Ekonomia (dobra królewskie)

Ekonomia (również dobra stołowe^[1], łac. bona mensae regiae) – część dóbr królewskich (królewszczyzn) wydzielonych w latach 1589–1590^[2] przeznaczonych wyłącznie na zaspokojenie potrzeb króla i skarbu nadwornego w przeciwieństwie do pozostałych dóbr królewskich, oddawanych jako uposażenie starostom.

Ten artykuł dotyczy dóbr królewskich. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

W XV i w pierwszej połowie XVI wieku władcy z dynastii Jagiellonów znacznie uszczuplili swoje dobra królewskie w Koronie i dobra hospodarskie w Wielkim Księstwie Litewskim nadając je swoim współpracownikom jako nagrody, wynagrodzenie lub uposażenie związane z urzędem np. kasztelana lub wojewody. W ten sposób w Koronie rozdali 58 miast i 661 wsi. Pomimo tego, że starostwa nadawano dożywotnio to często były one utrzymywane później w tym samym rodzie wypadając w ten sposób faktycznie z puli dóbr państwowych. Średnia szlachta w połowie XVI wieku zaczęła uznawać to za duży problem, ponieważ państwo w ten sposób było pozbawiane dużej części dochodów. Zaczęto więc domagać się odebrania magnatom bezprawnie trzymanych przez nich dóbr państwowych, w związku z tym szlachta na sejmie w latach 1562–1563 zażądała egzekucji^[3] nieprawnie trzymanych dóbr w zamian za zgodę na podatki na wojnę w Inflantach. Na podstawie uchwały sejmu co 5 lat miały być dokonywane lustracje dóbr królewskich, aby sprawdzać czy nie są one zawłaszczone przez prywatne osoby. Z lustracji były wyłączone dobra na Litwie w związku ze sprzeciwem tamtejszej magnaterii.

W XVI wieku na terenie Korony uformował się podział na skarb królewski (skarb nadworny) i skarb państwowy.

Cały dochód z ekonomii (dóbr stołowych) płynął do skarbu nadwornego na potrzeby króla. Uformowało się wtedy 9 ekonomii z 21 miastami i 312 wsiami, które przynosiło około 60 tys. zł rocznie. Ponadto do dóbr stołowych wpływał dochód z żup solnych w Wieliczce, palowe z Gdańska i Elbląga, dochód z ceł i mennicy oraz część dochodów z królewszczyzn.

Rozdawanie ekonomii było zakazane^[4], jednak królowie, jak Władysław IV Waza, czasem lekceważyli zakazy^[5].

Część dochodów z królewszczyzn (kwarta, czyli 1/4) przypadała od 1563 roku Skarbowi Rzeczypospolitej na opłacenie wojska kwarcianego.

Ekonomie stanowiły minimum stałych wpływów do królewskiego skarbu. W wiekach XVII-XVIII do największych i najbardziej dochodowych ekonomii należały w Koronie: Sambor^[6], Malbork i Krakowskie wielkorządy (dobra królewskie zarządzane przez wielkorządcę) z Niepołomicami, w Wielkim Księstwie Litewskim zaś Grodno i Mohylew.

Zobacz też

Zobacz w Wikiźródłach hasło Ekonomje królewskie w Encyklopedii staropolskiej

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Ekonomia

• ruch egzekucyjny

Przypisy

1. ekonomie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-02-22].
2. Ustawy Rationes skarbu y stołu naszego i Ordinatio o prowentach Królewskich, w Wielkim Xięstwie Litewskim (Volumina Legum t. 2, s. 282, f. 1272 i s. 289, f. 1285n) oraz Rationes stołu z 1590.
3. Egzekucja dóbr koronnych na sejmie piotrowskim w roku 1562 Przemyśl 1884.
4. Rationes stołu Króla Jego Miłości z 1590 (Volumina Legum t. 2, s. 312, f. 1334) i późniejsze ustawy.
5. Ustawy z 1635 O dobrach stołu naszego, tak w Koronie, iako y w W. X. Litewskim (Volumina Legum t. 3 s. 405, f. 853n) i 1638 O ekonomiach (tamże s. 405, f. 925n) nakazały zwrot wszystkich dóbr stołowych rozdarowanych lub wydzierżawionych za niską cenę.
6. Bolesław Ulanowski, Komisja samborska z r. 1698, w: Archiwum Komisji Prawniczej T. 5, Kraków 1897, s. 311–365.

Bibliografia

• Andrzej Jezierski, Historia Gospodarcza Polski, Wydawnictwo Key Text, 2003, s. 60.