Zakole Wawerskie
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zakole Wawerskie – rozległy podmokły teren znajdujący się w warszawskiej dzielnicy Wawer. Położony jest na południe od zbiegu Trasy Siekierkowskiej oraz ulic Ostrobramskiej, Płowieckiej i Traktu Lubelskiego, następnie ciągnie się w kierunku południowo-wschodnim wzdłuż Kanału Zerzeńskiego aż po Wólkę Zerzeńską[2]. Na jego dawnym obszarze wybudowana jest również część Osiedla Gocław[3][4][5].
 Ols na Zakolu Wawerskim wiosną | |
| Obszar bagienny | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Położenie | |
| Powierzchnia |
55,6186 ha[1] |
| Obszary chronione |
Zakole Wawerskie |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
 52°13′24″N 21°07′33″E | |
Zakole położone jest na tarasie zalewowym Wisły[6][3]. Powstało ono w wyniku wymycia przez wody powodziowe, jego łuk dochodzi do 1 km od rzeki[7][6][8]. Obejmuje zarośnięte głównie przez ols starorzecze Wisły oraz otwarte tereny podmokłe i uprawne[9]. Według niektórych opinii liczba gatunków lęgowych ptaków jest tutaj największa w skali miasta[9]. Obszar charakteryzuje się również znacznym bogactwem fitosocjologicznym oraz florystycznym[9][10].
Najcenniejsza przyrodniczo, północna część terenu jest chroniona w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Zakole Wawerskie”[11].
ZPK – Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy, 1 – Kanał Wawerski, 2 – Kanał Nowa Ulga, 7 – Kanał Zerzeński. Pozostałe na stronie grafiki.
Termin „Zakole Wawerskie” może być rozumiany jako:
- Obszar podmokłych obniżeń położony na południe od zbiegu Trasy Siekierkowskiej oraz ulic Ostrobramskiej, Płowieckiej i Trakt Lubelski i ciągnący się dalej w kierunku południowo-wschodnim wzdłuż Kanału Zerzeńskiego aż po Wólkę Zerzeńską[2].
- Ślady dokumentujące istnienie łuku dawnego holoceńskiego zakola Wisły[3], sięgającego zbiegu tych ulic oraz części obszaru obecnego Osiedla Gocław[4][5], czyli w większej części położonego na wyżej wymienionym terenie.
Zobacz więcej w sekcji Geomorfologia i warunki hydrologiczne - Zespół przyrodniczo – krajobrazowy „Zakole Wawerskie” znajdujący się w północnej części tego obszaru, to znaczy u zbiegu wyżej wymienionych ulic[11][12][13][1]. Zobacz więcej w sekcji Zespół przyrodniczo – krajobrazowy „Zakole Wawerskie”
Wszystkie te tereny położone są na tarasie zalewowym Wisły[2][6][3].
Las w rejonie Zakola znany jest jako Olszynka Wawerska, natomiast współczesny łuk Wisły o promieniu około 3 km o wypukłym brzegu skierowanym w kierunku Zakola jako Łuk Siekierkowski Wisły[3].
Tereny otwarte w rejonie Zakola aż do zabudowy osiedla Las na południu są znane wśród okolicznych mieszkańców jako Łąki Zastowskie[14].
Zakole Wawerskie jest położone w dolinie zalewowej Wisły, czyli na tarasie zalewowym, w najszerszym jego miejscu w Warszawie[9][6]. Szerokość tarasu dochodzi tutaj do około 7 km[6][5]. Zasadniczą część zakola stanowi ogromny łuk zakolowy starorzecza Wisły odchodzący na północy do 1 km od rzeki[7][6][8] (0,8 km[3]), zajmujący obniżenie pod skarpą położonego nieco wyżej tarasu nadzalewowego niższego (IIa, Praskiego)[5]. Część tarasu zalewowego na fragmencie której położone jest Zakole oznaczana jest często jako taras zalewowy wyższy (Ib)[15].
