Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Olszewka (powiat przasnyski)
wieś w województwie mazowieckim, powiecie przasnyskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Olszewka (kurp. Łolséwka[6]) – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie przasnyskim, w gminie Jednorożec[7][4]. Ma status sołectwa[8]. Leży nad rzeką Orzyc w Puszczy Zielonej.
Remove ads
Remove ads
Wiadomości ogólne
Podsumowanie
Perspektywa
Nazwa
Nazwa wsi pochodzi od olszyny, czyli drzewa z rodziny brzozowatych, lub olsu, formacji roślinnej, która rośnie na terenach wilgotnych, dobrze nawodnionych[9]. Ols do dziś występuje w Olszewce.
Zmiany administracyjne
Do 1795 Olszewka była wsią puszczańską w starostwie przasnyskim, ziemi ciechanowskiej i województwie mazowieckim. Z III rozbiorem trafiła do Prus Nowowschodnich (departament płocki, powiat przasnyski). Odtąd stanowiła dobra rządowe[10]. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego Olszewka była częścią departamentu płockiego i powiatu przasnyskiego. W Królestwie Polskim włączono ją do województwa płockiego, obwodu przasnyskiego i powiatu przasnyskiego. W 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe. Od 1867 Olszewka znalazła się w gminie Jednorożec, powiecie przasnyskim i guberni płockiej. Od 1919 wieś należała do powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. W 1933 w obrębie gmin wprowadzono podział na gromady. Olszewka wraz z leśniczówką Zadziory, gajówką Stara Droga i stacją kolejową Olszewka tworzyły gromadę Olszewka. Z dniem 1 listopada 1939 do III Rzeszy wcielono północną część województwa warszawskiego, w tym powiat przasnyski i wieś Olszewkę jako część Rejencji Ciechanowskiej w prowincji Prusy Wschodnie. Gdy w 1944 przywrócono przedwojenną administrację, Olszewka należała do powiatu przasnyskiego i województwa warszawskiego. W 1954 zlikwidowano gminy i zastąpiono je gromadami. Olszewkę przypisano do gromady Olszewka. W latach 1962–1972 wieś należała do gromady Parciaki. Gromadę Olszewka zniesiono, bo nie uważano jej za przyszłościową. W 1973 przywrócono istnienie gminy Jednorożec, do której ponownie należała Olszewka. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ostrołęckiego. Od 1999 Olszewka znajduje się w gminie Jednorożec w powiecie przasnyskim i województwie mazowieckim[11].
Części wsi
W użyciu są nazwy miejscowe określające części wsi, np. Biel, Brzeziny, Naodrzyc, Stara Wieś, Tabory, Zadziory[6][12][13].
Remove ads
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Na terenie wsi odnaleziono ślady osadnictwa z epoki brązu, cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich, ślady osadnictwa ze starożytności i średniowiecza oraz osady i ślady osadnictwa z XVI–XV wieku[12].
Olszewka powstała w II połowie XVII wieku. Lustracja dóbr królewskich z 1661 nie wymienia wsi, lustracja z 1764 już tak[10]. W zachowanej księdze bartnej zachodniej Kurpiowszczyzny (1710–1760)[14][15] podane są nazwiska wójtów miejscowości. Byli to (w nawiasie okres, w którym urzędowała osoba): Andrzej Pruszyk [Prusik] (1715), Stanisław Pogorzelski (1718, 1729), Szymon Pogorzelski (1732–1733), Franciszek Pogorzelski (1743), Piotr Pogorzelski (1744) i Jan Pruszyk (1756–1757). Powtarzalność nazwisk sugeruje, że funkcję przekazywano w obrębie rodzin[10]. Księga bartna pozwala też ustalić dokładniejszą datację powstania wsi. W księgach metrykalnych parafii Chorzele Olszewkę notowano najwcześniej w 1697, natomiast w księdze bartnej Olszewka pojawia się wcześniej. Do dokumentów bartnych przepisano notatkę z księgi miejskiej chorzelskiej z 1693 dotyczącą Olszewki[15]. Co więcej, notka podaje, że fundatorem wsi Olszewka był Marcin Grabowski[10].
Wieś zasiedlili zapewne chłopi uciekający przed pańszczyzną, może zubożali szlachcice. Niektórzy zajęli się bartnictwem i wraz ze społecznością Jednorożca i Parciak płacili daninę miodową w wysokości 40 rączek miodu. Dysponowali przywilejami bartnymi, a jednocześnie zajmowali się rolnictwem[10]. W 1766 potwierdzenie przywilejów dla Jednorożca, Parciak i Olszewki oblatowano w aktach ziemskich przasnyskich. Delegatami, którzy zanieści przywileje do oblatowania, byli bartnicy Jan Prusik z Olszewki, Adam Berk z Parciak i Maciej Bakuła z Jednorożca. Oblatowano przywilej starosty przasnyskiego Zygmunta Niszczyckiego z 1616 oraz przywileje królewskie, które nadali Michał Korybut Wiśniowiecki w 1671, August II Sas w 1700, August III w 1748 i Stanisław August Poniatowski w 1766[16].
14 grudnia 1762 Angela Humięcka scedowała na Kazimierza Krasińskiego i jego żonę Eustachię z Potockich starostwo przasnyskie, wójtostwo przasnyskie i dzierżawę w Dobrzankowie. Starostwo obejmowało m.in. wieś Olszewkę. Wcześniej, przed zmarłym mężem Humięckiej, Stanisławem Antonim Krasińskim, starostwo od 1663 należało do Jana Błażeja Krasińskiego[16]. W lustracji z 1789 zapisano, że w Olszewce mieszkało 47 gospodarzy osiadłych na półwłóczkach, ćwierciach i półćwierciach gruntu piaszczystego. Budynki były w dobrym stanie. Mieszkańcy odrabiali pańszczyznę w folwarkach w starostwie przasnyskim (w czasie żniw 141 dni pieszych i 21 podwód rocznie). Płacili czynsz, kwartę przeniesioną z innych dób i zagonowe. Ze wsi Olszewka, Parciaki, Żelazna, Poścień, Pruskołęka i Rachujka płacono łącznie arendę karczemną. Łącznie dochody starostwa przasnyskiego ze wsi Olszewka wynosiły 1305 złotych polskich i 19 groszy[16].
Pogłówne żydowskie z 1781 informuje, że karczmarzem w Olszewce był Szmul Morkowicz[16]. Do dziś we wsi opowiada się, że w miejscu, gdzie stoi krzyż wystawiony w 1890, w centrum Olszewki, znajdowała się żydowska karczma. Została spalona przez kobiety, które musiały same pracować, podczas gdy wracający z pola mężczyźni upijali się w karczmie. Na miejsce wyszynku przywieziono wielki kamień i umocowano w nim krzyż[17]. Żydzi z Olszewki podlegali pod kahał w Krasnosielcu[16].
W czasie III wojny północnej, w 1708, w pobliżu wsi maszerowały wojska Karola XII. W Olszewce kolumna królewska idąca od Chorzel złączyła się z resztą wojska maszerującą od strony Przasnysza[18]. Na przełomie 1769 i 1770 w rejonie wsi Olszewka, Rachujka, Zaręby, Brodowe Łąki i Parciaki koncentrowała się partia Józefa Sawy-Calińskiego. 3 listopada 1771 konfederaci barscy stoczyli w Olszewce bitwę z wojskami rosyjskimi[19].
Wedle informacji z wizytacji parafii chorzelskiej (1781) Olszewka była trzecią co do wielkości wsią w parafii. Istniała tu jedna z 3 szkół w parafii Chorzele (pozostałe w Chorzelach i Jednorożcu). Wieś oddawała 10 złotych dziesięciny. Na przełomie roku 1799 i 1800 w Olszewce stało 58 domów[20].
W tym czasie wybuchł spór między mieszkańcami puszczańskich wsi starostwa przasnyskiego a pruskimi władzami. Starania mieszkańców m.in. Olszewki nic nie dały, Prusacy nie szanowali przywilejów bartnych i zmuszali Puszczan do udziału w rabunkowej gospodarce leśnej. W 1802 sołtysem wsi był Józef Pogorzelski[10].
W 1815 we wsi istniały 62 domy, które zamieszkiwały 333 osoby (164 mężczyzn i 169 kobiet). Olszewka była drugą najludniejszą wsią w ekonomii Przasnysz (po Jednorożcu)[21]. W 1816 w pobliżu wsi otwarto kopalnię bursztynu[22]. Znajdowano go jeszcze co najmniej przez 100 lat[23].
W 1817 w szkole w Olszewce uczył Wawrzyniec Nawrocki. Mieściła się w domu prywatnym. Uczyły się tu dzieci z Olszewki, Łazu, Pościenia, Pruskołęki, Żelaznej i Parciak. W 1818 postawiono murowany budynek szkolny. Pod okiem nauczyciela Walentego Sakiewicza uczyło się tu ok. 20 dzieci[24]. W 1823 informowano, że we wsi jest odpowiednie miejsce do założenia huty szklanej[25]. W 1827 we wsi istniało 65 domów, w których mieszkały 384 osoby[26]. Olszewkę nawiedzały pożary, np. 17 czerwca 1845 spłonęło 59 z 70 domów, tyle samo stodół i zabudowaniach gospodarczych[27].
Po 1864 przeprowadzono uwłaszczenie. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydanym w 1886 czytamy, że wieś liczyła 80 domów, 573 mieszkańców, 2 273 mórg gruntu użytecznego i 643 morgi nieużytków[28]. W 1889 w Olszewce mieszkało 4 Żydów[29]. W XIX wieku w pobliżu wsi powstało leśnictwo Olszewka[10]. Na przełomie XIX i XX wieku w Olszewce istniała jedna z 4 w gminie Jednorożec smolarni[27] (zlokalizowana w kolonii Zadziory)[30].
Według mapy z 1914 we wsi było 81 domów. W czasie I wojny światowej w pobliżu wsi stał front wschodni. W 1915 w Olszewce stacjonowały wojska niemieckie. Żołnierze postawili tu pomnik Paula von Hindenburga[10]. We wsi istniały co najmniej 3 cmentarze powstałe po przejściu frontu. W latach 30. XX wieku szczątki poległych zostały przeniesione na większe nekropolie, np. w Jednorożcu[31]. W 1915 Niemcy zbudowali kolejkę wąskotorową, a następnie normalnotorową na trasie Ostrołęka–Chorzele. Jedną ze stacji wyznaczono w Olszewce[32][33]. W latach 1917–1920 we wsi panowała epidemia hiszpanki[10].
Z powodu konfliktu z mieszkańcami Parciak na tle zakupu drewnianego kościoła z Czarni mieszkańcy Olszewki postanowili wystawić własną świątynię. Kościół Najświętszego Serca Jezusa konsekrowano w 1922. Od 1918 wieś należała do parafii Parciaki. Parafia w Olszewce powstała dopiero w 1980[34].
Według spisu powszechnego z 1921 we wsi istniało 121 domów, w których mieszkało 617 osób, w tym 10 Żydów. Na stacji kolejowej Olszewka znajdowały się 2 budynki, w których mieszkało 18 osób[35]. W 1926 przeprowadzono komasację gruntów, a w kolejnym dziesięcioleciu regulację rzeki Orzyc[36]. We wsi pracowali rzemieślnicy (kołodziej, kowal), istniały 3 sklepy spożywcze[37]. Trzy inne sklepy, w tym jeden spożywczo-łokciowy-galanteryjny, prowadzili Żydzi[38]. W 1915 w budynku prywatnym zorganizowano szkołę. W 1918 mieściła się w kilku budynkach prywatnych[39]. Szkoła była jednoklasowa. W roku szkolnym 1925/1926 w jednej wynajętej sali o powierzchni 20 m² uczyło się 89 dzieci, w roku szkolnym 1930/1931 w jednej wynajętej sali o powierzchni 27 m² – 61 dzieci. Pracował tu jeden nauczyciel[40]. W 1926 z inicjatywy nauczyciela Karola Synoradzkiego założono straż pożarną[41]. Na początku lat 30. XX wieku liczba domów wynosiła 93[10].
W 1929 działacze społeczni z Olszewki próbowali przeforsować plan zorganizowania nowej gminy. Miały do niej należeć: Olszewka z dotychczasowej gminy Jednorożec, Poścień, Rachujka, Łaz, Budki, Sosnówek, Ostrówek, Rawki i Brodowe Łąki z gminy Zaręby oraz Dąbrowa i Wola Błędowska z gminy Baranowo. Nie otrzymano pozytywnej odpowiedzi ze starostwa w Przasnyszu[42].
W 1936 ks. Władysław Skierkowski prowadził we wsi badania etnograficzne na temat kultury Kurpiów Zielonych[43]. Mieszkańcy innych wsi nazywali olszewiaków tukami[10].
Na dzień 1 września 1939 we wsi mieszkało 626 osób. W dniu 1 stycznia 1945 liczebność mieszkańców określono na 711 osób[11].
W czasie II wojny światowej w Olszewce aktywny był ruch oporu[44]. Niektórzy mieszkańcy zostali zamordowali przez Niemców w styczniu 1945 w Starych Jabłonkach pod Ostródą[45]. Po wojnie w okolicy działała antykomunistyczna partyzantka. 15 października 1949 Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego schwytał w Olszewce i zamordował członków patrolu Eugeniusza Lipińskiego „Mrówka” (Narodowe Zjednoczenie Wojskowe) wraz z dowódcą[46].
Wiosną 1945 na nowo zorganizowano czteroklasową szkołę[39]. W 1947 we wsi istniała szkoła trzeciego stopnia[11]. W roku szkolnym 1949/1950 szkołę podniesiono do siedmioklasówki. W roku szkolnym 1954/1955 otwarto przedszkole. W roku szkolnym 1957/1958 zorganizowano komitet budowy szkoły. Czynem społecznym i przy wsparciu Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy postawiono murowany budynek. Inwestycję zakończono w 1961. Osiem lat później dobudowano drugie skrzydło[39]. W roku szkolnym 1973/1974 olszewska ośmioklasowa szkoła kształciła 225 osób[11].
W 1947 wieś zajmowała powierzchnię 1901,12 ha i liczyła 874 osób[11]. W 1954 w Cechu Rzemiosł Różnych w Przasnyszu zarejestrowany był kowal Stanisław Obrębski z Olszewki[47]. W latach 70. XX wieku we wsi istniała jedna z dwóch w gminie Jednorożec Międzykółkowych Baz Maszynowych. W latach 1977–1981 sołtysem był Czesław Orzeł. Zastąpił go Władysław Skwiot. W 1984 na stanowisko wrócił Czesław Orzeł, który pełnił funkcję do 1990[11].
W 2000 zamknięto linię kolejową nr 35 Szczytno–Ostrołęka[48]. W transporcie kolejowym pracowało wielu mieszkańców Olszewki, którzy wraz z zamknięciem linii stracili źródło dodatkowego zarobku (głównym było rolnictwo)[17].
Remove ads
Współcześnie
Podsumowanie
Perspektywa
W 2004 w Olszewce notowano 690 osób, na koniec 2005 – 674 osoby. W 2007 było 621 mieszkańców[49]. Na dzień 25 listopada 2011 we wsi notowano 599 osób: 285 kobiet i 314 mężczyzn[11]. Na dzień 31 grudnia 2014 wieś zamieszkiwały 124 osoby w wieku przedprodukcyjnym, 365 w wieku produkcyjnym i 95 w wieku poprodukcyjnym, łącznie 584 osoby[50]. W 2021 wieś zamieszkiwało około 500 osób[49]. Sołtysem sołectwa Olszewka jest Waldemar Grabowski[51].
Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej św. Antoniego należącej do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Chorzele[34].
We wsi istnieje sala bankietowa[52]. Funkcjonują sklepy, agencja pocztowa i filia Gminnej Biblioteki Publicznej w Jednorożcu[17]. Działa Koło Gospodyń Wiejskich „Olszewiacy”[53].
Zachowały się drewniane domy budowane zgodnie z wzorcami Kurpiów Zielonych. Niektóre pochodzą z początku XX wieku. Są wpisane do gminnej ewidencji zabytków[12]. W granicach administracyjnych Olszewki znajduje się kilkadziesiąt przykładów małej architektury sakralnej: krzyży przydrożnych, kapliczek i figur[54][55]. Najcenniejsza jest figura św. Jana Nepomucena z 1838 wystawiona przez Antoniego Opalacha. Reprezentuje typ Nepomuków charakterystyczny dla zachodniej Kurpiowszczyzny: przedstawienia ludowe ciosane z drewna w postaci statycznej figury ustawionej na wysokim słupie (Olszewka, Połoń, Małowidz, Budki, dawniej także Żelazna)[54][56].
W leśnictwie Olszewka (Nadleśnictwo Parciaki) znajdują się dwa 350-letnie pomniki przyrody: dąb szypułkowy i sosna pospolita[57]. W pobliżu Olszewki można znaleźć wzniesienia (dawne wyspy na Orzycu)[36] i przełęcze wydmowe[58].
W 2023 uruchomiono ponownie przewozy kolejowe na linii nr 35 z wyremontowanym przystankiem kolejowym Olszewka, w zbliżonej do wsi lokalizacji[59].
Galeria
Widok na wieś od strony wjazdu od wsi Parciaki
Widok na wieś od strony torów kolejowych
Dom z początku XX wieku (posesja nr 73)
Jeden z drewnianych domów z międzywojnia
Jeden z domów (posesja nr 27)
Posesja nr 90
Figura św. Jana Nepomucena z 1838
XIX-wieczny krzyż przydrożny
Krzyż w kolonii Zadziory
Krzyż w Olszewce
Krzyż na nieistniejącym cmentarzu z I wojny św.
Figura z 2014
Orzyc w pobliżu wsi
Orzyc w Olszewce
Sianokosy w Olszewce
Uprawa owsa w Olszewce
Remove ads
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads