Aythya

Aythya – rodzaj ptaków z podrodziny kaczek (Anatinae) w obrębie rodziny kaczkowatych (Anatidae).

Aythya[1]
Boie, 1822[2]
Samiec głowienki preriowej (A. americana)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	blaszkodziobe
Rodzina	kaczkowate
Podrodzina	kaczki
Plemię	Aythyini
Rodzaj	Aythya
Typ nomenklatoryczny
Anas marila Linnaeus, 1758
Synonimy Penelope[uwaga 1] Brisson, 1760[3] Nyroca Fleming, 1822[4] Fuligula Stephens, 1824[5] Aethyja Gloger, 1827[6] Aethyia Gloger, 1827[6] Aithyia Gloger, 1827[6] Aithya Boie, 1828[7] Fulix Sundevall, 1835[8] Glaucium G.R. Gray, 1840[9] Marila Reichenbach, 1852[10] Nettarion[uwaga 2] Baird, 1858[11] Aristonetta Baird, 1858[12] Ilyonetta[uwaga 3] Heine & Reichenow, 1890[13] Perissonetta Oberholser, 1921[14] Zeafulix Mathews, 1937[15] Dyseonetta Boetticher, 1950[16]
Gatunki
14 gatunków (w tym 2 wymarłe) – zobacz opis w tekście

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Ameryce Północnej, Eurazji, Australazji i Afryce^[17].

Morfologia

Długość ciała 37–61 cm, rozpiętość skrzydeł 60–90 cm; masa ciała samców 470–1658 g, samic 464–1630 g^[18].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1822 roku zoolog Friedrich Boie w dzienniku własnego autorstwa prowadzonym podczas podróży po Norwegii w 1817 roku^[2]. Gatunkiem typowym jest (oznaczenie monotypowe) ogorzałka zwyczajna (A. marila).

Etymologia

• Penelope: gr. πηνελοψ pēnelops, πηνελοπος pēnelopos ‘typ kaczki’^[19]. Gatunek typowy: „Penelope” (= Anas ferina Linnaeus, 1758).
• Aythya (Aethyja, Aethyia, Aithyia, Aithya): gr. αιθυια aithuia ‘niezidentyfikowany ptak morski’, wymieniony przez Arystotelesa, Hezychiusza i innych autorów. W obecnych czasach nazwa ta jest przypisywana różnym ptakom, w tym burzykom, kormoranom, kaczkom i alkom^[20].
• Nyroca: epitet gatunkowy Anas nyroca Güldenstädt, 1770^[21]; ros. нырок nyrok ‘kaczka z rodzaju Aythya’^[22]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Anas nyroca Güldenstädt, 1770.
• Fuligula: epitet gatunkowy Anas fuligula Linnaeus, 1758^[23]; łac. fuligo, fuliginis ‘sadza’; gula ‘gardło’^[24]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Anas fuligula Linnaeus, 1758.
• Fulix: łac. fulix, fulicis ‘typ ptactwa wodnego’, zwykle utożsamiany z łyskami z rodzaju Fulica^[25]. Gatunek typowy (późniejsze oznaczenie)^[26]: Anas fuligula Linnaeus, 1758.
• Glaucium: gr. γλαυκιον glaukion ‘typ kaczki z jaskrawymi oczami’, od γλαυκος glaukous ‘modry’^[27]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Anas fuligula Linnaeus, 1758.
• Marila: epitet gatunkowy Anas marila Linnaeus, 1761^[28]; gr. μαριλη marilē ‘węgiel drzewny, pył węglowy’^[29]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Anas marila Linnaeus, 1761.
• Nettarion: gr. νητταριον nēttarion ‘mała kaczka, kaczątko’, od zdrobnienia νηττα nētta ‘kaczka’^[30].
• Aristonetta: gr. αριστος aristos ‘najlepszy, szlachetny”; νηττα nētta ‘kaczka’^[31]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Anas valisineria A. Wilson, 1814.
• Ilyonetta: gr. ιλυς ilus, ιλυος iluos ‘błoto, szlam’; νηττα nētta ‘kaczka’^[32].
• Perissonetta: gr. περισσος perissos ‘wspaniały’; νηττα nētta ‘kaczka’^[33]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Anas collaris Donovan, 1809.
• Zeafulix: zbitka wyrazowa toponimu ‘Nowa Zelandia’ i rodzaju Fulix Sundevall, 1836^[34]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Anas novaeseelandiae J.F. Gmelin, 1789.
• Dyseonetta: gr. δυω duō ‘nurkować, zanurzyć się’; νηττα nētta ‘kaczka’^[35]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Fuligula americana Eyton, 1838.

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące gatunki^[36]:

• Aythya innotata (Salvadori, 1894) – podgorzałka madagaskarska
• Aythya nyroca (Güldenstädt, 1770) – podgorzałka zwyczajna
• Aythya baeri (Radde, 1863) – podgorzałka zielonogłowa
• Aythya australis (Eyton, 1838) – podgorzałka australijska
• Aythya collaris (Donovan, 1809) – czerniczka
• Aythya americana (Eyton, 1838) – głowienka preriowa
• Aythya ferina (Linnaeus, 1758) – głowienka zwyczajna
• Aythya valisineria (A. Wilson, 1814) – głowienka długodzioba
• Aythya novaeseelandiae (J.F. Gmelin, 1789) – ogorzałka nowozelandzka
• Aythya fuligula (Linnaeus, 1758) – czernica
• Aythya marila (Linnaeus, 1761) – ogorzałka zwyczajna
• Aythya affinis (Eyton, 1838) – ogorzałka mała

Opisano również gatunki wymarłe w czasach prehistorycznych:

• Aythya denesi Zelenkow, 2016 – wymarły gatunek mioceński^[37]
• Aythya molesta Zelenkow, 2016 – wymarły gatunek mioceński^[37]

Fragment kladogramu obejmujący żyjące współcześnie gatunki rodzaju Aythya^[38]:

Aythya	A. nyroca ?A. baeri ?A. innotata A. australis A. americana A. ferina ?A. valisineria A. fuligula ?A. novaeseelandiae ?A. collaris A. marila A. affinis

Uwagi

1. Nazwa nie opublikowana jako naukowa.
2. Nowa nazwa dla Fulix Sundevall, 1835.
3. Nowa nazwa Nyroca Fleming, 1822 dla ze względu na puryzm.

Przypisy

1. Aythya, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
2. F. Boie: Tagebuch gehalten auf einer reise durch Norwegen im jahre 1817. Schleswig: gedruckt und verlegt im K. Taubstummen-institut, 1822, s. 351. (niem.).
3. M.J. Brisson: Ornithologie, ou, Méthode contenant la division des oiseaux en ordres, sections, genres, especes & leurs variétés, a laquelle on a joint une description exacte de chaque espece, avec les citations des auteurs qui en ont traité, les noms quils leur ont donnés, ceux que leur ont donnés les différentes nations, & les noms vulgaires. T. 6. Parisiis: Ad Ripam Augustinorum, apud Cl. Joannem-Baptistam Bauche, bibliopolam, ad Insigne S. Genovesae, & S. Joannis in Deserto, 1760, s. 384, 390. (fr. • łac.).
4. J. Fleming: The philosophy of zoology, or, A general view of the structure, functions, and classification of animals. Cz. 2. Edinburgh: Hurst, Robinson & Co., 1822, s. 260. (ang.).
5. J.F. Stephens: Fuligula. Pochard. W: G. Shaw: General zoology, or Systematic natural history. Cz. 12. London: Printed for G. Kearsley, 1824, s. 187. (ang.).
6. C.W.L. Gloger. Etwas über einige ornithologische Gattungs bei nennungen. „Notizen aus dem Gebiete der Natur- und Heilkunde”. 16, s. 279, 1827. (niem.).
7. F. Boie. Bemerkungen uber die Abtheilungen im naturlischen Systeme und deren Characteristik. „Isis von Oken”. 21, s. kol. 359, 1828. (niem.).
8. C.J. Sundevall. Ornithologiskt System. „Kungliga Svenska vetenskapsakademiens handlingar”. 23, s. 129, 1835. (szw.).
9. G.R. Gray: A list of the genera of birds: with their synonyma an indication of the typical species of each genus. London: R. and J.E. Taylor, 1840, s. 75. (ang.).
10. H.G.L. Reichenbach: Avium systema naturale. Das natürliche system der vögel mit hundert tafeln grösstentheils original-abbildungen der bis jetzt entdecken fast zwölfhundert typischen formen. Vorlaüfer einer iconographie der arten der vögel aller welttheile. Dresden und Leipzig: Expedition der vollständigsten naturgeschichte, 1852, s. VIII. (niem.).
11. Baird 1858 ↓, s. 790.
12. Baird 1858 ↓, s. 793.
13. F. Heine & A. Reichenow: Nomenclator Musei Heineani Ornithologici. Berlin: R. Friedländer & Sohn, 1890, s. 347. (niem.).
14. H.Ch. Oberholser. The Anatinae genus Nyroca and its nearest allies. „Proceedings of the Indiana Academy of Science”. 1920, s. 110, 1920. (ang.).
15. G.M. Mathews. Notes on New Zealand Ducks. „The Emu”. 37 (1), s. 32, 1937. (ang.).
16. H.E. Wolters & H. von Boetticher: Beiträge zur Gattungssystematik der Vögel. Krefeld: Goecke & Evers, 1849, s. 43. (niem.).
17. F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Screamers, ducks, geese, swans. IOC World Bird List (v14.2). [dostęp 2024-11-01]. (ang.).
18. D.W. Winkler, S.M. Billerman & I.J. Lovette, Ducks, Geese, and Waterfowl (Anatidae), version 1.0, [w:] S.M. Billerman, B.K. Keeney, P.G. Rodewald & T.S. Schulenberg (redaktorzy), Birds of the World, Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY 2020, Aythya, DOI: 10.2173/bow.anatid1.01 [dostęp 2024-11-01] (ang.).
19. The Key to Scientific Names ↓, Penelope [dostęp 2024-11-01].
20. The Key to Scientific Names ↓, Aythya [dostęp 2024-11-01].
21. The Key to Scientific Names ↓, Nyroca [dostęp 2024-11-01].
22. The Key to Scientific Names ↓, nyroca [dostęp 2024-11-01].
23. The Key to Scientific Names ↓, Fuligula [dostęp 2024-11-01].
24. The Key to Scientific Names ↓, fuligula [dostęp 2024-11-01].
25. The Key to Scientific Names ↓, Fulix [dostęp 2024-11-01].
26. R. Ridgway: Order Anseres. W: S.F. Baird, T.M. Brewer, R. Ridgway: The water birds of North America. Cz. 2. Boston: Little, Brown, and Company, 1884, s. 17, seria: Memoirs of the Museum of Comparative Zoölogy at Harvard College. (ang.).
27. The Key to Scientific Names ↓, Glaucium [dostęp 2024-11-01].
28. The Key to Scientific Names ↓, Marila [dostęp 2024-11-01].
29. The Key to Scientific Names ↓, marila [dostęp 2024-11-01].
30. The Key to Scientific Names ↓, Nettarion [dostęp 2024-11-01].
31. The Key to Scientific Names ↓, Aristonetta [dostęp 2024-11-01].
32. The Key to Scientific Names ↓, Ilyonetta [dostęp 2024-11-01].
33. The Key to Scientific Names ↓, Perissonetta [dostęp 2024-11-01].
34. The Key to Scientific Names ↓, Zeafulix [dostęp 2024-11-01].
35. The Key to Scientific Names ↓, Dyseonetta [dostęp 2024-11-01].
36. Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Aythyini Delacour & Mayr, 1945 (wersja: 2024-09-29). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2024-11-01].
37. N. Zelenkow. Revision of non-Passeriform birds from Polgárdi (Hungary, Late Miocene): 1. Anseriformes. „Paleontological Journal”. 50 (5), s. 514–517, 2016. DOI: 10.1134/S0031030116050142. (ang.).
38. J. Boyd III: Anatidae: Ducks, Geese, Swans. [w:] Taxonomy in Flux Checklist 3.08 [on-line]. John Boyd’s Home Page. [dostęp 2022-09-07]. (ang.).

Bibliografia

• S.F. Baird: Order VI: Natatores. W: S.F. Baird, J. Cassin & G.N. Lawrence: Reports of explorations and surveys, to ascertain the most practicable and economical route for a railroad from the Mississippi River to the Pacific Ocean. Made under the direction of the secretary of war, in 1853-6, according to acts op congress of March 8, 1853, May 31, 1854, and August 5, 1854. Cz. 9: Birds. Washington: A.O.P. Nicholson, Printer [etc.], 1858, s. 754–921. (ang.).
• The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).

Encyklopedie internetowe (takson):

• Universalis: fuligule

Identyfikatory zewnętrzne:

• EoL: 45510574
• GBIF: 2498254
• identyfikator iNaturalist: 7043
• ITIS: 175124
• NCBI: 30384
• identyfikator taksonu Fossilworks: 83440
• CoL: 36VQ