_Zerzeński,_Zakole_Wawerskie,_Zerzeń,_Wawer,_Warszawa_2.jpg)
Zagłębienie zajmujące część podskarpową jest współcześnie zalądowane[3], podmokłe i pokryte roślinnością[17]. Występują w nim starorzecza (łachy) Wisły, wypełnione osadami organogenicznymi (w warstwie przypowierzchniowej torfem)[3]. Na mapie gruntów na głębokości 2 m w rejonie Zakola znajduje się największy w Warszawie obszar wypełniony osadami organicznymi, tworzący szeroki łuk ciągnący się pod tarasem nadzalewowym od wschodniego Lasa i Zbytków na północ przez Zastów do ulic Płowieckiej i Ostrobramskiej, a następnie skręcający na południowy zachód wzdłuż Trasy Siekierkowskiej i do wschodniej części osiedla Gocław[4][5]. Według danych historycznych pozostałość po dawnym jeziorze (łacha Wawerska) była widoczna w XV wieku w Zastowie i Gocławiu i znana pod nazwą Czartoria (Czartoryja)[3] za [18].
Największe ale wypełnione wciąż wodą starorzecza w Warszawie to (znajdujące się poza Zakolem Wawerskim) Jeziorka Kamionkowskie (prawy brzeg), Czerniakowskie i Wilanowskie (lewy brzeg)[15].
W obniżeniu podskarpowym na Zakolu zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości 0,0-0,5 m, a okresowo powyżej powierzchni[19].
W rejonie Zakola Wisła tworzy łuk znany jako łuk siekierkowski Wisły[6]. Forma ta[6] oraz wspomniane rozszerzenie tarasu zalewowego[5] zostały utworzone przez wody powodziowe spiętrzane powyżej przewężenia koryta wielkich wód Wisły znanego jako gorset warszawski.
Taras zalewowy i Zakole Wawerskie na przestrzeni holocenu
Wisła wcięła się pod taras nadzalewowy niższy (IIa, Praski) tworząc taras zalewowy (wyższy, Ib[15])[3][6][15] wraz z Zakolem Wawerskim[3] na początku holocenu. Najstarszym tarasem zalewowym na obszarze dzisiejszego tarasu zalewowego był taras wawerski[3]. Od uformowania aż wybudowania wałów przeciwpowodziowych obszar tarasu był zalewany wodami powodziowymi, erodowany i nadbudowywany osadami powodziowymi oraz odsypami korytowymi[6]. W kolejnych cyklach ewolucyjnych Wisły w obrębie tarasu wawerskiego pojawiały się w Warszawie młodsze tarasy holoceńskie[3]. Osady tarasu wawerskiego nie przetrwały do dzisiaj[3], spośród kolejnych pod osadami współczesnego tarasu zalewowego zachowały się ostańce erozyjne tylko dwóch tarasów kopalnych[6] (subkopalnych[3][6]). Wśród holoceńskich tarasów zalewowych wymienia się:
- Taras wawerski
- Został uformowany przez Wisłę prawdopodobnie około 10000 lat temu na początku okresu polodowcowego (postglacjalnego), czyli holocenu[6][3], na początku okresu preborealnego. Wisła formując go tworzyła zakola (menadry) o promieniu około 0,8 km. Na prawym brzegu Wisły to dawne wyerodowane pod tarasem nadzalewowym koryto rzeki współcześnie jest widoczne jako Zakole Wawerskie[3].
- Subkopalny taras Kiełpiński (Ic)
- Pochodzi z okresu atlantyckiego. Na Zakolu Wawerskim nie znaleziono jego ostańców[3][6]. Według starszych źródeł Zakole miało być pozostałościami koryta Wisły właśnie z tego okresu[6], a nie z czasów wczesnoholoceńskiego tarasu wawerskiego.
- Subkopalny taras Czerski (Ib)
- Pochodzi z okresu subatlantyckiego. W jego osadach znajduje się wiele stanowisk archeologicznych z okresu od VII w. p.n.e. do połowy XIV w., niektórymi z Lasa w rejonie Zakola[3][6][a].
- Pozostałością koryta Wisły z tego okresu jest na przykład zakole z Łachą Koło (Łacha Las[3][19]) w okolicy ulicy Poprawnej w osiedlu Las[a]. Długość promienia tego zakola wynosi około 0,5 km, łacha obecnie prawie wyschnięta, jest zaznaczona na mapie Warszawy Perthesa z 1779 roku[3].
- Taras współczesny (Ia)
- Ostnieje od połowy od poł. XIV w[6][3]. Znajduje się najwyżej. Osady wylewów powodziowych w strefie łęgowej (łakowej) tego tarasu przyśpieszyły zalądowanie wcześniejszych holoceńskich tarasów wawerskiego i Czerskiego – łach Zakola Wawerskiego i Łachy Las położonej w jego rejonie[3][a].
- W rejonie Zakola Wawerskiego Łacha Kuligowska znajduje się na granicy zasięgu strefy korytowej tego tarasu[3][b].
Należy tutaj zwrócić uwagę na przypadkową zbieżność oznaczeń tarasu zalewowego niższego i wyższego (Ia i Ib[15]) oraz współczesnego i Czerskiego (również Ia i Ib[3][6]).
Kanały, rowy i zbiorniki wodne
Północno-wschodnią i północną krawędzią Zakola płynie Kanał Wawerski, zachodnią będący jego przedłużeniem Kanał Nowa Ulga. W miejscu połączenia tych kanałów uchodzi również Kanał Kawęczyński[3][19][20][21][c]. Punkt ten oraz cały Kanał Nowa Ulga od jakiegoś czasu znalazły się tuż po drugiej stronie nowo wybudowanej Trasy Siekierkowskiej[22].
Według części źródeł znajdujący się na Zakolu odcinek Kanału Wawerskiego to część początkowego odcinka Kanału Nowa Ulga[23][16][22][24].
Wschodnią wąską część Zakola w rejonie Zbytków przecina Kanał Nowe Ujście[3][20][21][16][7][22][c].
W pobliżu południowo-wschodniej i wschodniej krawędzi Zakola biegnie przepływający syfonem[21] pod Kanałem Nowe Ujście i przez Jezioro Żabie[16] Kanał[20][21] (Rów[23][16]) Zerzeński[c][d][e]. Uchodzi on do Kanału Wawerskiego[21]. Z jeziorka tego wypływa również w kierunku północnym rów nazywany czasem w literaturze „Rowem (Kanałem[10]) Żabim"[16][10][c][f][e], znajdujący się bliżej skarpy tarasu nadzalewowego[16]+[15][g].
Oprócz wspomnianego głównego łuku zakola zachowały się starorzecza Wisły w postaci zespołów oczek wodnych (małych stawów). Najlepiej położone w południowo-wschodniej części – Łacha Kuligowska[b] i Łacha Zbytki w rejonie Kuligowa i Zbytków oraz zespół stawów w pobliżu przecięcia Rowu Zerzeńskiego z Kanałem Nowe Ujście przy ul. Wodniaków[16][26][10]. W zachodniej części Zakola przy ulicy Poprawnej znajduje się prawie sucha Łacha Las (Łacha Koło[3])[3][19][a], wspomniana już w sekcji "Taras Czerski (Ib)". Największymi chociaż niewielkimi zbiornikami są położone w południowo-wschodniej części Jezioro Sporne, jeden ze zbiorników na Łasze Zbytki oraz wymienione wcześniej Jezioro Żabie (znane też jako Moczydło[14])[10].
Łacha Kuligowska znajduje się jednak nieco poza obszarem Zakola Wawerskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu (śladów wspomnianego dawnego meandru Wisły o promieniu 1 km)[c].
Kanał Wawerski na Zakolu.
Kanał (Rów) Zerzeński na pd. od Kobryńskiej.
_Zerzeński,_Zakole_Wawerskie_w_Warszawie.jpg)
Historia
Do czasu wybudowania wału przeciwpowodziowego wraz z ulicą Wał Miedzeszyński (1905-1912[27], większość prac[27] w latach 1906-1911[27][28]) teren był zalewany przez wody powodziowe Wisły[29][27][30][6]. I tak na przykład na terenach rolniczych lub w obrębie zabudowań pobliskiego osiedla Las miała miejsce powódź w roku 1813[31], stale powtarzały się duże wylewy w latach 1842-1862[27] (w tym dwukrotnie olbrzymie wylewy w latach 1844-1849[27]: 1844[31], 1845[31]), potem również doszło do powodzi w latach 1850, 1855, 1884, 1903[27][31], 1909[27][a]. Ponadto wybudowanie wału wywołało podniesienie się poziomu wód gruntowych[27][31] i utrudniło ich odpływ do Wisły[27], zamieniając czasem całą Nizinę Gocławską w wielkie rozlewisko[27][31]. Mieszkańcy Lasa[27][31] i Bluszczy[27] musieli wtedy używać łodzi żeby dostać się do Gocławia lub Wawra[27][31]. W 1909 roku w tych dwóch miejscowościach oraz Kępie i Kępie Gocławskiej spod wody wystawały tylko dachy, a całą okolicę powyżej Kamionka określano jako istne morze[27].
W okresie międzywojennym wybudowano uchodzący do Wisły Kanał Nowa Ulga wraz z przepompownią "Bluszcze". Przepompownia wypompowuje wodę z kanału podczas wysokich stanów Wisły. W pozostałych okresach woda spływa grawitacyjnie[3][19].
Kanał Nowe Ujście powstał po II wojnie światowej[3][19].
Zakole Wawerskie obejmuje zarośnięte głównie przez ols starorzecze Wisły oraz otwarte tereny podmokłe i uprawne[9].
Teren jest jedną z najważniejszych ostoi ptasich w skali miasta[10], a według niektórych opinii liczba gatunków lęgowych ptaków jest tutaj największa w Warszawie[9]. Na przestrzeni wielu lat stwierdzono tu łącznie około 130 gatunków ptaków, w tym około 70 lęgowych. Zagęszczenie gatunków lęgowych należy do największych stwierdzonych w olsach i łęgach w kraju, a zróżnicowanie gatunkowe niewiele ustępujące łęgom Puszczy Białowieskiej. Na Zakolu gniazdują m.in. błotniak stawowy, derkacz, wodnik, dzięcioł czarny, trzciniak, brzęczka, świerszczak, strumieniówka, muchołówka mała, dziwonia, remiz, słowik szary, gąsiorek, w przeszłości podróżniczek[9]. Wiele lat temu na Kanale Nowa Ulga polowały na cierniki bardzo liczne zimorodki, na terenach otwartych gnieździły się czajki i skowronki[32].
Wśród innych kręgowców na Zakolu występują m.in. traszka zwyczajna i grzebiuszka ziemna[16], zaskroniec zwyczajny (w pobliżu zbiorników "Łachy Kuligowskiej"[10][b] jak i na obszarze zespołu przyrodniczo-krajobrazowego[32]), bóbr europejski[10].
Zakole Wawerskie charakteryzuje się również znacznym bogactwem florystycznym oraz fitosocjologicznym[9][10].
Stwierdzono tutaj występowanie roślin objętych ochroną ścisłą takich jak storczyki kukułka szerokolistna, kukułka krwista i podkolan biały, paproć nasięźrzał pospolity, kruszczyk szerokolistny, gnidosz błotny, prawdopodobnie zawleczone przez człowieka orlik pospolity, naparstnica purpurowa i śniedek baldaszkowaty, gatunków objętych ochroną częściową – kruszyna pospolita, kalina koralowa, porzeczka czarna, bobrek trójlistkowy, konwalia majowa, grążel żółty oraz rzadkich – dziewięciornik błotny, siedmiopalecznik błotny, rzęśl długoszyjkowa. W przeszłości były podawane z tego obszaru kosaciec syberyjski, paproć salwinia pływająca, trawa turówka wonna, storczyk listera jajowata, selernica żyłkowana[10].
Na obszarach leśnych w części północnej wykształcił się bagienny ols porzeczkowy (Ribeso nigri-Alnetum)[10], czyli z udziałem olszy czarnej i czarnej porzeczki[33]. Ponadto na Zakolu występują łęgi wierzbowo-topolowe (Salici-Populetum). Wśród roślinności wodnej i przywodnej zakola największą powierzchnię zajmują szuwary właściwe (Phragmition) i wielkoturzycowe (Magnocaricion) w północno-zachodniej i środkowej części Zakola. Oprócz tego jest tutaj roślinność trawiasta[10], zarośla wierzbowe[9], pojedyncze drzewa i zadrzewienia, roślinność synantropijna, spotykane są też zarośla łozowe[10].
Storczyk kukułka krwista[h]
.jpg)
Ochrona przyrody
Zespół przyrodniczo – krajobrazowy „Zakole Wawerskie”
Niewielką, najcenniejszą przyrodniczo północną część Zakola objęto prowizoryczną ochroną w formie Zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Zakole Wawerskie (patrz: Tereny zieleni w Warszawie)[11]. Jednostka ta administracyjnie należy do warszawskiej dzielnicy Wawer, została utworzona w dniu 5 września 2002 r., wtedy na powierzchni 54,06 ha (z otuliną o powierzchni 35,72 ha).
Akty prawne:
- Rozporządzenie Nr 76 Wojewody Mazowieckiego z dnia 5 września 2002 r. w sprawie wyznaczenia zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie” (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 242/13.09.2002 r., poz. 6181). 54,06 ha (z otuliną o powierzchni 35,72 ha)[12].
- Rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego nr 118 z dnia 13 października 2005 r. w sprawie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie” (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 238, poz. 7792). Tutaj zespół również ma powierzchnię 54,06 ha, ale nie posiada już otuliny[13].
- Rozporządzenie nr 54 Wojewody Mazowieckiego z dnia 2 października 2008 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie” (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 173/11.10.2008 r., poz. 6168). W tym dokumencie obszar chroniony ma powierzchnię 55,6186 ha[1].
W pierwotnych zamiarach miał na jego terenie zostać utworzony rezerwat przyrody, jednak na przeszkodzie stanęły kwestie własnościowe terenów oraz bałagan prawny[potrzebny przypis].
Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu
Całe Zakole Wawerskie z wyj. obszarów zabudowanych oraz międzywale Wisły w jego rejonie znajdują się na terenie Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 42/14.02.2007 r., poz. 870)[34].
Obszar Natura 2000 "Dolina Środkowej Wisły"
Międzywale Wisły tuż na południe od Zakola położone jest na obszarze specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 "Dolina Środkowej Wisły" (PLB140004)[19][35][36][37][38].
Zagrożenia
Od kilku lat stan przyrodniczy Zespołu Przyrodniczo Krajobrazowego jest zagrożony przez wpływ powstałej po 2000 roku, bezpośrednio sąsiadującej Trasy Siekierkowskiej i jej Węzła "Marsa", których lokalizacja spowodowała przesunięcie granic obszaru na południowy wschód[potrzebny przypis].
Zagrożenie wynika też z różnej działalności i presji inwestorów prywatnych, np. wysyp gruzu[39], w tym w bezpośrednim sąsiedztwie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego[40], budowa pól golfowych. Są to działania nierzadko nielegalne a systematyczne[potrzebny przypis].
Częściowo na obszarze Zakola (bagnach Gocławickich, trzęsawiskach Zastawu i Gocławka), chociaż w niewielkim stopniu, odbyła się w lutym 1831 roku I bitwa pod Wawrem powstania listopadowego[41].
Tuż nad krawędzią Zakola Wawerskiego, na zewnątrz niego, już na tarasie nadzalewowym, przy ulicy Płowieckiej oraz Trakt Lubelski, znajdują się:
- karczma (austeria) wawerska (obecnie hotel Zajazd Napoleoński, Płowiecka 83), w dzisiejszym kształcie wybudowana w pierwszej połowie XIX wieku[7], w miejscu drewnianej karczmy istniejącej być może w tym samym miejscu co najmniej od początku XVIII wieku[42][43][44]. Według nieudokumentowanych informacji zatrzymał się w niej w 1812 roku Napoleon podczas marszu na Moskwę[45]. A już na pewno znalazła się ona na obszarze działań zarówno pierwszej jak i drugiej bitwy pod Wawrem powstania listopadowego w 1831 roku[42][46][43][45][47].
- drewniany krzyż powstańczy poświęcony ofiarom powstania listopadowego i pamiątkowy głaz u jego stóp z wyrytym napisem, postawione tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1919 r. (tuż przy austerii, pomiędzy Płowiecką 83 i 85)[48][43][7].
- pomnik z roku 1930 poświęcony Józefowi Piłsudskiemu, ustawiony w dziesiątą rocznicę ocalenia Polski od najazdu bolszewików, ponownie odsłonięty w 1994 roku (na wysokości Płowieckiej 77)[43][7][49].
- budynek "Murowanki", czyli pierwszej w obecnych granicach Wawra szkoły z 1903 roku, ul. Płowiecka 77[50][43][7][51]
- kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Zerzniu, ul. Trakt Lubelski 157, wybudowany w latach 1880 -1888 w miejscu drewnianego zniszczonego w wyniku pożaru w 1739 roku[7][43][47]
Dawna karczma (austeria) wawerska, obecnie Zajazd Napoleoński.
Krzyż poświęcony ofiarom powstania listopadowego.
.jpg)
- Łacha Kuligowska znajduje się jednak nieco poza obszarem Zakola Wawerskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu (śladów wspomnianego dawnego meandru Wisły o promieniu 1 km).
- Zestawienie map i opisów kanałów i rowów z definicją Zakola Wawerskiego
- Istnieje nowe opracowanie, w którym „Rów Żabi" traktowany jest jako Kanał Zerzeński, natomiast odcinki Kanału Zerzeńskiego między Jeziorem Żabim i połączeniem z „Rowem Żabim" jako R-A11 i fragment R-A[25].
- Zdjęcia fauny i flory nie wykonane na Zakolu, ale przedstawiające gatunki tutaj występujące.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
