Remove ads
Rdest ziemnowodny (Persicaria amphibia (L.) Delarbre) – gatunek rośliny z rodziny rdestowatych. Występuje na wszystkich kontynentach półkuli północnej, rozprzestrzenił się także na niektóre obszary półkuli południowej. W Polsce dość pospolity na niżu i pogórzu. Rośliny tego gatunku występują w środowisku wodnym oraz na lądzie, tworząc w zależności od siedliska tak różne morfologicznie formy, że łatwo mogą być brane przez niezorientowanych za dwa różne gatunki. Jest sadzony jako roślina ozdobna w oczkach wodnych, poza tym lokalnie był wykorzystywany jako tradycyjna roślina jadalna i lecznicza. Bywa uciążliwym chwastem na wilgotnych polach.
 | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | |||||
| Klasa | |||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
rdest ziemnowodny | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Persicaria amphibia (L.) Delarbre Fl. Auvergne ed. 2: 519 1800[3][4] | |||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5] | |||||
 | |||||
Remove ads
Zasięg naturalny rdestu ziemnowodnego obejmuje strefę klimatu umiarkowanego półkuli północnej. W Europie gatunek jest szeroko rozpowszechniony. Rzadziej spotykany jest tylko w północnej części Półwyspu Skandynawskiego, brak go na Islandii. Najbardziej rozpowszechniony jest w środkowej części kontynentu, im dalej na południe tym bardziej rozproszone są jego stanowiska; bardzo rzadko rośnie na południowych krańcach Półwyspu Iberyjskiego, Apenińskiego i Bałkańskiego. Na pojedynczych stanowiskach odnotowany był w Afryce północnej[6]. W Azji zasięg zwarty ciągnie się od Uralu poprzez południową Syberię oraz obejmuje rejon Kaukazu. Na północy Azji i na dalekowschodnich krańcach tego kontynentu ma rozproszone stanowiska. Podobnie lokalnie tylko notowany jest na rozległych obszarach Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej i południowej, sięgając na południu po okolice Himalajów. W Ameryce Północnej zwarty zasięg obejmuje północną część Stanów Zjednoczonych, poza tym rośnie w Kanadzie i na Alasce oraz wzdłuż Kordylierów sięgając na południu po Meksyk[7].
Jako gatunek zawleczony rośnie w Etiopii, Afryce południowej i w Ameryce Południowej[7].
W Polsce jest gatunkiem pospolitym na terenie całego kraju, nieco rzadziej spotykany jest tylko w północno-wschodniej części kraju[8] i brak go w wyższych partiach gór[9]. Najwyższe stanowiska w Polsce znajdują się w Tatrach na wysokości 930 m n.p.m. W Europie najwyżej rośnie w Tyrolu, gdzie sięga do 1200 m n.p.m. W górach Atlas rośnie na 2100 m n.p.m., a w Bhutanie nawet na 3950 m n.p.m.[6]
Remove ads
- Organy podziemne
- Nieregularnie rozgałęzione kłącza o średnicy od 0,3 do 1,0 cm, z korzeniami przybyszowymi i pąkami bocznymi wyrastającymi w węzłach. Pąki boczne i szczytowe, z których rozwijają się pędy nadziemne lub pływające, zawierają kilka skróconych międzywęźli otoczonych skorkowaciałymi łuskami i śluzem. U formy wodnej kłącza są jasne, przenikają podłoże do 0,2 m poniżej dna zbiornika. U formy lądowej sięgają do 0,5[6]-0,6[10] m w głąb gleby.
- Łodyga
- Dęta i dość gruba. U formy wodnej zwykle do 3 m długości[11], pływająca, słabo rozgałęziona, naga, tylko szypuła pod kwiatostanem bywa rzadko owłosiona. Międzywęźla o długości od 5 do 40 cm długości. Z węzłów wyrastają pierścienie korzeni przybyszowych oraz liście. U formy lądowej łodyga pełzająca lub prosto wzniesiona jest owłosiona, w górnej części ogruczolona, osiąga od 0,4 do 1 m wysokości. Rozgałęzia się w dolnej części, w górnej rzadko. Ma międzywęźla długości od 1 do 4 cm, węzły zgrubiałe[6].
