eklenmesinden oluşur. Günümüzde Soranice için kullanılan alfabede bu harflerin dışında ڕ (rr), ڵ (ll), ە (e), ێ (ê), ۆ (o) harfleri de eklenmiştir. Arapçadaki ث (se), ذ (zel), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı) harfleri ise Soranî alfabesinde bulunmaz.

Latin-Kürt Alfabesi

Latin harflerini temel alan Kürt alfabesi 31 harften oluşur.

• A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
• a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z

Bu alfabede karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.

Karşılaştırma

Kurmançça-Latin		Kiril		Sorani Arap-Fars-Alfabesi		UFA
A a		A a		ئا ـا ا		[aː]
B b		Б б		ب ـبـ ـب بـ		[b]
C c		Щ щ		ج ـج ـجـ جـ		[ʤ]
Ç ç		Ч ч		چ ـچ ـچـ چـ		[ʧ]
D d		Д д		د ــد		[d]
E e		Ә ә		ە ـه ئە		[ɛː]
Ê ê		E e		ێ ـێ ـێـ ێـ ئێـ		[e]
F f		Ф ф		ف ـف ـفـ فـ		[f]
G g		Г г		گ ـگ ـگـ گــ		[g]
H h		h h		هـ ـهـ		[h]
I i		Ъ ъ		Yok		[ɯ]
Î î		И и		ى ئى ـيـ يـ		[iː]
J j		Ж ж		ژ ـژ		[ʒ]
K k		К к		ک ـک ـکـ کــ		[k]
L l		Л л		ل ـل ـلـ لــ		[l]
Yok		Yok		ڵ ـڵ ـڵـ ڵــ		[lˁ]
M m		M м		م ـم ـمـ مــ		[m]
N n		H н		ن ـن ـنـ نــ		[n]
O o		O o		ۆ ـۆ ئۆ		[o]
P p		П п		پ ـپ ـپـ پــ		[p]
Q q		Q q		ق ـق ـقـ قــ		[q]
R r		P p		ر ـر		[r]
Yok		Yok		ڕ ـڕ		[ʀ]
S s		C c		س ـس ـسـ ســ		[s]
Ş ş		Ш ш		ش ـش ـشـ شــ		[ʃ]
T t		T т		ت ـت ـتـ تــ		[t]
U u		Ö ö		و ـو ئو		[œ]
Û û		Y y		وو ـوو		[uː]
V v		B в		ڤ ـڤ ـڤـ ڤـ		[v]
W w		W w		و ـو		[w]
X x		X x		خ ـخ ـخـ خـ		[x]
Yok		Yok		غ ـغ ـغـ غــ		[ɣ]
Y y		Й й		ى ئى ـيـ يـ		[j]
Z z		З з		ز ـز		[z]

Kürt dillerinin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z    Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.

Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürt Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapçadaki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir^[30] (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürt alfabesinde "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.

Sesbilim

Ünsüzler

	Çiftdudaksıl	Dişsil-Dudaksıl	Dişyuvasıl	Artdişyuvasıl	Damaksıl	Artdamaksıl	Küçükdilsil	Gırtlaksıl
Patlamalı	[p b]		[t d]			[k g]	[q]
Sürtünmeli		[f v]	[s z]	[ʃ ʒ]	[ç]			[h]
Patlamalı sürtünmeli				[ʧ ʤ]
Genizsil	[m]		[n]			[ŋ]
Yan			[l ɫ]
Çarpmalı			[ɾ]
Vibrant			[r]
Sürtünmesiz	[ʋ]				[j]

Ünlüler

	ön		orta		arka
	kısa	uzun	kısa	uzun	kısa	uzun
kapalı	[ı]	[iː]	[ʉ]		[u]	[uː]
orta	[e]	[eː]	[ə]		[o]
açık			[a]

Dil bilgisi

Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürt dillerinin yanı sıra Farsça ve Paştu gibi diller bulunur.^[31] Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kurmanççada bulununan "erillik-dişillik" tüm İranî dillerde yoktur. Dilbilgisel cinsiyet Orta ve Güney Kürtçede tamamen kaybolmakla birlikte eril ve dişil olarak yalnızca Kuzey lehçesinde (Kurmanci) ve yalnızca tekil isim ve zamirlerde (çoğul halde ve sıfatlarda veya fiillerde değil) sınırlı olarak yer almaktadır. Diğer Kuzeybatı İran dilleri olan Zazaca, Goranice, Simnanca,^[32][33][34]Sengserce,^[35][36] ve Tatçada (Šāhrūdi, Tākestani)^[37][38] gibi dillerde ise dilbilgisel cinsiyet halen korunmaktadır. Kuzey Kürtçesinde, örnek olarak "'ap (amca)" ve "'met (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "'a'"dır, erillik (masculin) eki de "'ê'"dir.

• Apê min (mamê min) - Benim amcam
• Meta min - Benim halam

Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçede erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "'ê'" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "'a'" olur.

• Pozê min - Benim burnum
• Mala min - Benim evim

Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.

• Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
• Hevala min (benim kadın arkadaşım)

Kişi zamirleri

İrani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımıyla ne kastedildiği anlaşılır. Kişi zamirlerinde Kuzey Kürtçesinde iki hâl mevcutken (yalın hâl ve eğik hâl) Soranide, Güney Kürtçede ve Farsçada İngilizcede gibi zamirler tek hâle düşmüştür.

Türkçe	Orta Kürçte[39]	Güney Kürtçe[40]	Kuzey Kürtçe[41]	Yeni Farsça	Zazaca[42]	Talışça[43][44]	Gorani[45]	Avestaca[46]	Partça[28]	Orta Farsça[28]
Yalın hâl	Hâlsiz		Yalın hâl
ben	min	min	ez	men	ez	ez	men, emen	azəm	az	an
sen	to	to	tu	to	tı	tı	to, eto	tvəm	tu	to
o	ew	ew	ew	o, u, an	o (eril), a (dişil)	əv	ed (eril), ede (dişil)	hva- (eril), hā (dişil)	ho	oy
biz	ême	îme	em	ma	ma	əmə	ema	ahma- (-i hâli)	amāh	amāh
siz	êwe	îwe	hûn	şoma	şıma	şımə	eşma	yūšma- (-i hâli)	aşmāh	aşmāh
onlar	ewane	ewane	ew / ewana	inan, inha, işan	i, ê	əvon	ade	(eşkökeni yok)	hawin	oy

Farsçada ve Avestadaki uzun ā harfi Kürtçede a olarak ve kısa a'nın e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Far. barf "kar", farmān "buyruk", Av. azəm "ben", Kurmançça berf, ferman, ez). Avestada u ve v arasında ayrım yapılmıyor, yani tvəm zamiri tuəm (seslendirilişi tuım) olarak da değerlendirilebilir.

Türkçe	Kuzey Kürçte[41]	Talışça[44][47]	Zazaca[42]	Partça[28]	Orta Farsça[28]
Eğik hâl						-i hâli (akuzatif)
beni, benim, bana	min	mıni	mı(n)	man	man
seni, senin, sana	te	tıni	to	to	to
onu, onun, ona (eril)	wî	əvi	ey	ho	oy
onu, onun, ona (dişil)	wê		xo / ho / hu	ho	oy	-
bizi, bizim, bize	me	əməni	ma	amāh	amāh
sizi, sizin, size	we	şıməni	şıma	aşmāh	aşmāh
onları, onların, onlara	wan	əvoni	inan	hawin	awêşān

Açık zamirler

Türkçe	Zazaca![42] Part pehlevicesi![49] Orta Farsça![49] Sorani![50] Güney Kürtçe	Farsça
Yalın hâl			hâlsiz
bu, bunlar	ev, î- (örneğin îşev "bu gece"). evana	no (eril), na (dişil), nê (çoğul)	îm (tekil), îmîn (çoğul)	îm (tekil), îmêşân (çoğul)	eme, emane, îm- (örneğin: îmşew 'bu gece')	î/ey	in (tekil), işān/inhā (çoğul)

Türkçe	Zazaca[42]
Eğik hâl
bunu, bunun, buna (eril)	vî	ney
bunu, bunun, buna (dişil)	vê	nae
bunları, bunların, bunlara	van	ninan

İzafe

Çoğu İrani dillerdeki gibi Kürtçe de sahiplik şekli bir izafe ekleme sistemi yardımıyla kurulur. Güney Kürtçede kişi zamirleriyle birlikte izafe şekli yoktur. Örneğin Kurmanççadaki mala min "benim evim" Güney Kürtçede aynı şekilde mevcut değildir, direkt malim (evim) denir, -im adıl görevi yapan sonek kullanılır.

	(Bazı) Batı Kurmançça şiveleri	Kuzey ve güney zazacası![51] Merkezi ve güneydoğu Kurmanççası	Merkez zazacası[51]	Sorani[52]	Güney Kürtçe	Hewramani/Gorani![45] Farsça
	Tekil. Eril ve dişil farkı var. İzafe şekli ismin hâline göre şekillenir		Tekil. Eril ve dişil farkı var. Halsiz		Tekil. İsmin hali yok. Duruma göre cümle kısaltmak için bileşik izafe kullanılabilir.			Tekil. İsmin hali yok. Bileşik izafe farkı yoktur.
Yalın hâl	-ê (eril), -a (dişil)	-o (eril), -a (dişil)	-ê (eril), -a (dişil)	-î (eril), -ê (dişil)	-î (açık izafe), -e (bileşik izafe)	î ya da sıfır ses (açık izafe), -e (bileşik izafe)	î ya da sıfır ses (açık izafe), -u (bileşik izafe)	-e
Eğik hâl	-î (eril), -ê (dişil)	-ê (eril), -a (dişil)
	Çoğul - ismin hâline göre şekillenir		Çoğul - hâlsiz		Çoğul - hâlsiz - bileşik izafe kullanılabilir			Çoğul - hâlsiz
	-ê (yalın hâl), -i ya da sıfır ses (eğik hâl)	-ê (yalın hâl), -anê (eğik hâl)	-ên ya da -êt	?	-anî (açık izafe). -e (bileşik izafe)	-an ya da -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe)	-anî (açık izafe). ? (bileşik izafe)	-hâye

Örnekler:

Türkçe	Kurmançça	Soranice![52]	Kuzey Zazacası	Farsça
siyah kitap	pirtûka reş	kitawekeî reş (açık izafeli) kitawe reşeke (bileşik izafeli ve iyelik kısaltılmış)	kıtabo siya	kitabe siyâh
siyah kitabım	pirtûka mina reş	kitawekeî reşî min kitawe reşekem	kıtabê mıno siya	kitâbe siyâhe man kitâbe siyâham (iyelik eki kısaltılmış)
siyah bir kitabım	pirtûkeke mina reş	kitawêkî reşî min kitawe reşêkim	yew kıtabê mıno siya	yek kitâbe siyâhe man yek kitâbe siyâham
siyah kitaplar	pirtûkên reş	kitawekanî reş kitawe reşekan	kıtabê siyay	kitâbhâye siyâh
siyah kitaplarım	pirtûkên min ên reş	kitawekanî reşî min kitawe reşekanim	kıtabê mınê siyay	kitâbhaye siyâhe man kitâbhaye siyâham
siyah kitaplarımın sayfaları	rûpelên pirtûkên min ên reş	laperekanî kitawe reşekanim	pelê kıtabê mınê siyay	safihahâye kitâbhâye siyâham

Yukarıdaki Sorani örneğindeki -eke eki İngilizcedeki the ile eşdeğerdir (definite noun marker).

Zamanlar

Kürtçede 14 değişik zaman vardır. Burada aşağıda lafı geçecek olan erjativeye dikkat edilmesi gerekmektedir.

Basit zamanlar

Türkçe	Doğu Kurmanççası	Sorani[39]	İngilizce	İngilizce tanımı
(Ben) giderim	Ez (tim) diçim	(mîn) deçim /derom/erom	I go	Present simple tense
(Ben) yiyorum	Ez dixwim	(mîn) dexom /exom	I eat
(Ben) gidiyorum	Ez diçim		I am going	Present continuous tense
(Ben) yiyorum	Ez dixum
(Ben) gittim	Ez çûm	(min) deçim /derom/erom/eçîm	I went	Past simple tense
(Ben) yedim	Min xwar	(min) xwardim	I ate
(Ben) gideceğim	Ezê biçim/herim	(mîn) deçim	I shall go	Future simple tense
(Ben) yiyeceğim	Ezê bixwim	(min) dexom	I eat

Not: "Ez dê" kelime grubu, günlük kullanımda "Ez'ê" şeklinde kısaltılır.

Not: Kürtçede Türk alfabesindeki "İ/i" harfinin karşılığı "Î/î" ayrıca "I/ı" harfinin karşılığı ise "I/i"^[53] dir.

Şimdiki zaman

Şimdiki zaman Kürtçede "di / de" öneğinle (Türkçedeki "iyor" gibi) ve sonunda "im / em" son ekiyle kuruluyor. Kurmançça şivelerinde yöreye göre "de-", "di-" ya da "ti-" kullanılır. Köken olarak bu ekin en eski hali "et-" tir. "Et-" hali 1800 lerde kaydedilen Soranicede İran'ın ortasında konuşulan yerel lehçelerde ve dillerde mevcuttur.^[54]

"Gitmek" örneği, burada fiil kökü Kurmanççada yöreye göre ya -ç- dir ya da -her- dir. Soran yörelerinde fiil kökü ya -ç- dir ya da -ro- dur:

Türkçe	Kurmançça	Soranice	Kelhurice
(Ben) Gidiyorum	Ez diçim	(Min) deçim	(Min) (di)çim
(Sen) Gidiyorsun	Tu diçî	(To) deçît	(Ti) (di)çîd
(O) Gidiyor	Ew diçe/ diçêt	(Ew) deçêt	(Ew) (di)çûd
(Biz) Gidiyoruz	Em diçin/ diçîn	(Ême) deçîn	(Ême) (di)çîm
(Siz) Gidiyorsunuz	Hûn diçin	(Êwe) deçin	(Êwe) (di)çin
(Onlar) Gidiyorlar	Ewna diçin	(Ewane) deçin	(Ewane) (di)çin

Birinci tekil şahısda örnekler. Fiil kökleri çizgilidir:

Emir kipi

Kürt dillerinde emir kipi yalnızca "bi-" örneğinde bulunur. En başta bi- öneki gelir, sonra eylem kökü ve bir -e soneki gelir.

Türkçe	Kurmançça	Soranice	Kelhurice
Yap!	Bike!	Bike!	Bike!
Ye!	Bixwe!	Bixo!	Bixwe!
Al!	BIGIRE	Bigre!	Bigre!
Git!	Biçe! (Here)	Biro!	Biçe!
Gel!	Bê! (Were)	Bê!	Bê!
Yaşa!	Bijî!	Bijî!	Bijî!
Ağla!	Bigrî!	Bigrî!	Bigrî!

Burada herin ‘gitmek’ (başka zamanlarda kullanılır) ve werin ‘gelmek’ istisnadır.

• Here! (Herre) - Git!
• Were!(Weree /Veree) - Gel!

Durum

Kurmanççada yarı ergatif (ayrık özegeçişli) durum sistemi bulunur. Şimdiki zamanda özne yalın nesne eğik durum eki taşırken eylem de özne ile uyum gösterir. Geçmiş zamanda ise özegeçişlilik görülür; yani özne eğik, nesne yalın duruma gelir ve eylem nesne ile uyum gösterir.

Akraba dillerle karşılaştırılması

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski İranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir.

Türkçe	Kurmançça	Yeni Farsça	Goranice	Part Pehlevicesi[28] Orta Farsça[28]	Zazaca	Urduca	Sanskritçe	Yunanca	Portekizce	İtalyanca	İspanyolca	Almanca	Fransızca	İngilizce
sıfır (0)	nîn											null		zero
bir (1)	yek, êk	yek	yek	êw	yew/ju	yek	eyk	ena	um	uno	uno	eins	un	one
iki (2)	du/dwudu	do/du	duê	do	dı	do	do	tio	dois	due	dos	zwei	deux	two
üç (3)	sê/sisê	sê	yerê	hrê	hirê/hiri	se	tin	tria	tres	tre	tres	drei	trois	three
dört (4)	çar/çhar	çahâr	çuar	çafâr	çehar	çehâr	çar	tesera	quatro	quattro	cuatro	vier	quatre	four
beş (5)	pênc	penc	penc	panc	panc	panc	panç	pende	cinco	cinque	cinco	fünf	cinq	five
altı (6)	şeş	şeş	şiş	şwah	şeş	şiş	seh	eksi	seis	sei	seis	sechs	six	six
yedi (7)	heft	heft	hewt	haft	hewt	haft	sat	epta	sete	sette	siete	sieben	sept	seven
sekiz (8)	heşt	heşt	heşt	haşt	heşt	haşt	ath	oxto	oito	otto	ocho	acht	huit	eight
dokuz (9)	neh	noh	no	nah	new	noh	no	ennia	nove	nove	nuevo	neun	neuf	nine
on (10)	deh	deh	de	das	des	deh	des	dheka	dez	dieci	diez	zehn	dix	ten

Edebiyat

Ana madde: Kürt edebiyatı

Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir.

Kürtçenin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmançça'dır. Kurmançça lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1009-1080), Hasan Ertuşi (1417-1491), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.

Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kürtçenin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1935 yılında Sovyetler Birliği'nde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.^{[55][56][57][58][59][60]}

Prof. Qanatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Ezidilerin kutsal kitabı Kitâbü'l-Cilve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.

Notlar

1. Arapça, Süryanice ve Türkçe ile birlikte. Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi hem Suriye hükûmetince, hem de uluslararası alanda Suriye'nin üniter bir parçası olarak kabul edilmekte olup yönetim veya bölgenin özerkliği tanınırlığa sahip değildir.^[9]