Orlik pospolity

Orlik pospolity (Aquilegia vulgaris L.) – gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Pochodzi z Europy i z Afryki Północnej^[3]. Rośnie zwykle na terenach podgórskich i górskich, w Alpach sięgając po piętro subalpejskie. W Dolnej Engadynie dochodzi wyjątkowo do wysokości 2150 m n.p.m.^[4] Występuje również w stanie dzikim w Polsce, jest niezbyt pospolity^[5]. Rośnie na rozproszonych stanowiskach zarówno na niżu, jak i w górach, najwyżej sięga w Tatrach^[6]. Pochodzi też od niego wiele mieszańców uprawianych jako rośliny ozdobne^[3].

Orlik pospolity

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	orlik
Gatunek	orlik pospolity
Nazwa systematyczna
Aquilegia vulgaris L. Sp. pl. 1:533. 1753

Morfologia

Łodyga

Zwykle rozgałęziona, osiąga wysokość do 1 m, przy czym najczęściej od 30 do 60 cm. Owłosiona, czasem gruczołowato, o skąpym ulistnieniu. Pod ziemią roślina posiada krótkie i grube kłącze.

Liście

Podwójnie trójsieczne, odziomkowe na długich ogonkach lub trójwrębne, brzegiem karbowane, od spodu sinawe. Liście łodygowe mniejsze, o krótkich ogonkach, słabo wcinane^[6].

Kwiaty

Fioletowe (bardzo rzadko w naturze białe lub różowe – oddzielne podgatunki), osadzone są na długich szypułkach, z właściwą dla orlików hakowato zagiętą ostrogą. Okwiat złożony z pięciu części bezostrogowych i pięciu zaopatrzonych w ostrogi. Części kielicha długości do 2,5 cm, szybko opadają. Płatki korony długości do 3 cm. Wewnątrz kwiatu 5–6 owłosionych słupków i liczne, również owłosione pręciki.

Owoc

Mający długość ok. 3 cm mieszek z dzióbkiem, zawierający czarne i lśniące nasiona.

• 
  Liść
• 
  Kwiat
• 
  Owoce i nasiona – okaz muzealny

Biologia i ekologia

Trzmiel podczas zapylania kwiatu orlika pospolitego

Bylina, hemikryptofit. Kwitnie między majem a lipcem. Kwiaty zapylane są przeważnie przez trzmiele^[6]. Cała roślina jest lekko trująca. Przy doustnym spożyciu powoduje odurzenie, omdlenia, zwężenie źrenic, biegunkę i trudności w oddychaniu^[7].

Siedliskiem są widne lasy liściaste i niezbyt wilgotne zarośla. Dobrze czuje się na glebach żyznych. Preferuje podłoże wapienne^[4]. Lubi stanowiska półcieniste lub słoneczne^[7].

Systematyka, zmienność i nomenklatura

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od łacińskiego słowa aquila – orzeł, ponieważ ostroga orlika przypomina szpon orła.

Gatunek wykazujący dużą zmienność, niektóre opracowania wyróżniają liczne podgatunki^[3]:

• Aquilegia vulgaris L. subsp. vulgaris – podgatunek typowy,
• Aquilegia vulgaris L. subsp. ballii (Litard. & Maire) Dobignard,
• Aquilegia vulgaris L. subsp. cossoniana (Maire & Sennen) Dobignard,
• Aquilegia vulgaris L. subsp. dichroa (Freyn) T. E. Díaz,
• Aquilegia vulgaris L. subsp. hispanica (Willk.) Heywood,
• Aquilegia vulgaris L. subsp. nevadensis (Boiss. & Reut.) T. E. Díaz,
• Aquilegia vulgaris L. subsp. paui (Font Quer) O. Bolòs & Vigo.

Wyhodowano szereg odmian uprawnych, m.in.^[8][9][10]:

• 'Black Barlow' – kwiaty pełne, zwisające, o bardzo ciemnej śliwkowej barwie, prawie czarnej. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
• 'Blue Barlow' – kwiaty pełne, zwisające, o barwie niebieskofioletowej. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
• 'Nivea' – kwiaty białe. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
• 'White Barlow' – kwiaty pełne, zwisające, o barwie białej. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
• 'William Guiness' – kwiaty dwubarwne (kielich blado bordowofioletowy, płatki korony białe z bordowofioletowymi ostrogami). Roślina dorasta do 75 cm wysokości.
• 'Winky Blue White' – kwiaty są niebieskie z białymi brzegami, osadzone na wyprostowanych szypułkach. Roślina dorasta do 45 cm wysokości.
• 'Winky Red White' – kwiaty są różowoczerwone z białymi brzegami, osadzone na wyprostowanych szypułkach. Roślina dorasta do 45 cm wysokości.

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową^[11]. W latach 1957–2014 znajdowała się pod ochroną ścisłą^[12]. Z powodu swoich ładnych kwiatów bywa zrywany i przesadzany do ogródków przydomowych. Wiele jego stanowisk znajduje się w parkach narodowych, gdzie są dobrze chronione^[6].

Zastosowanie

Odmiana 'Winky Red White Double' o pełnych kwiatach

• Roślina ozdobna – świetnie nadaje się na kwiat cięty czy bylinę rabatową. W ogrodach rzadko jednak uprawia się typową formę gatunku, zazwyczaj uprawiane są jego kultywary i mieszańce o kwiatach w kolorze białym, różowym, karmazynowym, purpurowym^[13]
• Roślina lecznicza: Ziele orlika – Herba Aquilegiae zawiera alkaloidy (magnoflorynę) oraz kumarynę i glikozyd nitrylowy. Dawniej był wykorzystywany w lecznictwie ludowym, obecnie tylko w homeopatii.
• Orlik jest naturalnym repelentem – skutecznie odstrasza ślimaki od obgryzania roślin rosnących w jego sąsiedztwie.
• Kiedyś robiono z tej rośliny płyn ściągający.

Uprawa

Uprawiany jest głównie ze względu na ładne kwiaty. Po przekwitnięciu staje się nieozdobny, dlatego też sadzi się go zazwyczaj w towarzystwie innych roślin. Jest łatwy w uprawie, całkowicie mrozoodporny. Najlepiej rośnie na lekkiej, przepuszczalnej i próchnicznej glebie i na stanowisku słonecznym^[13]. Rozmnaża się go przez podział kępy lub z nasion wysiewanych jesienią lub wiosną^[13]. W celu otrzymania osobników o tych samych cechach co odmiana, roślinę należy rozmnażać przez podział rozrośniętych kęp.

Obecność w kulturze

Poczta Polska wyemitowała 14 czerwca 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający orlika pospolitego o nominale 60 gr, w serii Rośliny chronione. Autorem projektu znaczka był Andrzej Heidrich. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.^[14]