- Liście
- Skrętoległe. U formy wodnej blaszka liściowa pływająca, osadzona jest na giętkich ogonkach długości 2–8 cm. Blaszka jest gładka, woskowana, o długości 4–10 cm i szerokości 2–4 cm. Ma kształt lancetowaty lub owalny, jest całobrzega lub drobno ząbkowana. Nasada blaszki liściowej jest zaokrąglona lub słabo sercowata. U formy lądowej ogonki liściowe są sztywne i krótkie – osiągają 0,5-1,5 cm. Blaszka liściowa ma długość 4–14 cm i szerokość od 1 do 3 cm, jest sztywna, skórzasta, lancetowata, na brzegu z krótkimi szczecinami, u nasady klinowata. Gatka jest przylegająca do łodygi, całobrzega, u formy wodnej błoniasta, u lądowej zielona, z włoskami na brzegu[6][9].
- Kwiaty
- Zebrane w gęste, kwiatostany szczytowe, rzadziej wyrastające w kątach liści. Osadzone są na szypułach długości od 2 do 7 cm. Kwiatostany mają od 1,5 do 6 cm długości i 1 cm szerokości. Składają się z 30 do 150 kwiatów skupionych po 1-3 na szypułkach o długości 2-5 mm. Okwiat składa się z pięciu listków zrośniętych do połowy, jest biały, różowy lub krwisto czerwony. Na poszczególnych roślinach występują kwiaty różnosłupkowe obupłciowe (z wystającymi pręcikami i krótką szyjką słupka), albo żeńskie (ze zredukowanymi pręcikami i długą szyjką). Te pierwsze mają okwiat dzwonkowaty, długości 4 mm. Pręcików 5 (rzadko 4 lub 8[9]), długości 4-6,5 mm, wyrastających u nasady listków okwiatu przemiennie z pomarańczowymi miodnikami. Pylniki długości 1-2 mm. Zalążnia jednokomorowa, długości 1 mm. Szyjki słupka dwie, długości 3-4 mm, od 1/4 długości zrośnięte, wyżej rozwidlone i zakończone główkowatymi znamionami. Kwiaty żeńskie są rurkowate, mają okwiat o długości 3-4 mm i szerokości 2-3 mm. Słupek ma długość 4-5,5 mm[6].
- Owoce
- Brązowe, soczewkowate orzeszki dwustronnie wypukłe o długości 2-2,5 mm, z zachowanym u nasady trwałym okwiatem. Masa owocu wynosi ok. 0,4 mg[6][9]. W jednym owocostanie powstać może teoretycznie 150 owoców, ale w praktyce rzadko bywa więcej niż 75, a często nie powstaje żaden[6].
Pokrój roślin pływających
Silnie rozgałęzione kłącze
Łodyga formy lądowej
Owoce
.jpg)
Remove ads
Rozwój
Bylina. Po 2-3 latach wzrostu forma wodna tworzy pędy rozrastające się na powierzchni o średnicy ok. 60 cm[12]. Rośliny lądowe tworzą w ciągu roku 1,5 do 2 m nowych rozłogów, przy czym starsze stopniowo zamierają[13]. W optymalnych warunkach kłącza osiągają przyrosty przekraczające 5 cm dziennie. Ukorzenione pędy w ciągu jednego sezonu w warunkach lądowych zarosnąć mogą powierzchnię przekraczającą 2 m². Prawdopodobnie niektóre stanowiska tego gatunku rozciągające się na przestrzeni kilku kilometrów lub wielu hektarów stanowią w istocie pojedyncze, silnie rozrośnięte klony[6].
Rdest ziemnowodny może zakwitnąć w czwartym roku po wysianiu nasion[6] i kwitnie od czerwca do sierpnia[9] wynosząc kwiatostany nad powierzchnię wody[14]. Forma lądowa kwitnie nieco później, zwykle od lipca do września[10]. Na terenach o niekorzystnych warunkach ekologicznych, np. w górach lub na polach uprawnych, rośliny zakwitają rzadko[15][10]. Kwiaty rdestu ziemnowodnego są owadopylne – zapylenia dokonują wabione nektarem, zapachem i barwnym okwiatem[6] błonkoskrzydłe, muchówki[16] i motyle[6]. Według części autorów kwiaty są niezdolne do samozapylenia[17], według innych dochodzi do niego rzadko[16]. Kwiaty otwierają się w ciągu dnia i zamykają o zachodzie słońca. Rozwijają się kolejno od dolnej części kwiatostanu ku górze, tak że cały kwiatostan kontynuuje kwitnienie przez okres do 8, rzadko nawet do 10 tygodni. Kwiaty niezapylone odpadają po 1-2 tygodniach. Nasiona dojrzewają w ciągu 3 tygodni od zapłodnienia. Rośliny tego gatunku owocują jednak słabo. Obserwowano kolonie nie zawiązujące nasion przez wiele lat, rozrastające się wyłącznie wegetatywnie poprzez kłącza[6]. W takich przypadkach lokalne populacje stanowić mogą w istocie rozległy klon[17].
Owoce trudno nasiąkające długo utrzymują się na powierzchni wody, która je roznosi i rozsiewa (hydrochoria)[14]. W rozsiewaniu owoców udział mają też zwierzęta (zoochoria)[15]. Kiełkowanie następuje wiosną i jest epigeiczne. W przypadku rozwoju pędów nadziemnych z kłączy pojawiają się one na powierzchni gruntu ok. marca i kwietnia (w zależności od szerokości geograficznej i warunków siedliskowych), a na powierzchni wody od kwietnia do maja. Intensywny wzrost trwa do lipca i sierpnia na lądzie oraz sierpnia i września w wodzie[6].
Nowa kolonia powstać może także dzięki niewielkim fragmentom kłączy (odcinki o długości 2 cm z węzłem), rozprzestrzenianym za pomocą ruchu wody, działalności człowieka lub zwierząt[6].
Genetyka
Chromosomy rdestu ziemnowodnego są małe i trudne do policzenia. Różne źródła podają różne ich liczby: 2n=64[15], 60, 66[9], 88, 96, 100 ± 2[6], 132[11]. Większe wartości wskazują na to, że gatunek może mieć pochodzenie alloploidalne – mógł powstać jako potomek tetraploidalnego przodka. Ilość DNA jądrowego (2C) wynosi 2,0 pg[6].
Remove ads
Siedlisko
W zależności od warunków ekologicznych rośnie jako roślina ziemnowodna – amfifit (hemikryptofit) lub zakorzeniona w dnie roślina wodna – nymfeid (hydrofit)[18]. Występuje na bardzo zróżnicowanych siedliskach. Wymaga tylko stanowisk nasłonecznionych lub położonych w półcieniu[6]. Forma pływająca rośnie w wodach słodkich i słonawych, stojących i wolno płynących. Najintensywniej rozrasta się w zbiornikach o głębokości 30–45 cm[12], ale zazwyczaj występuje na głębokościach od 0,3 do 2 m. Preferuje wody stojące i spokojne – nie narażone na silne falowanie. Dobrze też znosi zmętnienie oraz spiętrzenie wód[6]. Przy podniesieniu poziomu wody potrafi wydłużyć pędy co najmniej do 5 m[18]. Preferuje zbiorniki eutroficzne[14] i mezotroficzne[19] z podłożem piaszczystym i mulisto-piaszczystym. Lokalnie odgrywa istotną rolę w zarastaniu jezior[14].
Forma ziemna rośnie w szuwarach[6], na wilgotnych łąkach (gdzie bywa dominantem w lokalnych obniżeniach zalewanych w okresie zimowym)[17] i polach jako chwast, na siedliskach ruderalnych[6]. Rośnie na różnych glebach nizinnych: bagiennych i aluwialnych, torfiastych, piaszczystych i gliniastych. Odczyn gleby na stanowiskach waha się od 3 do 8 pH. Podczas długotrwałej suszy rośliny tworzą niekwitnące formy kseromorficzne (mają one wolny wzrost, pędy leżące, krótkie międzywęźla, liście wąskie i pofalowane)[6]. Gatunek utrzymuje się na stanowiskach przy mrozach do -20 °C[12], jednak pędy nadziemne giną podczas przymrozków[6].
Rdest ziemnowodny należy do makrofitów najbardziej odpornych na zanieczyszczenia wód, zarówno powodowane eutrofizacją jak i skażeniem metalami ciężkimi, w tym ołowiem i rtęcią[6]. W jeziorach środkowej i zachodniej Europy występuje w wodach o różnym stanie ekologicznym, ale jest jednym z gatunków najczęściej spotykanych w wodach o słabszym stanie[20].
Oddziaływania międzygatunkowe
Jest rośliną pokarmową wielu gatunków zwierząt. Bydło domowe zjada liście formy pływającej, konie i owce żywią się roślinami formy lądowej[6]. Rdest ziemnowodny zjadają, choć niezbyt chętnie nutrie i amury, poza tym leszcze i karpie. Żerują na tym gatunku ślimaki: zatoczek rogowy (Planorbarius corneus), błotniarka stawowa (Lymnaea stagnalis), błotniarka uszata (Radix auricularia) i jajowata (Radix balthica); chrząszcze: szarynka grzybieniówka (Galerucella nymphaeae), ziołomirek szczawiowiec (Phytonomus rumicis), różne gatunki z rodzaju Rhinoncus; muchówki: Cricotopus trifasciatus, Pegomyia hyosciami, Pegomyia nigritarsis[18]. Żywią się tym gatunkiem także liczne kaczkowate z rodzaju Anas oraz Aythya (choć niezbyt chętnie)[21] oraz bóbr europejski (Castor fiber), piżmak (Ondatra zibethicus), karczownik ziemnowodny (Arvicola amphibius), desman ukraiński (Desmana moschata). Pyłek i nektar powstający w kwiatach długo kwitnących rdestów stanowi istotne źródło pokarmu dla wielu owadów, na siedliskach mokradłowych okresowo będąc jedynym źródłem takiego pożywienia. Poza tym unoszące się na wodzie liście i sterczące kwiatostany są siedliskiem bytowania wielu bezkręgowców (w środkowej Anglii naliczono 50 gatunków samych owadów związanych w różny sposób z tym gatunkiem)[6].
Na martwych pędach stwierdzono kilka gatunków saprotroficznych mikrogrzybów. Na żywych roślinach występuje specyficzna dla tego gatunku rdza Puccinia polygoni-amphibii Pers. oraz rozwijające się na różnych rdestach Ustilago bistortarum (DC.) Körn. i Erysiphe polygoni DC.[6]
Fitosocjologia
Forma wodna jest taksonem charakterystycznym dla zespołu Polygonetum natantis[22]. Często tworzy niemal jednogatunkowe skupienia, ale też wchodzi w skład różnych innych zbiorowisk roślinności wodnej[14], zwłaszcza z klasy Potametea. Własne zbiorowiska tworzy zwykle w małych zbiornikach – w stawach, starorzeczach i w zbiornikach astatycznych[19]. W zależności od stopnia wilgotności różne formy morfologiczne tego gatunku rosną w zbiorowiskach z klas: Phragmitetea, Bidentetea tripartiti, Artemisietea vulgaris oraz jako chwasty w zbiorowiskach z rzędu Polygono-Chenopodietalia[15].
Remove ads
.jpg)
Według nowszych ujęć taksonomicznych zmierzających do wyodrębniania taksonów monofiletycznych, gatunek zaliczany jest do rodzaju Persicaria jako Persicaria amphibia (L.) DelarbreFl. Auvergne ed. 2:519. 1800 (S. F. Gray, Nat. arr. Brit. pl. 2:268. 1821)[4][3][23]. Tradycyjnie w wielu źródłach z XX wieku gatunek włączany jest do szeroko ujmowanego rodzaju rdest jako Polygonum amphibium, jednak w takim ujęciu rodzaj staje się taksonem parafiletycznym. W obrębie rodzaju Persicaria gatunek ten stanowi najprawdopodobniej takson siostrzany dla pozostałych gatunków z sekcji Eupersicaria[24]. Ze względu na izolację taksonomiczną, rdest ziemnowodny nie tworzy mieszańców z innymi przedstawicielami rodzaju Persicaria. Wyjątkowo tylko w pierwszej połowie XX wieku z Krymu opisano mieszańca z rdestem wężownikiem[6].
Ze względu na morfologiczną zmienność roślin w przeszłości wyróżniano liczne taksony wewnątrzgatunkowe, jednak okazało się, że zmienność fenotypowa nie jest potwierdzona zróżnicowaniem genetycznym i współcześnie nie są one wyróżniane[6]. Zmienność i szerokie spektrum ekologiczne jest przyczyną opisywania pozbawionych wartości systematycznej licznych ekomorfoz kształtujących się w zależności od wilgotności podłoża. Formy pływające wyróżnia się niekiedy jako fo. natans, a formy lądowe jako fo. terrestre, ale między nimi istnieje cała gama form przejściowych[14][15]. Również na tej samej roślinie przy wahaniach poziomu wody w zbiorniku zdarzają się różne formy liści, a z tego samego kłącza wyrastać mogą łodygi nagie lub owłosione[15].
W randze odmian geograficznych wyróżnia się[6][11]:
- P. amphibium var. amphibium – odmiana typowa, występuje w Eurazji, też zawleczona do Ameryki Północnej.
- P. amphibium var. amurense Korsh. – rośliny o kwiatach białych i liściach z sercowatą nasadą. Występują w północno-zachodnich Chinach i na wschodnich krańcach Rosji.
- P. amphibium var. stipulacea (N. Coleman) H. Hara – odmiana północnoamerykańska. Cechą wyróżniającą jest lejkowato rozszerzająca się gatka u formy lądowej (u innych odmian przylega na całej długości do łodygi). Kwiatostany są krótkie (od 1 do 4 cm długości), cylindryczne do owalnych. Liście mają wierzchołek zaokrąglony lub ostry.
- P. amphibium var. emersum Michaux – odmiana północnoamerykańska. Kwiatostany długie (od 4 do 11 cm, czasem nawet do 15 cm). Liście mają wierzchołek zaostrzony.
Remove ads
Rodzajowa nazwa naukowa pochodzi od łacińskiej nazwy gatunkowej brzoskwini (Prunus persica) z powodu podobieństwa liści[6]. Stosowana była już w początkach XVIII wieku – John Ray w 1724 opisywał ten gatunek jako Persicaria salicis folio perennis[25]. Problemy taksonomiczne w obrębie rodziny rdestowatych i zmienność morfologiczna gatunku spowodowały, że istnieje dla niego ponad 100 nazw synonimicznych[6]. Karol Linneusz opisał ten gatunek jako Polygonum amphibium L. Autorem nazwy uznawanej w bazach taksonomicznych za poprawną jest Antoine Delarbre (1724-1813)[3][4].
W języku polskim nazwą zwyczajową tego gatunku był do końca XIX wieku „rdest wodny” i „pieprz wodny”[26][27]. W publikacjach z XX wieku stosowana jest już nazwa „rdest ziemnowodny”[28][29]. Przetasowania taksonomiczne w obrębie rodzaju rdest (Polygonum) i wyodrębnienie z niego odrębnych rodzajów, w tym Persicaria, nie spowodowało jeszcze zmian w nazewnictwie zwyczajowym[30], choć pojawiła się propozycja polskiej nazwy rodzajowej – „persikaria”[31].
Remove ads
- Roślina ozdobna
- Rdest ziemnowodny jest uprawiany jako roślina ozdobna nadająca się na obsadzania oczek wodnych oraz ich brzegów[32]. Ze względu na ekspansywność formy lądowej roślina zalecana jest do utrzymywania w uprawie w postaci wodnej (zakorzenionej w dnie)[33].
- Roślina lecznicza
- Gatunkowi temu Krzysztof Kluk przypisywał podobne właściwości lecznicze jak rdestowi wężownikowi (działanie ściągające, przeciwbiegunkowe i przeciwkrwotoczne)[26]. W Ameryce Północnej rdzenni mieszkańcy z plemienia Lisów, Odżibwejów i Potawatomi używali całych roślin lub tylko korzenia (Potawatomi) do leczenia różnych chorób i dolegliwości[11] (m.in. przy przeziębieniach, owrzodzeniu jamy gębowej, bólach brzucha[34]). W Chinach sok wyciśnięty z kłączy i łodyg stosowano jako środek przeciwbólowy i przeciwreumatyczny. Potencjał farmakologiczny tego gatunku pozostaje jednak nieznany[35].
- Roślina jadalna i paszowa
- Rdzenni mieszkańcy północnej Ameryki z plemion Lakota i Siuks spożywali rośliny tego gatunku[11][34]. Jadalne są surowe i gotowane młode pędy, mające łagodny smak[36], starsze rośliny mają smak cierpki i kwaśny[26]. Ziele tego gatunku nie powoduje podrażnień skóry i przewodu pokarmowego, zdarzających się w przypadku niektórych innych przedstawicieli rodzaju Persicaria[6]. Formy pływające jako makrofity rosnące na płytkich wodach należą do roślin o wysokiej produktywności i szybkości wzrostu. Ze względu na najwyższy udział składników odżywczych w biomasie tuż przed kwitnieniem – właśnie wówczas zaleca się zbierać rośliny z przeznaczeniem na paszę dla zwierząt[6].
- Inne zastosowania
- Kwiaty tego gatunku używane były jako przynęta na pstrągi przez Indian w południowej części Kolumbii Brytyjskiej[34].
Remove ads
Rośliny rozmnaża się przez podział kłączy w okresie wiosennym lub poprzez wysiew nasion do wilgotnej gleby od razu po zbiorze. Szkody w uprawach powodować mogą mszyce i choroby grzybowe[12]. W przypadku pojawienia się grzybowej plamistości liści – porażone liście należy niezwłocznie usuwać[33].
Forma lądowa rdestu ziemnowodnego zaliczana jest do szkodliwych chwastów segetalnych, zwłaszcza dla młodych zasiewów na terenach łąkowych[37]. Jest pospolitym chwastem na glebach podmokłych[10] (w uprawach polowych jest wskaźnikiem nadmiernej wilgotności gleby[37]), zwłaszcza na madach oraz na czarnych ziemiach[10]. Szkodliwość tego gatunku w uprawach wiąże się z utrudnieniem pielęgnowania roślin oraz dużą konkurencją o wodę i zasoby pokarmowe gleby[13]. Zwalczanie utrudnia odrastanie roślin z głęboko rosnących kłączy, których nie niszczy zwykła orka[10]. Poza rozrastaniem się z kłączy gatunek rozsiewany jest na polach przez ptaki przenoszące nasiona wydawane przez rośliny rosnące w zbiornikach[13]. Dla pozbycia się tego gatunku z upraw zaleca się zmniejszenie wilgotności gleb poprzez drenaż, staranną uprawę pożniwną, wprowadzenie wieloletnich roślin pastewnych[10]. Spośród pestycydów skutecznym w zwalczaniu rdestu okazał się krzewotoks (ester butylowy kwasu 2, 4, 5-trichlorofenoksyoctowego) stosowany punktowo najpierw przed siewem roślin uprawnych i później po zbiorach[13].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads