Regulacja rzeki

Regulacja rzeki – przekształcenie naturalnego koryta rzecznego przez zmianę jego kształtu, długości, głębokości, spadku podłużnego oraz materiału z którego jest utworzone, w celu umożliwienia żeglugi, osuszenia terenu, ochrony przeciwpowodziowej^[1]. Prowadzi zwykle do przyspieszenia odpływu wody, zwiększenia ryzyka powodziowego^[2][3][4], erozji wgłębnej koryta i osuszenia doliny^[5][6] oraz degradacji środowiska przyrodniczego^[7][8].

Uregulowane koryto Wisły w Krakowie – Bulwary Wiślane widziane z Wawelu.

Ostrogi na Wiśle w Toruniu.

Uregulowane koryto otwartego kanału ściekowego Rawa w Katowicach

Rodzaje regulacji rzek

• Pogłębianie koryta mechanicznie lub ostrogami brzegowymi – ma na celu zwiększenie przepustowości koryta i umożliwienie odprowadzenia większej ilości wody w korycie^[9], a także umożliwienie żeglowności większym jednostkom pływającym. Skutkuje obniżeniem poziomu wód podziemnych w dolinie rzeki^[10] i zniszczeniem siedlisk organizmów żywych w rzece^[11].
• Prostowanie koryta – ma na celu skrócenie długości rzeki i likwidację meandrów co umożliwia szybsze odprowadzanie wód wezbraniowych i umożliwia pływanie większym jednostkom pływającym (np. barkom)^[9]. Skutkuje wzrostem fali wezbraniowej i zagrożenia powodziowego poniżej uregulowanego odcinka rzeki^[2][3], erozją wgłębną^[5] (pogłębieniem) koryta i zniszczeniem ekosystemu rzeki i jej doliny.
• Umacnianie brzegów okładzinami z faszyny, betonowymi lub kamiennymi zwane opaskami lub brzegosłonami – ma na celu zapobieganie erozji bocznej koryta, stabilizację brzegów, ochronę np. budynków znajdujących się w dolinie rzeki^[9]. Skutkuje zanikiem podcięć brzegowych, odsypisk^[11].
• Obwałowanie – ma na celu ochronę przeciwpowodziową doliny rzeki i umożliwienie zabudowy lub innego użytkowania gospodarczego doliny, będącej miejscem naturalnych wylewów rzeki^[9]. Skutkuje zmniejszeniem możliwości retencyjnych doliny, zwiększeniem zagrożenia powodziowego poniżej i powyżej obwałowanego odcinka rzeki oraz zwiększonym niebezpieczeństwem w razie przerwania wału podczas powodzi^[12], a także zmniejszeniem powierzchni obszarów podmokłych, odcięciem starorzeczy od dostawy wody, osuszeniem lasów łęgowych i zanikiem siedlisk^[11].
• Prace utrzymaniowe polegające na odmulaniu, koszeniu, hakowaniu roślinności rzecznej, wycince drzew, likwidacji rumoszu drzewnego^[9] – mają na celu przyspieszenie odpływu wody oraz niedopuszczenie do samoczynnej renaturyzacji rzeki. Skutkują niszczeniem siedlisk zarówno w rzece, jak i w jej dolinie^[11].
• Budowa zapór, progów, jazów, stopni i in. budowli piętrzących – ma na celu regulację przepływów, produkcję energii elektrycznej, magazynowanie wody na cele komunalne lub przemysłowe, umożliwienie rekreacji, ochronę przeciwpowodziową, umożliwienie żeglugi. Niektóre z tych celów da się realizować łącznie w zbiornikach wielofunkcyjnych, niektóre z nich są jednak nie do pogodzenia - np. produkcja energii wymaga dużej ilości wody w zbiorniku, ochrona przeciwpowodziowa - jak najmniejszej. Ma rozliczne negatywne skutki, przede wszystkim powoduje fragmentację rzek^[13] i wymieranie ryb migrujących^[14][15], przekształcenie ekosystemów rzecznych w ekosystemy zbiorników wodnych^[16], zatrzymanie transportu osadów w rzece i erozję wgłębną poniżej zapory^[5], akumulację zanieczyszczeń^[17][18], wzrost temperatury^[19] i spadek natlenienia wody.

Najczęściej przeprowadza się od razu cały szereg działań dążących do tego, by rzeka miała uregulowany nurt o względnie stałej prędkości, zakręty o łukach pozwalających na swobodne przemieszczanie się barek, jednolity przekrój poprzeczny. Działania te bardzo rzadko poprzedza rzetelna analiza ekonomiczna, hydrologiczna i ocena oddziaływania na środowisko.