Grążel żółty

Grążel żółty, bączywie (Nuphar lutea) – gatunek byliny wodnej z rodziny grzybieniowatych. Występuje w niemal całej Europie oraz w środkowej i zachodniej Azji. W Polsce na niżu jest rośliną pospolitą.

Grążel żółty

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	grzybieniopodobne
Rząd	grzybieniowce
Rodzina	grzybieniowate
Rodzaj	grążel
Gatunek	grążel żółty
Nazwa systematyczna
Nuphar lutea (L.) Sibth. & Sm. Fl. Graec. Prodr. 1(2): 361. 1809
Synonimy
Nuphar luteum (L.) Sibth. & Sm. Nuphar luteum (L.) Sm.
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w niemal całej Europie, z wyjątkiem dużej części Hiszpanii i Norwegii. W Polsce obecny prawie na całym niżu^[4].

Morfologia

Kwiat

Owoc

Pokrój

Grążel ma długie i silnie rozgałęzione kłącze poziomo rosnące w mule dennym. Liście i kwiaty wyrastają z jego wierzchołka.

Kłącze

Bardzo długie, czołgające się, o średnicy do 8 cm, na przekroju poprzecznym eliptyczne. Na górnej powierzchni pokryte jest bliznami po starych, opadłych liściach. Z dolnej wyrastają nitkowate korzenie. W kłączach magazynowane są substancje zapasowe.

Liście

Pływające o długim ogonku, skórzaste, owalne o długości ok. 30 cm, z głęboko wyciętą nasadą. Mają kolor od zielonego do brunatnawego. Ich drugorzędne nerwy nie łączą się z sobą, są bardziej gęste niż u grzybieni białych i przy brzegu blaszki są 1–3 krotnie widlasto rozgałęzione. Część liści jest zanurzona i ma pokrój sałatowaty (heterofilia).

Kwiaty

Żółte, duże (średnica 4–6 cm), silnie pachnące (zapach podobny do zapachu jabłek), z licznymi płatkami korony i 5 działkami kielicha. Słupek składa się z 5–24 zrośniętych owocolistków, a jego znamię jest tarczowate i lejkowato wgłębione. Przedsłupne lub równoczesne kwiaty wyrastają pojedynczo nad wodą na długich szypułkach (o długości dochodzącej nawet do 2 m). Szypułki te w górnej części są trójkanciaste.

Owoc

Torebka o szerokobutelkowatym kształcie, nieregularnie pękająca.

Ekologia

Siedlisko grążela żółtego

Heterofilia. Podwodne liście mają sałatowaty kształt

Biotop: wodne zbiorniki stojące lub wolno płynące – stawy, przybrzeżne strefy jezior, starorzecza, zakola rzek i rzeki o wolnym nurcie. Często spotkać go można razem z grzybieniami białymi, jednak w odróżnieniu od nich wchodzi na większe głębokości. Występuje w wodach bogatych w składniki organiczne (eutroficznych), mających muliste lub piaszczysto-muliste dno. Preferuje miejsca osłonięte od wiatru. Jest hydrofitem wytwarzającym różne formy morfologiczne pędów w zależności od warunków środowiska. W zbiornikach o silnym falowaniu wody lub szybkim nurcie, jak również przy długotrwałym i wysokim zalewie, powstaje forma podwodna. Ma ona cienkie i faliste blaszki liściowe bez aparatów szparkowych. Jeżeli zbiornik wysycha lub ulega spłyceniu, powstaje forma lądowa o drobnych liściach i kwiatach. Jest geofitem ryzomowym – zimuje tylko kłącze. Po wykiełkowaniu z nasiona rośnie i rozgałęzia się kłącze, a roślina zakwita po raz pierwszy dopiero po 3-4 latach. Grążel żółty czasami tworzy rozległe zbiorowiska, zwykle kilku- lub wielogatunkowe. Jest gatunkiem charakterystycznym dla Cl. Nymphaeion, Ass. Nupharo-Nymphaeetum albae^[5].

Biologia

• Kwitnie od maja do września, zapylany jest przez muchówki, czasami jest samopylny^[6]. Podczas dojrzewania owoce oddzielają się od szypułki, przez jakiś czas są unoszone przez wodę i dopiero pękają. Nasiona jajowatego kształtu, brunatne, otoczone galaretowatym śluzem, w którym znajdują się pęcherzyki powietrza umożliwiające ich unoszenie się na wodzie. Roślina rozsiewana przez wodę (hydrochoria). Rozmnaża się także wegetatywnie przez kłącze.
• Roślina trująca: zawiera nufarynę, nufarydynę, nufarolidynę i pochodne tioalkaloidów^[7]. Alkaloidy znajdujące się w roślinie działają porażająco na korę mózgową.

Zmienność

Tworzy mieszańca z grążelem drobnym o nazwie naukowej Nuphar x spenneriana Gaudin.

Ochrona

Grążel żółty objęty był w Polsce ścisłą ochroną gatunkową od 1983 roku na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1983^[8], 1995^[9] i 2001^[10]. W 2004^[11] i 2012^[12] obejmowany był ochroną częściową. Od 2014 roku nie podlega prawnej ochronie gatunkowej^[13].

Zastosowanie

• Roślina lecznicza stosowana w homeopatii.
• Roślina uprawna: Wykorzystywana również jako ozdobna bylina wód parkowych, przydomowych oczek wodnych, dużych akwariów. Do celów tych wykorzystuje się zwykle odmiany pełnokwiatowe. Używany jest również do zazieleniania stawów hodowlanych pstrągów.
  • Sposób uprawy: najłatwiej rozmnażać z kawałków kłącza – jednak wówczas przeważnie nie wytwarza pływających liści. Najlepiej wkładać do wody gotowe sadzonki, zakupione lub otrzymane z nasion.
• Odgrywa pewną rolę w procesie zarastania zbiorników wodnych, wytwarza bowiem znaczną ilość biomasy, która rozkładając się na dnie podnosi jego poziom.
• Dawnej kłącza ze względu na ich walory odżywcze służyły do dokarmiania świń.