AI tools

Zakole Wawerskie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Zakole Wawerskiemap

Zakole Wawerskie – rozległy podmokły teren znajdujący się w warszawskiej dzielnicy Wawer. Położony jest na południe od zbiegu Trasy Siekierkowskiej oraz ulic Ostrobramskiej, Płowieckiej i Traktu Lubelskiego, następnie ciągnie się w kierunku południowo-wschodnim wzdłuż Kanału Zerzeńskiego aż po Wólkę Zerzeńską[2]. Na jego dawnym obszarze wybudowana jest również część Osiedla Gocław[3][4][5].

Szybkie fakty Państwo, Województwo ...
Zakole Wawerskie
Thumb
Ols na Zakolu Wawerskim wiosną
Obszar bagienny
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Położenie

Warszawa, Wawer

Powierzchnia

55,6186 ha[1]

Obszary chronione

Zakole Wawerskie

Położenie na mapie Warszawy
Thumb
Położenie na mapie Polski
Thumb
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Thumb
52°13′24″N 21°07′33″E
Multimedia w Wikimedia Commons
Zamknij

Zakole położone jest na tarasie zalewowym Wisły[6][3]. Powstało ono w wyniku wymycia przez wody powodziowe, jego łuk dochodzi do 1 km od rzeki[7][6][8]. Obejmuje zarośnięte głównie przez ols starorzecze Wisły oraz otwarte tereny podmokłe i uprawne[9]. Według niektórych opinii liczba gatunków lęgowych ptaków jest tutaj największa w skali miasta[9]. Obszar charakteryzuje się również znacznym bogactwem fitosocjologicznym oraz florystycznym[9][10].

Najcenniejsza przyrodniczo, północna część terenu jest chroniona w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Zakole Wawerskie”[11].

Nazewnictwo

Podsumowanie
Perspektywa
Thumb
Zakole Wawerskie położone jest poniżej skarpy tarasu nadzalewowego Wisły. Dodatkowe oznaczenia:
ZPK – Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy, 1 – Kanał Wawerski, 2 – Kanał Nowa Ulga, 7 – Kanał Zerzeński. Pozostałe na stronie grafiki.

Termin „Zakole Wawerskie” może być rozumiany jako:

Wszystkie te tereny położone są na tarasie zalewowym Wisły[2][6][3].

Las w rejonie Zakola znany jest jako Olszynka Wawerska, natomiast współczesny łuk Wisły o promieniu około 3 km o wypukłym brzegu skierowanym w kierunku Zakola jako Łuk Siekierkowski Wisły[3].

Tereny otwarte w rejonie Zakola aż do zabudowy osiedla Las na południu są znane wśród okolicznych mieszkańców jako Łąki Zastowskie[14].

Geomorfologia i warunki hydrologiczne

Podsumowanie
Perspektywa
Thumb
Kanał Wawerski – kaskada k/ul. Leśniczówka. Kanał pokonuje tutaj część różnicy wysokości pomiędzy tarasem nadzalewowym (Praskim, IIa) a zalewowym.
Thumb
Skarpa tarasu nadzalewowego, z prawej strony taras zalewowy Wisły.
Zobacz też: Taras zalewowy Wisły w Warszawie.

Zakole Wawerskie jest położone w dolinie zalewowej Wisły, czyli na tarasie zalewowym, w najszerszym jego miejscu w Warszawie[9][6]. Szerokość tarasu dochodzi tutaj do około 7 km[6][5]. Zasadniczą część zakola stanowi ogromny łuk zakolowy starorzecza Wisły odchodzący na północy do 1 km od rzeki[7][6][8] (0,8 km[3]), zajmujący obniżenie pod skarpą położonego nieco wyżej tarasu nadzalewowego niższego (IIa, Praskiego)[5]. Część tarasu zalewowego na fragmencie której położone jest Zakole oznaczana jest często jako taras zalewowy wyższy (Ib)[15].

Thumb
Ciągnący się od Zastowa do Gocławia ciek wodny na wydanym w 1833 roku szkicu I bitwy pod Wawrem powstania listopadowego 1831 r.
Thumb
Żaby moczarowe[16] w wiosennej szacie godowej na Zakolu Wawerskim.
Thumb
Olchy.
Thumb
Złom.
Thumb
Wykroty.
Thumb
Kanał (Rów) Zerzeński

Zagłębienie zajmujące część podskarpową jest współcześnie zalądowane[3], podmokłe i pokryte roślinnością[17]. Występują w nim starorzecza (łachy) Wisły, wypełnione osadami organogenicznymi (w warstwie przypowierzchniowej torfem)[3]. Na mapie gruntów na głębokości 2 m w rejonie Zakola znajduje się największy w Warszawie obszar wypełniony osadami organicznymi, tworzący szeroki łuk ciągnący się pod tarasem nadzalewowym od wschodniego Lasa i Zbytków na północ przez Zastów do ulic Płowieckiej i Ostrobramskiej, a następnie skręcający na południowy zachód wzdłuż Trasy Siekierkowskiej i do wschodniej części osiedla Gocław[4][5]. Według danych historycznych pozostałość po dawnym jeziorze (łacha Wawerska) była widoczna w XV wieku w Zastowie i Gocławiu i znana pod nazwą Czartoria (Czartoryja)[3] za [18].

Największe ale wypełnione wciąż wodą starorzecza w Warszawie to (znajdujące się poza Zakolem Wawerskim) Jeziorka Kamionkowskie (prawy brzeg), Czerniakowskie i Wilanowskie (lewy brzeg)[15].

W obniżeniu podskarpowym na Zakolu zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości 0,0-0,5 m, a okresowo powyżej powierzchni[19].

W rejonie Zakola Wisła tworzy łuk znany jako łuk siekierkowski Wisły[6]. Forma ta[6] oraz wspomniane rozszerzenie tarasu zalewowego[5] zostały utworzone przez wody powodziowe spiętrzane powyżej przewężenia koryta wielkich wód Wisły znanego jako gorset warszawski.

Taras zalewowy i Zakole Wawerskie na przestrzeni holocenu

Wisła wcięła się pod taras nadzalewowy niższy (IIa, Praski) tworząc taras zalewowy (wyższy, Ib[15])[3][6][15] wraz z Zakolem Wawerskim[3] na początku holocenu. Najstarszym tarasem zalewowym na obszarze dzisiejszego tarasu zalewowego był taras wawerski[3]. Od uformowania aż wybudowania wałów przeciwpowodziowych obszar tarasu był zalewany wodami powodziowymi, erodowany i nadbudowywany osadami powodziowymi oraz odsypami korytowymi[6]. W kolejnych cyklach ewolucyjnych Wisły w obrębie tarasu wawerskiego pojawiały się w Warszawie młodsze tarasy holoceńskie[3]. Osady tarasu wawerskiego nie przetrwały do dzisiaj[3], spośród kolejnych pod osadami współczesnego tarasu zalewowego zachowały się ostańce erozyjne tylko dwóch tarasów kopalnych[6] (subkopalnych[3][6]). Wśród holoceńskich tarasów zalewowych wymienia się:

  • Taras wawerski
Został uformowany przez Wisłę prawdopodobnie około 10000 lat temu na początku okresu polodowcowego (postglacjalnego), czyli holocenu[6][3], na początku okresu preborealnego. Wisła formując go tworzyła zakola (menadry) o promieniu około 0,8 km. Na prawym brzegu Wisły to dawne wyerodowane pod tarasem nadzalewowym koryto rzeki współcześnie jest widoczne jako Zakole Wawerskie[3].
  • Subkopalny taras Kiełpiński (Ic)
Pochodzi z okresu atlantyckiego. Na Zakolu Wawerskim nie znaleziono jego ostańców[3][6]. Według starszych źródeł Zakole miało być pozostałościami koryta Wisły właśnie z tego okresu[6], a nie z czasów wczesnoholoceńskiego tarasu wawerskiego.
  • Subkopalny taras Czerski (Ib)
Pochodzi z okresu subatlantyckiego. W jego osadach znajduje się wiele stanowisk archeologicznych z okresu od VII w. p.n.e. do połowy XIV w., niektórymi z Lasa w rejonie Zakola[3][6][a].
Pozostałością koryta Wisły z tego okresu jest na przykład zakole z Łachą Koło (Łacha Las[3][19]) w okolicy ulicy Poprawnej w osiedlu Las[a]. Długość promienia tego zakola wynosi około 0,5 km, łacha obecnie prawie wyschnięta, jest zaznaczona na mapie Warszawy Perthesa z 1779 roku[3].
  • Taras współczesny (Ia)
Ostnieje od połowy od poł. XIV w[6][3]. Znajduje się najwyżej. Osady wylewów powodziowych w strefie łęgowej (łakowej) tego tarasu przyśpieszyły zalądowanie wcześniejszych holoceńskich tarasów wawerskiego i Czerskiego – łach Zakola Wawerskiego i Łachy Las położonej w jego rejonie[3][a].
W rejonie Zakola Wawerskiego Łacha Kuligowska znajduje się na granicy zasięgu strefy korytowej tego tarasu[3][b].

Należy tutaj zwrócić uwagę na przypadkową zbieżność oznaczeń tarasu zalewowego niższego i wyższego (Ia i Ib[15]) oraz współczesnego i Czerskiego (również Ia i Ib[3][6]).

Kanały, rowy i zbiorniki wodne

Północno-wschodnią i północną krawędzią Zakola płynie Kanał Wawerski, zachodnią będący jego przedłużeniem Kanał Nowa Ulga. W miejscu połączenia tych kanałów uchodzi również Kanał Kawęczyński[3][19][20][21][c]. Punkt ten oraz cały Kanał Nowa Ulga od jakiegoś czasu znalazły się tuż po drugiej stronie nowo wybudowanej Trasy Siekierkowskiej[22].

Według części źródeł znajdujący się na Zakolu odcinek Kanału Wawerskiego to część początkowego odcinka Kanału Nowa Ulga[23][16][22][24].

Wschodnią wąską część Zakola w rejonie Zbytków przecina Kanał Nowe Ujście[3][20][21][16][7][22][c].

W pobliżu południowo-wschodniej i wschodniej krawędzi Zakola biegnie przepływający syfonem[21] pod Kanałem Nowe Ujście i przez Jezioro Żabie[16] Kanał[20][21] (Rów[23][16]) Zerzeński[c][d][e]. Uchodzi on do Kanału Wawerskiego[21]. Z jeziorka tego wypływa również w kierunku północnym rów nazywany czasem w literaturze „Rowem (Kanałem[10]) Żabim"[16][10][c][f][e], znajdujący się bliżej skarpy tarasu nadzalewowego[16]+[15][g].

Oprócz wspomnianego głównego łuku zakola zachowały się starorzecza Wisły w postaci zespołów oczek wodnych (małych stawów). Najlepiej położone w południowo-wschodniej części – Łacha Kuligowska[b] i Łacha Zbytki w rejonie Kuligowa i Zbytków oraz zespół stawów w pobliżu przecięcia Rowu Zerzeńskiego z Kanałem Nowe Ujście przy ul. Wodniaków[16][26][10]. W zachodniej części Zakola przy ulicy Poprawnej znajduje się prawie sucha Łacha Las (Łacha Koło[3])[3][19][a], wspomniana już w sekcji "Taras Czerski (Ib)". Największymi chociaż niewielkimi zbiornikami są położone w południowo-wschodniej części Jezioro Sporne, jeden ze zbiorników na Łasze Zbytki oraz wymienione wcześniej Jezioro Żabie (znane też jako Moczydło[14])[10].

Łacha Kuligowska znajduje się jednak nieco poza obszarem Zakola Wawerskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu (śladów wspomnianego dawnego meandru Wisły o promieniu 1 km)[c].

Historia

Do czasu wybudowania wału przeciwpowodziowego wraz z ulicą Wał Miedzeszyński (1905-1912[27], większość prac[27] w latach 1906-1911[27][28]) teren był zalewany przez wody powodziowe Wisły[29][27][30][6]. I tak na przykład na terenach rolniczych lub w obrębie zabudowań pobliskiego osiedla Las miała miejsce powódź w roku 1813[31], stale powtarzały się duże wylewy w latach 1842-1862[27] (w tym dwukrotnie olbrzymie wylewy w latach 1844-1849[27]: 1844[31], 1845[31]), potem również doszło do powodzi w latach 1850, 1855, 1884, 1903[27][31], 1909[27][a]. Ponadto wybudowanie wału wywołało podniesienie się poziomu wód gruntowych[27][31] i utrudniło ich odpływ do Wisły[27], zamieniając czasem całą Nizinę Gocławską w wielkie rozlewisko[27][31]. Mieszkańcy Lasa[27][31] i Bluszczy[27] musieli wtedy używać łodzi żeby dostać się do Gocławia lub Wawra[27][31]. W 1909 roku w tych dwóch miejscowościach oraz Kępie i Kępie Gocławskiej spod wody wystawały tylko dachy, a całą okolicę powyżej Kamionka określano jako istne morze[27].

W okresie międzywojennym wybudowano uchodzący do Wisły Kanał Nowa Ulga wraz z przepompownią "Bluszcze". Przepompownia wypompowuje wodę z kanału podczas wysokich stanów Wisły. W pozostałych okresach woda spływa grawitacyjnie[3][19].

Kanał Nowe Ujście powstał po II wojnie światowej[3][19].

Przyroda

Podsumowanie
Perspektywa
Thumb
Czyż[9] żerujący na olszy czarnej[h].
Thumb
Strzyżyk[9][h]
Thumb
Dzięcioł czarny[h]
Thumb
Owoce kaliny koralowej[h].

Zakole Wawerskie obejmuje zarośnięte głównie przez ols starorzecze Wisły oraz otwarte tereny podmokłe i uprawne[9].

Teren jest jedną z najważniejszych ostoi ptasich w skali miasta[10], a według niektórych opinii liczba gatunków lęgowych ptaków jest tutaj największa w Warszawie[9]. Na przestrzeni wielu lat stwierdzono tu łącznie około 130 gatunków ptaków, w tym około 70 lęgowych. Zagęszczenie gatunków lęgowych należy do największych stwierdzonych w olsach i łęgach w kraju, a zróżnicowanie gatunkowe niewiele ustępujące łęgom Puszczy Białowieskiej. Na Zakolu gniazdują m.in. błotniak stawowy, derkacz, wodnik, dzięcioł czarny, trzciniak, brzęczka, świerszczak, strumieniówka, muchołówka mała, dziwonia, remiz, słowik szary, gąsiorek, w przeszłości podróżniczek[9]. Wiele lat temu na Kanale Nowa Ulga polowały na cierniki bardzo liczne zimorodki, na terenach otwartych gnieździły się czajki i skowronki[32].

Wśród innych kręgowców na Zakolu występują m.in. traszka zwyczajna i grzebiuszka ziemna[16], zaskroniec zwyczajny (w pobliżu zbiorników "Łachy Kuligowskiej"[10][b] jak i na obszarze zespołu przyrodniczo-krajobrazowego[32]), bóbr europejski[10].

Zakole Wawerskie charakteryzuje się również znacznym bogactwem florystycznym oraz fitosocjologicznym[9][10].

Stwierdzono tutaj występowanie roślin objętych ochroną ścisłą takich jak storczyki kukułka szerokolistna, kukułka krwista i podkolan biały, paproć nasięźrzał pospolity, kruszczyk szerokolistny, gnidosz błotny, prawdopodobnie zawleczone przez człowieka orlik pospolity, naparstnica purpurowa i śniedek baldaszkowaty, gatunków objętych ochroną częściową – kruszyna pospolita, kalina koralowa, porzeczka czarna, bobrek trójlistkowy, konwalia majowa, grążel żółty oraz rzadkich – dziewięciornik błotny, siedmiopalecznik błotny, rzęśl długoszyjkowa. W przeszłości były podawane z tego obszaru kosaciec syberyjski, paproć salwinia pływająca, trawa turówka wonna, storczyk listera jajowata, selernica żyłkowana[10].

Na obszarach leśnych w części północnej wykształcił się bagienny ols porzeczkowy (Ribeso nigri-Alnetum)[10], czyli z udziałem olszy czarnej i czarnej porzeczki[33]. Ponadto na Zakolu występują łęgi wierzbowo-topolowe (Salici-Populetum). Wśród roślinności wodnej i przywodnej zakola największą powierzchnię zajmują szuwary właściwe (Phragmition) i wielkoturzycowe (Magnocaricion) w północno-zachodniej i środkowej części Zakola. Oprócz tego jest tutaj roślinność trawiasta[10], zarośla wierzbowe[9], pojedyncze drzewa i zadrzewienia, roślinność synantropijna, spotykane są też zarośla łozowe[10].

Ochrona przyrody

Zespół przyrodniczo – krajobrazowy „Zakole Wawerskie”

Niewielką, najcenniejszą przyrodniczo północną część Zakola objęto prowizoryczną ochroną w formie Zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Zakole Wawerskie (patrz: Tereny zieleni w Warszawie)[11]. Jednostka ta administracyjnie należy do warszawskiej dzielnicy Wawer, została utworzona w dniu 5 września 2002 r., wtedy na powierzchni 54,06 ha (z otuliną o powierzchni 35,72 ha).

Akty prawne:

  • Rozporządzenie Nr 76 Wojewody Mazowieckiego z dnia 5 września 2002 r. w sprawie wyznaczenia zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie” (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 242/13.09.2002 r., poz. 6181). 54,06 ha (z otuliną o powierzchni 35,72 ha)[12].
  • Rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego nr 118 z dnia 13 października 2005 r. w sprawie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie” (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 238, poz. 7792). Tutaj zespół również ma powierzchnię 54,06 ha, ale nie posiada już otuliny[13].
  • Rozporządzenie nr 54 Wojewody Mazowieckiego z dnia 2 października 2008 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie” (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 173/11.10.2008 r., poz. 6168). W tym dokumencie obszar chroniony ma powierzchnię 55,6186 ha[1].

W pierwotnych zamiarach miał na jego terenie zostać utworzony rezerwat przyrody, jednak na przeszkodzie stanęły kwestie własnościowe terenów oraz bałagan prawny[potrzebny przypis].

Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu

Całe Zakole Wawerskie z wyj. obszarów zabudowanych oraz międzywale Wisły w jego rejonie znajdują się na terenie Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 42/14.02.2007 r., poz. 870)[34].

Obszar Natura 2000 "Dolina Środkowej Wisły"

Międzywale Wisły tuż na południe od Zakola położone jest na obszarze specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 "Dolina Środkowej Wisły" (PLB140004)[19][35][36][37][38].

Zagrożenia

Od kilku lat stan przyrodniczy Zespołu Przyrodniczo Krajobrazowego jest zagrożony przez wpływ powstałej po 2000 roku, bezpośrednio sąsiadującej Trasy Siekierkowskiej i jej Węzła "Marsa", których lokalizacja spowodowała przesunięcie granic obszaru na południowy wschód[potrzebny przypis].

Zagrożenie wynika też z różnej działalności i presji inwestorów prywatnych, np. wysyp gruzu[39], w tym w bezpośrednim sąsiedztwie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego[40], budowa pól golfowych. Są to działania nierzadko nielegalne a systematyczne[potrzebny przypis].

Historia i zabytki

Podsumowanie
Perspektywa

Częściowo na obszarze Zakola (bagnach Gocławickich, trzęsawiskach Zastawu i Gocławka), chociaż w niewielkim stopniu, odbyła się w lutym 1831 roku I bitwa pod Wawrem powstania listopadowego[41].

Tuż nad krawędzią Zakola Wawerskiego, na zewnątrz niego, już na tarasie nadzalewowym, przy ulicy Płowieckiej oraz Trakt Lubelski, znajdują się:

Zobacz też

Uwagi

  1. [a]
    Biernacki 2000 określa Łachę Las jako położoną "w zakolu wawerskim", a przynajmniej jej północny odcinek[3].
  2. [b]
    Łacha Kuligowska znajduje się jednak nieco poza obszarem Zakola Wawerskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu (śladów wspomnianego dawnego meandru Wisły o promieniu 1 km).
  3. [c]
    Zestawienie map i opisów kanałów i rowów z definicją Zakola Wawerskiego
  4. [d]
    W odniesieniu do tego cieku wodnego w niektórych źródłach używana jest nazwa Kanał Zerzeński[20][21], w innych Rów Zerzeński[16][23].
  5. [e]
    Istnieje nowe opracowanie, w którym „Rów Żabi" traktowany jest jako Kanał Zerzeński, natomiast odcinki Kanału Zerzeńskiego między Jeziorem Żabim i połączeniem z „Rowem Żabim" jako R-A11 i fragment R-A[25].
  6. [f]
    Nazwa „Rów (Kanał[10]) Żabi” została utworzona na potrzeby opracowania Mazgajskiej na temat płazów Wawra, a dokładnie rejonu Zakola i jest czasem używana w literaturze powołującej się na ten artykuł[16][10].
  7. [g]
    Porównanie mapy z zaznaczonym rowem[16] z granicą tarasów[15].
  8. [h]
    Zdjęcia fauny i flory nie wykonane na Zakolu, ale przedstawiające gatunki tutaj występujące.

Przypisy

Linki zewnętrzne

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.