Ադրբեջան
պետություն Հարավային Կովկասում / From Wikipedia, the free encyclopedia
Ադրբեջան, պաշտոնական անվանումը՝ Ադրբեջանական Հանրապետություն[5] (ադրբ.՝ Azərbaycan Respublikası), ինքնիշխան պետություն Հարավային Կովկասում՝ Արևելյան Եվրոպայի և Հարավարևմտյան Ասիայի սահմանագծին։ Արևելքում ափերը ողողում են Կասպից ծովի ջրերը, հյուսիսում սահմանակցում է Ռուսաստանի Դաշնությանը, հյուսիս-արևմուտքում՝ Վրաստանին, արևմուտքում՝ Հայաստանին և Արցախի Հանրապետությանը, իսկ հարավում՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը։ Խորհրդային տարիներին Ադրբեջանին բռնակցված Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը, որպես էքսկլավ, հյուսիսում և արևելքում շրջապատված է Հայաստանով, հարավում և արևելքում սահմանակցում է Իրանին, իսկ հյուսիս-արևմուտքում ձգվում է շուրջ 10 կմ երկարությամբ սահմանը Թուրքիայի հետ։
- Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ադրբեջան (այլ կիրառումներ)
Azərbaycan Respublikası Ադրբեջանական Հանրապետություն |
||||
---|---|---|---|---|
|
||||
Ազգային օրհներգ՝ Azərbaycan Marşı Ադրբեջանի քայլերգ |
||||
|
||||
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք | Բաքու | |||
Պետական լեզուներ | ադրբեջաներեն | |||
Էթնիկ խմբեր | ադրբեջանցիներ, ռուսներ, լեզգիներ, թալիշներ, վրացիներ և այլն[1] | |||
Կառավարում | Նախագահական հանրապետություն[2] | |||
- | Նախագահ | Իլհամ Ալիև | ||
- | Ադրբեջանի փոխնախագահ | Մեհրիբան Ալիևա | ||
- | Վարչապետ | Ալի Ասադով | ||
Ձևավորում | ||||
- | Մուսավաթական Ադրբեջանի ստեղծում | մայիսի 28, 1918 | ||
- | Խորհրդային Ադրբեջանի ստեղծում | ապրիլի 28, 1920 | ||
- | Անկախացումը Խորհրդային Միությունից | օգոստոսի 30,1991 (հռչակված) | ||
- | Անդամակցումը Միավորված Ազգերի Կազմակերպությանը | մարտի 2, 1992 | ||
- | Սահմանադրության ընդունում | նոյեմբերի 12, 1995 | ||
Տարածք | ||||
- | Ընդհանուր | 86.600 կմ² (112-րդ) | ||
- | Ջրային (%) | 1.6 | ||
Բնակչություն | ||||
- | 2019 նախահաշիվը | 11,000,000[3] (91-րդ) | ||
ՀՆԱ (ԳՀ) | 2018 գնահատում | |||
- | Ընդհանուր | $175 միլիարդ[4] (72-րդ) | ||
- | Մեկ շնչի հաշվով | $17,857[4] (71-րդ) | ||
ՀՆԱ (անվանական) | 2018 գնահատում | |||
- | Ընդհանուր | $39.207 billion[4] (110-րդ) | ||
- | Մեկ շնչի հաշվով | $4,097[4] (110-րդ) | ||
Ջինի (2018) | 31.8 | |||
ՄՆԶԻ (2018) | 0.759 (78-րդ) | |||
Արժույթ | Մանաթ (₼) (AZN) | |||
Ժամային գոտի | AZT (UTC+04) | |||
Ազգային դոմեն | .az | |||
Հեռախոսային կոդ | +994 |
Ադրբեջանական առաջին պետական միավորումը՝ Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետությունը, ստեղծվել է 1918 թվականի մայիսի 27-ին՝ Անդրկովկասյան սեյմի փլուզման հետևանքով։ Մուսավաթական Ադրբեջանը դարձել է ժողովրդավարական առաջին երկիրն իսլամադավան աշխարհում։ 1920 թվականին Ադրբեջանը գրավվել է խորհրդային կարմիր բանակի կողմից[6]՝ վերածվելով Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի։ Խորհրդային իշխանությունների օրոք՝ 1921 թվականի մարտի 16-ին, Կրեմլի իշխանության կողմից Խորհրդային Ադրբեջանին է բռնակցվում պատմական Հայաստանի մաս կազմող Նախիջևանը, իսկ հուլիսին՝ Արցախը։ Ադրբեջանի ներկայիս հանրապետությունը ստեղծվել է 1991 թվականի դեկտեմբերի 30-ին ընդունված անկախության հռչակագրի համաձայն՝ Խորհրդային Միության կազմալուծման նախօրեին[7]։ 1988 թվականին սկսվում է Արցախյան շարժումը, որը վերաճում է բաց պատերազմի։ Արցախյան պատերազմի ավարտից հետո Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզն ու հարակից յոթ շրջանները միավորվում են դե ֆակտո անկախ Արցախի Հանրապետության կազմի մեջ։
Ադրբեջանը կիսանախագահական կառավարմամբ ունիտար պետություն է[2], որը համարվում է Միավորված Ազգերի Կազմակերպության, Եվրախորհրդի, Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպության, ԵԱՀԿ-ի, ՆԱՏՕ-ի «Գործընկերություն հանուն խաղաղության» ծրագրի, Թյուրքական խորհրդի և մի շարք այլ միջազգային կազմակերպությունների անդամ[8][9][10][11]։ Ադրբեջանը դիվանագիտական հարաբերություններ ունի ՄԱԿ-ի անդամ 158 պետությունների հետ[10]։ Գլխավոր ռազմաքաղաքական դաշնակիցներն են Թուրքիան, Թուրքմենստանը, Ղազախստանը, Իրանը, Ռուսաստանը և Վրաստանը։ Հայաստանի և Ադրբեջանի դիվանագիտական հարաբերությունները խզված են։ Հայաստանի քաղաքացիների Ադրբեջան մուտք գործելն արգելված է։ Ադրբեջանի ներկայիս անվանումը Իրանի հետ հակասությունների առիթ է հանդիսանում, քանի որ վերջինիս կողմից իրանական երկրամասի անվան կրկնօրինակումը ենթադրում է տարածքային հավակնություններն այդ հողերի նկատմամբ։ Ներկայիս Ադրբեջանը բազմազգ և բազմակրոն պետություն է։ Բնակչության մեծամասնությունն ադրբեջանցիներն են (91 %), որոնք դավանում է շիա իսլամ[12]։ Խոշոր ազգային փոքրամասնություններն են լեզգիները, ռուսները, թալիշները, ավարները, թաթարները և վրացիները։ Չնայած նրան, որ Ադրբեջանը համարվում է իսլամադավան պետություն, այնուամենայնիվ, երկրի բնակչության 53%-ն իրեն համարում է աշխարհիկ։ Ալկոհոլն ու մուսուլմանական կրոնում անթույլատրելի համարվող մյուս սահմանափակումներն Ադրբեջանում թույլատրելի են և նույնիսկ ենթակա են վաճառքի[13][14][15][16]։
Ադրբեջանը զարգացած արդյունաբերական երկիր է՝ տնտեսական զարգացման[17] և գրագիտության[18] բարձր ցուցանիշով, ինչպես նաև գործազրկության ցածր մակարդակով[19]։ Երկրի տնտեսությունը հիմնված է նավթարդյունաբերության և արտասահմանյան ներդրումների վրա։ Ազգային արժույթը մանաթն է։ Այնուամենայնիվ, երկրի իշխող կուսակցությունը՝ «Նոր Ադրբեջան»-ը, բազմիցս մի շարք միջազգային կառուցների կողմից մեղադրվել է պատմակեղծարարության, ավտորիտարիզմի և մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումների մեջ[20]։ Անկախությունից ի վեր երկրում արմատացած է Ալիևների ընտանիքի ձևավորած ամբողջատիրական վարչակարգը։