Remove ads
Sosna zwyczajna, s. pospolita (Pinus sylvestris L.) – gatunek wiecznie zielonego drzewa z rodziny sosnowatych (Pinaceae). Występuje powszechnie na terenach Europy Północnej i Środkowej (również górskich) oraz Syberii Wschodniej.
Zasięg sosny zwyczajnej rozciąga się od Wielkiej Brytanii i Portugalii na zachodzie po Serbię, Kaukaz aż do Morza Ochockiego na wschodzie, na północy sięgając krańców Półwyspu Skandynawskiego. W południowej i zachodniej Europie zasięg ten jest poprzerywany, natomiast w środkowej i wschodniej zwarty. Na północnych obszarach zasięgu jest drzewem niżowym, na południowych występuje w położeniach górskich.
W Wielkiej Brytanii sosna zwyczajna występuje naturalnie tylko na terenie Szkocji, chociaż z historycznych zapisów wynika, że rosła także w lasach Irlandii, Walii i Anglii. Została wytrzebiona ok. 300–400 lat temu, w wyniku nadmiernego wyrębu. Podobne fakty miały miejsce w Niemczech i Holandii, gdzie gatunek ten jest reintrodukowany.
Jako źródło drewna sosna zwyczajna uprawiana była także poza zasięgiem występowania – w Nowej Zelandii i w chłodnych rejonach Ameryki Północnej. Dzięki dużej tolerancji ekologicznej przedostała się z upraw leśnych do naturalnych ekosystemów. W części stanów USA (w regionie Wielkich Jezior i Nowej Anglii) naturalizowana[5], w innych uznana za gatunek inwazyjny, zagrażający rodzimym gatunkom (m.in. w Ontario i Wisconsin).
Remove ads
- Pokrój
- Drzewo iglaste, zimozielone, korona luźna, z konarami rosnącymi w pozornych okółkach (będących w rzeczywistości ciasnymi spiralami), początkowo stożkowata, z wiekiem staje się rozłożysta lub parasolowata, w zależności od warunków bytowania. Rosnące samotnie sosny mają rozłożyste, dosyć gęste korony. Rosnąc w zwarciu w skupiskach leśnych drzewa tracą dolne gałęzie i wykształcają prosty pień o wysokiej koronie. Sosny występujące na terenach nizinnych mają grubsze konary i korony lekko zaokrąglone, natomiast występujące na obszarach wyżynnych mają konary cieńsze i pokrój bardziej stożkowaty.
- Pień
- Przeciętnie osiąga wysokość 30 m, wyjątkowo rośnie do 40 m (najwyższe okazy w Puszczy Białowieskiej osiągają wysokość ponad 45 m[6]). Średnica pnia 0,5–1,2 m. Kora u podstawy pnia starych drzew jest szarobrązowa i gruba (ok. 10 cm), głęboko bruzdowana, w górnej części ma zabarwienie czerwonocynamonowe i łuszczy się cienkimi płatami.
- Liście
- Igły szarozielone do niebieskozielonych, osadzone parami na krótkopędach, o długości 3–7 cm, grubości 1–2 mm. Sztywne i twarde, zaostrzone, drobno piłkowane, skręcone dookoła swojej osi. U młodych drzew na szczytach pędów igły mogą występować po 3 lub 4 na krótkopędzie. Pozostają na drzewie od 3 do 6 lat.
- Kwiaty
- Kwiaty męskie są jajowate o żółtym zabarwieniu, długości 5–8 mm, gęsto skupione u podstawy młodych pędów. Pojedynczy kwiat stanowią liczne pręciki osadzone na osi, każdy z dwoma pylnikami z wyrostkiem łącznikowym. Po przekwitnięciu kwiaty odpadają pozostawiając fragment pędu bez igieł. Kwiaty żeńskie, w postaci zielonkawych lub czerwonawych łusek zebranych w stojące, szyszeczkowate kwiatostany, wyrastają na końcach młodych pędów. Łuski okrywowe są przyrośnięte do grzbietów znacznie większych łusek nasiennych.
- Szyszki
- Osadzone na krótkich szypułkach, zamknięte są małe i zielone, niekiedy zakrzywione, wąskojajowate, z czasem otwierają się i przybierają kształt szerokojajowaty, brązowieją. Osiągają od 3 do 7 cm długości. Osadzone pojedynczo lub po 2–3 obok siebie. Tarczki łusek (apofyza) romboidalne, różnorodnie wykształcone – od płaskich po stożkowate z niewielkim wyrostkiem (piramidką). Zróżnicowany kształt wyrostka na tarczce, pozwala na wyodrębnienie czterech form szyszek: plana – o słabo wykształconym wyrostku (tarczka prawie gładka), gibba – z wyrostkiem prostym, hamata – z wyrostkiem zagiętym w kierunku nasady szyszki, reflexa – z wyrostkiem skierowanym ku wierzchołkowi szyszki. Nasiona czarne, długości 4–5 mm, ze skrzydełkiem długim na 12–20 mm, kleszczowato obejmującym nasienie.
- Korzeń
- Korzeń palowy na piaszczystych glebach osiąga głębokość 1,5–3 m. Większość korzeni rośnie poziomo, około 20 cm pod powierzchnią ziemi.
- Gatunki podobne
- Sosna górska[7].
Remove ads
W liściach (igłach) znajduje się od 3 do 13 przewodów żywicznych, położonych pod skórką. Przewody żywiczne otoczone są grubościenną sklerenchymą. Skórka złożona jest z małych, grubościennych komórek.
Sosna zwyczajna jest gatunkiem jednopiennym, jednak często na poszczególnych pędach, gałęziach i nawet całych drzewach kwiaty są tej samej płci. Kwiaty pojawiają się od połowy maja do połowy czerwca. Kwiaty męskie wyrastają w miejsce igieł, najczęściej w dolnych partiach korony drzewa. Kwiaty żeńskie zlokalizowane są najczęściej w górnej części korony, ale mogą wyrosnąć na każdym odpowiednio nasłonecznionym pędzie.
Sosna jest wiatropylna. Pylenie następuje wczesnym latem. Pyłek unosi się na wietrze dzięki pęcherzykom powietrza – każde ziarno pyłku ma 2 pęcherzyki. Drzewa produkują duże ilości pyłku: kwiat wytwarza ok. 157 tys., kwiatostan ok. 5,8 mln ziaren pyłku[8][9]. Wiosną, po około roku od zapylenia, dochodzi do zapłodnienia. Nasiona dojrzewają jesienią tego samego roku, wypadają z szyszek następnej wiosny.
Nasiona zachowują zdolność kiełkowania przez 3 lata (75–95%). Kiełkują w ciągu 3–6 tygodni od wysiewu. Siewki mają różną liczbę liścieni, zazwyczaj ok. 5 (3–9). W pierwszym roku z pąka szczytowego wyrasta pęd z młodocianymi pojedynczymi igłami, a jesienią opadają liścienie. Dorosłe igły na krótkopędzie wyrastają w ciągu kolejnego roku.
Remove ads
Tworzy lasy mieszane oraz czyste bory sosnowe zarówno tajgi jak i obszarów górskich Europy w strefie umiarkowanej chłodnej, o klimacie kontynentalnym. Na północy towarzyszą jej świerk pospolity, brzoza brodawkowata, jarząb pospolity oraz osika, na południu dodatkowo sosna czarna, kosodrzewina i limba. Na wschodnich krańcach zasięgu występuje razem z limbą syberyjską.
W Polsce jest najpospolitszą z krajowych sosen, tworzy zespoły borów sosnowych (Pinetum) (jako gatunek dominujący), występuje również często w borach mieszanych (Pino–Quercetum). W lasach gospodarczych często sadzi się lite drzewostany sosny pospolitej zwane też monokulturami sosnowymi. W lasach mieszanych zajmuje bardziej nasłonecznione i suchsze zbocza. Jej naturalny zasięg występowania nie obejmuje jedynie Bieszczadów.
Toleruje różne gleby: piaszczyste, gliniaste, także podłoże zawierające łupki i granit, występuje także na torfowiskach. Może rosnąć na glebach o pH od 4 do 7, ale preferuje 4,5–6 pH[5]. Jest odporna na mrozy i dobrze znosi susze, ale jako gatunek światłożądny źle znosi zacienienie.
Na północnych krańcach zasięgu jest typowym gatunkiem niżowym, rośnie na wysokościach od poziomu morza do 1000 m n.p.m. Na południu jest drzewem górskim i rośnie na wysokościach 1200–2500 m n.p.m. W Tatrach rośnie pojedynczo lub w niewielkich grupach do wysokości 1580 m n.p.m.
Dwuletnie igły sosny zwyczajnej są jednym z najlepszych bioindykatorów roślinnych.
Remove ads
Pomimo szerokiego zasięgu występowania sosna zwyczajna jest wyjątkowo jednolita morfologicznie. Obserwowane różnice są większe w obrębie populacji niż pomiędzy nimi[10]. Kilkaset lat badań tego gatunku[5] przyniosło opisanie ponad 140 podgatunków i odmian, najczęściej bez wystarczających przesłanek. Powszechnie zaakceptowano (w 1998 roku) trzy odmiany, chociaż różnice między nimi są nieznaczne[10]:
- P. sylvestris var. sylvestris – występuje od Szkocji i Hiszpanii po centralną Syberię.
- P. sylvestris var. hamata C. Steven (= subsp. hamata (Steven) Fomin) – różni się składem chemicznym żywicy, występuje na Bałkanach, północnej Turcji i Kaukazie.
- P. sylvestris var. mongolica Litvinov (= subsp. kulundensis Sukaczev) – Mongolia, południowa Syberia i północno-wschodnie Chiny.
Wymienia się także kilka dodatkowych odmian, które potencjalnie mogą zostać zaakceptowane w przyszłości. Populacje hiszpańskie, czasem traktowane jako P. s. var. nevadensis H. Christ lub P. s. var. iberica Svoboda, są genetycznie odmienne i wymagają dalszych badań nad ustaleniem dokładnej systematyki.
Ekotypy
Sosna zwyczajna dostosowując się do warunków środowiska wykształciła na terenie Polski szereg cennych ekotypów:
- sosna augustowska – występuje głównie w Puszczy Augustowskiej.
- sosna matczańska – Strzelecki Park Krajobrazowy, charakterystyczna dachówkowata kora.
- sosna mazurska (piska) – Pojezierze Mazurskie, Puszcza Piska. Drewno wysokiej jakości, duża żywotność drzew.
- sosna reliktowa – Popradzki Park Krajobrazowy, ekotyp wykształcony w klimacie górskim, główny cel ochrony rezerwatu "Pusta Wielka". Drzewa są dorodne, osiągają wysokość 30 m, średnica pnia dochodzi do 84 cm. Występuje tylko na południu Polski. Jedna z sosen reliktowych rośnie na Sokolicy.
- sosna rychtalska – Lasy Rychtalskie (pasmo Wzgórz Ostrzeszowskich, południowa część Krainy Wielkopolskiej i częściowo Kraina Śląska). W 1938 r. sosny te Międzynarodowa Unia Leśnych Organizacji Badawczych (IUFRO) poddała badaniom, w celu ustalenia ich pochodzenia. W nadleśnictwie Syców wydzielono mateczny obszar nasienny, nazwany obrębem Rychtal. Na tym obszarze nie prowadzi się wyrębu, jedynie zbiera nasiona. Drzewa o szczególnie dobrych parametrach (zdrowe, żywotne, okazałe, o znanym pochodzeniu) wpisuje się do specjalnego rejestru.
- sosna masztowa (supraska) – występuje w Puszczy Knyszyńskiej, populację stanowią najpiękniejsze i najbardziej okazałe egzemplarze sosny zwyczajnej w Polsce. W okolicy miejscowości Supraśl znajduje się drzewostan nasienny. Eksportowana do zachodniej Europy już w XVI wieku z przeznaczeniem na maszty okrętowe, stąd jej nazwa – sosna masztowa.
Remove ads
Sosna zwyczajna ma status ochrony LR/LC w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych[4]. Oznacza to, że należy do gatunków wymagających najmniej uwagi (LC), spośród gatunków w niskim stopniu narażonych na wymarcie (LR).
Poszczególne okazy drzew mogą być objęte ochroną jako pomniki przyrody. Przykłady pomnikowych sosen zwyczajnych:
- Koło Sulechowa rośnie uznawana[11] za najgrubszą w Polsce sosna Waligóra, która ma 625 cm obwodu (por. sosna Rzepicha).
- Opodal wsi Wełecz rośnie sosna zwyczajna będąca od 2002 r. pomnikiem przyrody. Wyróżnia się pokrojem ponieważ na skutek eksploatacji piasku "zawisła w powietrzu" i wygląda obecnie jak drzewo na szczudłach.
- Na trasie Mińsk Mazowiecki – Gliniak rośnie okaz sosny zwyczajnej uznany za pomnik przyrody. Obwód w pierśnicy 3,6 m, wysokość 22 m.
- W Kampinoskim Parku Narodowym, przy drodze Kampinos – Górki w Obszarze Ochrony Ścisłej Nart rośnie pomnikowa sosna o obwodzie 330 cm, wysokości 22 m[12].
- "Sosna Powstańców" w Górkach Kampinoskich, od 1984 r. jest wywrócona i sucha[12].
Remove ads
Surowiec drzewny
Drewno sosny zwyczajnej stanowi jeden z najważniejszych materiałów budulcowych i wykorzystywane jest powszechnie w meblarstwie oraz stolarstwie. Służy także do pozyskiwania celulozy i jako opał. Niegdyś przeznaczane było na surowiec kopalniakowy i słupy teleenergetyczne.
Właściwości drewna sosny zwyczajnej są zbliżone do innych gatunków sosen. Najlepsze właściwości ma surowiec pozyskiwany z drzew w wieku 80–120 lat. Drewno tej sosny jest łatwe w obróbce, żywiczne i niezbyt ciężkie.
- właściwości fizyczne: barwa – od jasnobrązowej do czerwono-brązowej, gęstość – w stanie suchym – ok. 470 kg/m³ (zależnie od warunków wzrostu), porowatość – 60%.
- właściwości mechaniczne: dobra wytrzymałość mechaniczna, sprężyste, miękkie (twardość 28–30 MPa, przy 15% wilgotności).
Roślina lecznicza
Jako roślina lecznicza sosna zwyczajna wykorzystywana była od dawna. Doceniano dobroczynny wpływ tych drzew na organizm, zalecając spacery po nagrzanych słońcem, pachnących żywicą lasach sosnowych[potrzebny przypis].
- Surowiec zielarski: młode pędy sosny (Gemmae Pini), igliwie, żywica, drewno. Z pędów i igliwia otrzymuje się olejek sosnowy (Oleum Pini silvestris), pozyskiwany przez destylację surowca z parą wodną. Z żywicy sosnowej (Balsamum Pini silvestris) destylowanej z parą wodną otrzymuje się terpentynę (Oleum Terebinthinae), można ją także pozyskać z odpadów drewna sosnowego. Pozostałością tego procesu jest kalafonia (Colophonium). Podczas suchej destylacji drewna otrzymuje się dziegieć sosnowy (Pix liquida Pini).
- Skład chemiczny: pędy zawierają: olejek eteryczny ok. 0,4% (m.in. α-pinen, β-pinen, limonen, borneol), substancje żywicowe i goryczowe, garbnik, witaminę C. Olejek sosnowy zawiera m.in. mieszaninę α- i β-pinenu, borneolu i jego estru octowego. Terpentyna zawiera α-, β-pinen, kamfen, karen, cymen. Kalafonia jest mieszaniną tzw. kwasów żywicznych. Dziegieć zawiera m.in. gwajakol, krezol, węglowodory aromatyczne i kwasy żywiczne[potrzebny przypis].
- Działanie: pączki sosny działają przeciwbakteryjnie i wykrztuśnie, w niewielkim stopniu moczopędnie. Stosowane w lekkich nieżytach górnych dróg oddechowych. W połączeniu z innymi ziołami używane przy nieżytach żołądka, jelit i dróg moczowych. Olejek sosnowy działa bakteriobójczo, wykrztuśnie, przeciwskurczowo. Stosowany do inhalacji lub jako aerozol w infekcjach gardła, krtani, oskrzeli. Terpentyna działa zewnętrznie antyseptycznie, podobnie jak dziegieć, stosowany niegdyś przy chorobach skórnych[potrzebny przypis].
- Zbiór i suszenie: pędy zbiera się od kwietnia do maja, kiedy pokryte są jeszcze łuskami i żywicą. Zebrane pędy suszy się w przewiewnym i cienistym pomieszczeniu, rozłożone pojedynczą warstwą[potrzebny przypis].
Pozostałe sposoby wykorzystania
- W leśnictwie ceniona jest za szybkie odnawianie drzewostanu po pożarach lasu.
Remove ads
Wiele gatunków owadów żyje w szczelinach kory sosny zwyczajnej i stanowi istotne źródło pożywienia dla ptaków zamieszkujących lasy sosnowe np. dla sikory czubatki (Parus cristatus).
Niektóre szkodniki:
- barczatka sosnówka (Dendrolimus pini) – gatunek motyla, występuje masowo w borach sosnowych rosnących na ubogich glebach. Jest pierwotnym szkodnikiem sosny. Gąsienice żerują na igłach, mocno objadając pędy.
- borecznik rudy (Neodiprion sertifer) – owad ten zasiedla przeważnie młode drzewka (także sosny czarnej, sosny wejmutki, kosodrzewiny, limby i innych) składając jaja przy brzegach igieł. Larwy wylęgają się na wiosnę i przez maj i czerwiec zjadają stare igły, pozostawiając młode pędy. Wpływa to hamująco na przyrost drzew.
- cetyniec mniejszy (Tomicus minor) – wtórny szkodnik sosny, kornik żerujący pod cienką korą.
- cetyniec większy (Tomicus piniperda) – kornik będący groźnym wtórnym szkodnikiem sosny. Larwy żerują pod grubą korą, uszkadzają ją i kora odpada płatami.
- mszyce – żerują na igłach wysysając sok.
- poproch cetyniak (Bupalus piniaria) – sosna zwyczajna jest podstawową rośliną żywicielską tego motyla. Larwy żerują na igłach od wczesnego lata do wczesnej jesieni.
- smolik szyszkowiec (Pissodes validirostris) – samica chrząszcza składa jaja w młodych zielonych szyszkach. Larwy żerują także na młodych pędach. Uszkodzone szyszki są częściowo płonne, zasychają i szybciej opadają.
- szeliniak sosnowy (Hylobius abietis) – larwy tego chrząszcza drążą korytarze w drewnie w części przyziemnej młodych sosen.
Do częściowo szkodliwych ptaków, ze względu na wysoką liczebność, można zaliczyć wróblowate i zięby, które niszczą w szkółkach liścienie kiełkujących nasion oraz zjadają wysiane nasiona. Również szereg gatunków dzięciołów, a także krzyżodziób sosnowy wyjada nasiona, wyłuskując je z szyszek. Często spotykane są setki wyłuszczonych szyszek sosnowych pod drzewami, na których dzięcioły w rozwidleniu gałęzi lub spękaniach kory umocowują zerwane szyszki dla łatwiejszego wydobycia z nich nasion (tzw. kuźnia dzięcioła). Szkody te w plantacjach nasiennych mogą nabrać istotnego znaczenia. Poza tym, z nieznanych dotąd przyczyn, dzięcioły powodują, przez nakłuwanie dziobem kory na zupełnie zdrowych strzałach sosen, powstawanie pierścieniowatych, dobrze widocznych nabrzmień (prawdopodobnie robią to podczas suszy w poszukiwaniu wody). Dzięcioł potrafi także wykuć liczne dziuple w zdrowych drzewach, z których tylko jedna służy do gniazdowania.
Igły i pąki sosen chętnie zjadają głuszce oraz cietrzewie. Powoduje to deformacje drzew, jednak szkody te nie mają znaczenia gospodarczego w Polsce, ze względu na bardzo niską liczebność tych ptaków w naszych lasach.
- Zamieranie pędów sosny – choroba powodująca uszkodzenia pączków, pędów, obumieranie siewek i całych drzew. Wywoływana przez patogeny (grzyby): Gremmeniella abietina (Lagerb.) Morelet, Cenangium ferruginosum Fr., Sphaeropsis sapinea Fr. Zarażone siewki obumierają w ciągu 1 lub 2 lat.
- Sosna zwyczajna jest drzewem narodowym Szkocji.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads