Sitio de Baler

O sitio de Baler foi un asedio ao que foi sometido un destacamento español por parte dos insurrectos filipinos na igrexa da vila de Baler, na illa filipina de Luzón, durante 337 días, entre o 30 de xuño de 1898 e o 2 de xuño de 1899.^[1] Desde decembro de 1898, coa firma do Tratado de París entre España e Estados Unidos, púñase fin formalmente á guerra entre ámbolos dous países (que asinaran un cesamento do fogo en agosto) e España cedía a soberanía sobre Filipinas aos Estados Unidos de América.^[1] Debido a isto, os asediados en Baler son coñecidos como «os últimos de Filipinas».

Sitio de Baler
Parte de Revolución Filipina
Data 30 de xuño de 1898 - 2 de xuño de 1899 Lugar Baler (distrito do Príncipe, illa de Luzón, Filipinas) Resultado Capitulación dos sitiados tras 337 días de asedio.
Líderes
Capitán de Infantaría Enrique de las Morenas y Fossi (†), segundo tenente Juan Alonso Zayas (†), segundo tenente Saturnino Martín Cerezo	Comandante Teodorico Luna Novicio, tenente coronel Tecson, tenente coronel Cirilo Gómez, coronel Calixto Villacorta
Forzas en combate
50	Descoñecida
Baixas
17	700 (entre mortos e feridos)

En 1896 a sociedade secreta filipina Katipunan iniciou unha insurrección contra o goberno colonial español, pero a finais de 1897, co Pacto de Biak-na-Bató, chegouse á aparente resolución do conflito. Como parte do pacto, Emilio Aguinaldo e outros líderes da revolución exiliáronse en Hong Kong. Nese clima de aparente paz, o goberno español reduciu o número de efectivos destinados nalgunhas das súas guarnicións. A principios de 1898, os 400 homes do destacamento de Baler foron relevados por outro de 50 soldados. O 15 de febreiro, en Cuba, o afundimento do USS Maine serviu de casus belli para o inicio da Guerra hispano-estadounidense. Trala derrota da frota española pola estadounidense en Cavite o 1 de maio, Aguinaldo e os seus, financiados e armados polos Estados Unidos, volveron a Filipinas e reiniciaron a revolución. Ao mes seguinte o destacamento de Baler, descoñecedor do estoupido da guerra cos Estados Unidos e da recentemente proclamada independencia de Filipinas, foi atacado polos revolucionarios filipinos e refuxiouse na igrexa, comenzando así o sitio.

Desde o principio do asedio, as forzas atacantes intentaron en balde a rendición das tropas españolas mediante o envío de noticias, que os informaban do desenvolvemento do conflito entre os españois cos insurrectos filipinos e os invasores estadounidenses. Trala caída de Manila en mans americanas, en agosto, as autoridades españolas mandaron repetidamente misivas e enviados para lograr a súa rendición, igualmente sen conseguilo. Os atacantes tamén enviaron en agosto a dous franciscanos españois que tiñan prisioneiros para que convenceran aos sitiados, sen éxito. Estes, porén, quedaron co destacamento español durante o resto do asedio.

O Tratado de París, que deu por finalizada a guerra entre España e Estados Unidos, asinouse en decembro de 1898, entrando en vigor en abril do ano seguinte. No mesmo e como parte das condicións impostas, España cedía a soberanía sobre Filipinas aos Estados Unidos. En febreiro de 1899 os filipinos, enganados e atacados polos estadounidenses aos que crían aliados, decidiron resistir polas armas, empezando unha nova fase do conflito: a guerra filipino-estadounidense, da que os españois eran xa só espectadores, mentres as últimas tropas eran repatriadas a España. Novos emisarios españois fracasaron no intento de convencer aos sitiados de que depuxeran as armas e volveran a Manila. En abril, as autoridades militares estadounidenses enviaron, a petición española, unha canoneira para liberar o destacamento de Baler, mais as tropas desembarcadas caeron en mans dos filipinos, sen lograr o seu propósito.

A finais de maio, un novo enviado español, o tenente coronel Aguilar, chegou a Baler por orde do gobernador xeral español, con ordes de que os sitiados depuxeran a súa resistencia e o acompañaran a Manila, pero estes volveron a desconfiar e tivo que marchar sen conseguir o seu obxectivo. Porén, ao ollar os sitiados uns xornais deixados na igrexa por Aguilar, descubriron unha noticia que non puidera ser inventada polos filipinos, convencéndose finalmente de que España xa non ostentaba a soberanía de Filipinas e de que non tiña sentido seguir a resistir na igrexa. O 2 de xuño de 1899, o destacamento español de Baler rendeuse dando fin a 337 días de sitio.

As autoridades filipinas aceptaron unhas condicións honrosas de capitulación e permitiron o seu paso, sen consideralos prisioneiros, ata Manila, co presidente filipino Aguinaldo emitindo un decreto no que exaltaba o seu valor. Tras un recibimento con honras na capital filipina, os superviventes foron repatriados a España.

Antecedentes

Dominio español de Filipinas

Artigo principal: Historia de Filipinas.

Estatua de Legazpi en Cebú (Filipinas).

As Filipinas foron descubertas polos occidentais durante a expedición Magallanes-Elcano. En 1521, Magallanes arribou ás illas Filipinas ao mando dunha expedición española, resultando morto nun enfrontamento cos naturais de Mactán, unha pequena illa pertencente na actualidade á provincia de Cebú. Foi Juan Sebastián Elcano o responsable de finalizar a que sería a primeira volta ao mundo. Porén, a colonización occidental non comezou ata 1565, cando unha expedición comisionada polo rei de España, Filipe II, partida de Nova España e ao mando de Andrés de Urdaneta e Miguel López de Legazpi, capturou Cebú e tomou posesión do arquipélago en nome de España.^[2] A presenza española circunscribíase, fundamentalmente, ás zonas costeiras, escapando ao control efectivo da potencia colonial a maior parte do territorio do arquipélago.^[3] Filipinas nunca foi colonizada en sentido de establecemento de poboación metropolitana. O número de españois (ata a independencia hispanoamericana principalmente novohispanos) sempre foi moi reducido, e a maior parte da poboación seguiu sendo exclusivamente indíxena (se ben composta por etnias moi diversas) con achega de inmigrantes fundamentalmente chineses. A mestizaxe foi escasa, pero debido fundamentalmente á penuria da poboación metropolitana^[4] (a mediados do século XIX, a poboación española era de tres mil a catro mil persoas; a finais de século había entre 12 000 e 14 000 peninsulares, ante todo funcionarios).^[5] A poboación malaia que habitaba as terras baixas das illas principais, o groso da poboación filipina, á que pertencían os tagalos, fora intensamente cristianizada.

Durante o século XIX producírase unha transformación notable da sociedade e economías filipinas, ao tempo que se acentuara o abandono por parte da metrópole. Dita transformación, ligada á agricultura de exportación e á liberalización do comercio, co nacemento dunha incipiente burguesía autóctona, contrastaba co inmobilismo da vida política da colonia, dependente tanto da administración española como do inmenso poder das ordes regulares, os «frades». Isto comezou a cambiar na década de 1880, cando o goberno metropolitano intentou «recolonizar» economicamente Filipinas, con iniciativas como a abolición do estanco de tabaco (1881), coa creación da Compañía General de Tabacos de Filipinas, a Exposición Filipina de Madrid (1887) ou a instauración dun arancel proteccionista (1891). Porén, a intelectualidade filipina empezaba a reclamar a instauración de reformas, certamente limitadas, como ser considerada unha provincia española ou que os filipinos gozasen dos mesmos dereitos e liberdades que os españois.

Ante estas reivindicacións, o goberno español mostrouse incapaz de encontrar unha solución política, reprimindo militarmente o motín de Cavite de 1872 ou, unha vez que comezara a Revolución Filipina, en 1896, executando ao líder nacionalista filipino José Rizal.^[6] Foi o bloqueo da solución reformista ou autonomista a que abriu paso a outra independentista e revolucionaria, encarnada polo Katipunan, unha sociedade secreta fundada por Andrés Bonifacio en 1892 que, ademais da compoñente revolucionaria, mostraba un acusado anticlericalismo,^[7] froito da preeminencia que as ordes regulares, tiveran na administración e a vida económica da colonia.

A Revolución Filipina

Emilio Aguinaldo, líder da revolución filipina e primeiro presidente da República de Filipinas.

Artigo principal: Revolución Filipina.

A transformación da sociedade filipina e a reivindicación de reformas deron lugar a diversas revoltas contra o dominio colonial español. Todas foron sufocadas polas autoridades españolas. A denominada Revolución Filipina, que grazas á intervención estadounidense foi a que terminou expulsando aos españois das illas, comezou o 26 de agosto de 1896 co que se coñece como «Grito de Balintawak». Ese día, un grupo de «katipuneros» dirixido por Andrés Bonifacio alzouse contra as autoridades españolas nas inmediacións da localidade de Caloocan, nos suburbios de Manila.^[8] Aínda que o levantamento foi inmediatamente sufocado, en días posteriores sucedéronse as escaramuzas entre katipuneros e tropas españolas noutros suburbios de Manila, como San Juan del Monte, que non tiveron éxito. Porén, a sublevación si consolidouse na provincia de Cavite, no sueste da baía de Manila, comandada por Emilio Aguinaldo, capitán municipal (alcalde) de Cavite el Viejo, que logo sería o presidente da efémera Filipinas independente antes da súa captura polos estadounidenses. O arsenal de Cavite seguiu en mans dos españois. Por outra banda, nos meses iniciais da insurrección, esta circunscribiuse aos territorios máis achegados a Manila. O distrito de El Príncipe, na Contra Costa, permaneceu tranquilo.

No momento do Grito de Balintawak, había no arquipélago uns 13 000 soldados do Exército español, dos que 9 000 eran filipinos.^[9] A consolidación da insurrección en Cavite fixo que o goberno español reforzase os efectivos presentes na illa enviando 25 000 soldados máis, ao mando do xeral Polavieja, que foi nomeado Gobernador Xeral de Filipinas á súa chegada a Filipinas o 3 de decembro.^[10] Coas tropas traídas da península, Polavieja lanzou unha ofensiva contra os sublevados, utilizando unha política represiva en contra dos nacionalistas filipinos, con consellos de guerra e execucións (como o episodio dos Trece Mártires de Cavite). Neste marco, ordenou a execución de José Rizal, o 30 de decembro, o cal, aínda oposto ao dominio español, condenara a insurrección polo seu carácter popular e campesiño.^[11] A política de Polavieja tivo éxito no seu propósito de sufocar a sublevación en Cavite, provincia practicamente pacificada en marzo de 1897. Cara xullo, Aguinaldo, cercado no seu cuartel xeral de Talisay, foi capaz de rodear Manila con quiñentos dos seus partidarios e refuxiarse na zona montañosa de Bulacán coñecida como Biak-na-Bató, co que a insurrección estendeuse polas provincias do centro de Luzón (Nueva Écija, Tarlac, Bulacán, Pampanga). A guerra acercouse así moito a El Príncipe, só separado de Nueva Écija pola Sierra Madre.^[12] Mentres tanto, Polavieja fora substituído en abril como gobernador xeral polo xeral Fernando Primo de Rivera.^[13]

Insurrectos filipinos en 1899.

Durante o verán comezaron os contactos secretos entre Aguinaldo e Fernando Primo de Rivera. Aguinaldo encontrábase asediado en Biak-na-Bató e sen perspectivas de derrotar aos españois, en tanto que o goberno español buscaba un acordo que puxera fin á rebelión, vista a preocupante situación en Cuba e a non menos preocupante actitude estadounidense.^[14]

Baler

Artigo principal: Baler.

A área onde se atopa Baler foi explorada en 1572 por Juan de Salcedo, o primeiro europeo que visitou a zona no seu periplo explorador da costa oriental de Luzón,^[15] o que os españois denominaban «Contra Costa»,^[16] ao acharse no extremo oposto a Manila da illa de Luzón. En 1609, misioneiros franciscanos encabezados por frei Blas Palomino cruzaron a Sierra Madre e fundaron o poboado de Baler^[17] na costa do Pacífico, as beiras da baía que tomou o nome do poboado, a baía de Baler, e xunto á desembocadura do río San José (actualmente Aguang). Aínda que en liña recta non se encontraba a máis de 150 km de Manila, a actual estrada desde a capital, que recorre a Sierra Madre, ten uns 232 km.^[18] A dificultade de acceder a Baler por terra orixinaba que as comunicacións coa capital do arquipélago se fixera por mar. En 1753, un tsunami arrasou Baler e tomouse a decisión de reconstruílo media legua cara ao interior,^[19] nuns terreos elevados,^[20] tamén as beiras do río San José, pero protexidos ao leste polas montañas que formaban o cabo Punta do Encanto, que pechaba a baía de Baler polo sur.

Durante a administración española de Filipinas, a illa de Luzón encontrábase dividida en provincias.^[21] Delas íanse desgaxando, cando acadaban un nivel de desenvolvemento suficiente, territorios que se ían catalogando como distritos. En 1818, a área de Baler foi transferida da provincia de Tabayas (coincidente a grandes trazos coa actual provincia de Quezón) á provincia de Nueva Écija.^[15] En 1856, os territorios de Nueva Écija situados entre a Sierra Madre e o océano Pacífico foron desgaxados para constituír o distrito de El Príncipe. As principais localidades deste novo distrito eran Baler, a capital («cabeceira» na terminoloxía da época, ao tratarse dun establecemento de baixo rango, do novo distrito), Casigurán (ambas na costa, situada esta última a uns 16 km de Baler) e San José de Casignán (actual María Aurora, no interior, a 15 km de Baler).^[18] Relixiosos franciscanos se encargaban da atención relixiosa da localidade desde a súa fundación (salvo un período de corenta e cinco anos, entre 1658 e 1703, en que foron substituídos por agustinos recoletos).^[15]

Situación de Baler respecto a Manila e Casigurán.

Á fronte do distrito encontrábase un comandante político-militar con residencia en Baler, posto desempeñado por un capitán do Exército, o cal, en virtude do seu cargo, era tamén delegado de Facenda para a recadación de impostos, subdelegado de Mariña, xuíz de primeira instancia e administrador da oficina de correos.^[22] En 1897 o pobo compoñíase dunha igrexa coa residencia do párroco contigua (habitualmente denominado «convento» na Filipinas española), a casa do comandante e barracones para a tropa, ademais das vivendas dos habitantes do poboado. A gornición permanente consistía nun destacamento da Garda Civil cun cabo, «europeo», e cinco números filipinos.^[23] Habitaban a poboación unhas 1700 persoas.^[24]

A igrexa, o edificio máis sólido do poboado, foi construída despois da refundación de Baler en 1735, co obxectivo de que resistise os fenómenos meteorolóxicos extremos (tifóns, inundacións, tsunamis) que caracterizan a área. Os muros, de metro e medio de espesor, consistían nunha amálgama de pedras, cal e arena.^[25] Ademais da súa solidez, a igrexa era un edificio simbolicamente da maior importancia, posto que ademais das cerimonias relixiosas, era a sede do párroco, depositario de inmensos poderes non só espirituais, senón tamén temporais. Tiña unha forma aproximadamente rectangular, de 30 metros de lonxitude e 10 de anchura, con orientación sur-norte. Tiña seis ventás, dous delas na fachada principal, que daba ao sur.^[26] A torre do campanario era de madeira e o teito, a dúas augas, de cinc. Contigua á igrexa, á esquerda da entrada principal, encontrábase o convento, de dez metros de lonxitude e tres de anchura. A súa esquerda, un curral duns cinco por cinco metros. Tamén no lado esquerdo (oeste) da igrexa, estaba a sancristía. Sancristía e convento estaban comunicados mediante un pequeno patio.

Personaxes

Á esquerda, o médico Rogelio Vigil de Quiñones. No centro, de pé, o cabo Jesús García Quijano. Á dereita, o segundo tenente Saturnino Martín Cerezo. Fotografía tomada o 2 de febreiro de 1899 en Barcelona, tralo regreso do destacamento a España, e aparecida no artigo "Los héroes de Baler", publicado no número 19 de Iris. Revista Semanal Ilustrada.

Na igrexa de Baler quedaron situados un continxente español de cincuenta soldados e clase de tropa, ao mando dous oficiais, xunto coa dotación dunha enfermería: tres sanitarios (dous deles filipinos, «indíxenas» na terminoloxía da época) e un oficial médico, o comandante político-militar do distrito e o párroco de Baler. A eles uníronse posteriormente outros dous relixiosos franciscanos do veciño pobo de Casigurán. En total, 57 militares e tres relixiosos. Deles, desertaron seis (entre eles os dous sanitarios filipinos) e faleceron outros 16, entre els o párroco de Baler. En total, sobreviviron ao asedio 38 persoas. No lado filipino descoñecese o número de tropas atacantes, que non formaban parte aínda dun exército regular, pasando o mando do asedio por mans de varios oficiais. Sufriron 700 baixas entre mortos e feridos.^[27]

O capitán de Infantaría Enrique de las Morenas y Fossi era o comandante político-militar do distrito de El Príncipe. Nacera en Chiclana da Fronteira en 1855. Ingresou con 19 anos no Colexio de Infantaría, do que saíu como alférez en 1875. Participou na Terceira Guerra Carlista en Cataluña e en Navarra (sendo ascendido a tenente) e, tras pasar a maior parte dos anos posteriores destinado en Andalucía, foi ascendido a capitán da Escala de Reserva en 1896. En 1897 foi destinado a Filipinas, onde chegou, como parte do Batallón Expedicionario de Cazadores n.º 9, en xaneiro de 1898. Pouco despois, a petición súa foi nomeado comandante de El Príncipe. Cando chegou a Baler encontrábase xa enfermo. Dirixiu a resistencia do destacamento de Baler ata a súa morte por enfermidade, case cinco meses despois de iniciado o sitio.^[28]

O segundo tenente Juan Alonso Zayas estaba ao mando do destacamento do Batallón Expedicionario de Cazadores n.º 2 destinado en Baler. Nacera en Porto Rico en 1868, onde o seu pai, tamén militar, se encontraba destinado. Vivía coa súa familia en Barcelona e era fotógrafo cando se alistou como soldado voluntario no exército en 1888. Serviu en Cuba entre 1889 e 1895, ascendendo a sarxento. En 1897 foi destinado ás Filipinas, xa ascendido a segundo tenente da Escala de Reserva. No 1898 foi destinado a Baler ao mando dun destacamento de 50 soldados. Alí pereceu de beriberi tras case catro meses asediado con sus homes.^[29]

O segundo tenente Saturnino Martín Cerezo era o segundo ao mando do destacamento de Cazadores estacionado en Baler. Proviña dunha familia campesiña e nacera en Miajadas (Cáceres) en 1866.

Fontes

Por parte española son dous as fontes principais do acontecido durante o sitio de Baler. Ambas proveñen de protagonistas do suceso: o tenente Martín Cerezo, o segundo do destacamento sitiado, que asumiu o mando trala morte do primeiro oficial, e o pai Minaya, un sacerdote franciscano que foi utilizado polos atacantes para transmitirlles informacións que puideran levar ao destacamento español á rendición e que quedou cos sitiados ata o final do sitio.

Martín Cerezo escribiu «El Sitio de Baler», obra publicada en 1904, que coñeceu outras tres edicións durante a primeira metade do século XX e foi traducida ao inglés en 1909.^[30] É a fonte máis coñecida,^[31] e incluía fotografías e mapas de Baler, así como unha relación dos soldados sitiados. Constituíu a base do guión de Los últimos de Filipinas, o que lle deu unha enorme popularidade.^[32] O pai Minaya foi o autor dun Diario, un manuscrito que permanece inédito. Estivo gardado no Arquivo de Pastrana (o Arquivo Franciscano Ibero-Oriental) e foi trasladado a Madrid con dito arquivo en 1977,^[33][34] onde permanece. O seu contido saíu á luz en 1956, cando un resumo comentado de dito manuscrito foi publicado polos pais franciscanos Antolín Abad e Lorenzo Pérez, arquiveiros en Pastrana, en dous números de Archivo Ibero-Americano. Revista de Estudios Históricos, co título «Los últimos de Filipinas: tres héroes franciscanos». Algúns autores aventuraron que poderían existir discrepancias entre o orixinal de Diario do pai Minaya e o extracto publicado, habendo expurgado este para eliminar mencións comprometedoras ou pouco decorosas.^[33] Porén, o escritor e diplomático español Pedro Ortiz Armengol, que accedeu ao orixinal entre 1985 e 1990, non viu discrepancias entre ambos.^[35]

Non existen discrepancias esenciais entre ambas fontes primarias, se ben a primeira céntrase nos aspectos militares do asedio, en tanto que a segunda introduce datos humanos de grande interese.^[35]

Outras fontes primarias, se ben non sobre o episodio completo, son, por exemplo, Mi prisión en Palanan el año de 1898, un folleto publicado en Manila en 1904 polo franciscano Mariano Gil Atienza, que era o párroco de Palanan, en Isabela, Mariano Gil Atienza, e que foi feito prisioneiro polos rebeldes filipinos, os cales obrigáronlle a traballar como escriban, redactándolles cartas en español.^[36] Conservase no Arquivo Franciscano Ibero-Oriental e datos tomados del aparecen en «Los últimos de Filipinas: tres héroes franciscanos».^[37] Tamén existen telegramas e outros materiais dispoñibles nos arquivos militares españois. Entre estes materiais se encontra o Diario de Operaciones de la defensa del Fuerte de Baler (Filipinas), do propio Martín Cerezo, finalizado o 10 de xullo de 1899.^[38]

No lado filipino, porén, non existe ningunha narración similar e só están dispoñibles as testemuñas dos descendentes dos balerinos e das tropas filipinas que interviron no asedio.^[33]

Por parte estadounidense, o tenente J.C. Gillmore, que foi capturado polos insurrectos filipinos nunha operación estadounidense para rescatar aos sitiados españois en Baler e que pasou oito meses en mans dos filipinos, contou as súas experiencias trala súa liberación nunha revista estadounidense.^[39]

Preludio ao sitio

Arqueiro pertencente ás forzas atacantes da igrexa de Baler. Fotografía tomada o 29 de maio de 1899 e aparecida no artigo «El destacamento de Baler», publicado en La Ilustración Artística o 11 de setembro do mesmo ano.

A finais de agosto de 1897, o capitán Antonio López Irisarri, comandante político-militar de El Príncipe, preocupado polos rumores que circulaban sobre o malestar dos filipinos e a existencia de contrabando de armas para os insurxentes, levou a cabo unha investigación que non deu resultados, pero aínda así, solicitou axuda para vixiar a costa (Irisarri non posuía gornición máis aló do destacamento da Garda Civil). O mando español en Manila decidiu o envío do cruceiro María Cristina e dun canoneiro para patrullar a costa,^[40] así como reforzar a gornición cun destacamento de 50 soldados do Batallón Expedicionario de Cazadores número 2. Este destacamento combatera na Cavite e acababa de ocupar, o 7 de setembro, a localidade de Aliaga, en Nueva Écija, a 80 km de Baler e ata entón en mans dos insurrectos.^[41] Dirixía o destacamento de Cazadores o tenente José Mota, un oficial de 19 anos que distinguirase polo seu valor e recibira varias condecoracións. Tras atravesar a Sierra Madre, Mota e os seus homes chegaron a San José de Casignán o 20 de setembro. Ao chegar as noticias da súa chegada, López Irisarri, acompañado do párroco de Baler, Cándido Gómez Carreño e doutro relixioso, o pai Dionisio Luengo, que estaba en Baler aprendendo as linguas do país, acudiron a San José a recibilos.^[42] O grupo chegou a Baler ao día seguinte.^[41]

Posiblemente alentado pola cálida recepción dos balerenses, Mota decidiu repartir a súa tropa entre varias construcións do pobo. Dez soldados instaláronse no cuartel da Garda Civil, 18 na casa do mestre, Lucio Quezón (Quezón era un mestizo de Manila que formara parte da Garda Civil e que era o único filipino de Baler autorizado a portar armas; o seu fillo Manuel sería posteriormente o primeiro presidente da Mancomunidade Filipina)^[43] e o resto na comandancia, residencia oficial do gobernador e sede das súas oficinas. Mota quedou tamén na casa de Quezón, xa que a construción estaba no centro de Baler.^[42] Colocaron garda só na praza.^[44] A estratexia de dividir o destacamento en varios lugares non foi descavillada, posto que, descontando a igrexa (a única construción de pedra da zona), as construcións elixidas eran as maiores e máis sólidas de Baler, con teito de palla e paredes de madeira, sendo o resto de nipa e bambú. Mota ordenou facer dúas trincheiras construídas de tal xeito que, en caso dun ataque, os soldados puideran abandonar a primeira (de forma circular que rodeaba o centro da cidade), a segunda levaríalles ás portas da igrexa na que os soldados poderían atrincheirarse ata que chegaran reforzos de Manila.^[42]

Gardas cebuanos de principios do século XX portando diversos tipos de bolos.

As novas do envío do destacamento de Cazadores en Baler chegou pronto ao cuartel de Aguinaldo en Biak-na-Bató, que pensou que a toma da poboación sería sinxela e un golpe de efecto na guerra contra os españois. Para iso, ordenou a un dos seus partidarios, Teodorico Luna Novicio, natural de Baler e familiar do pintor Juan Luna, o autor de Spoliarium, a toma da localidade, prometendo facelo comandante de Baler. Luna Novicio deixou Biak-na-Bató e procedeu a recrutar unha partida en Dingalan e Binangonan de Lampon (actual Infanta), ao sur de Baler. A partida incluía tamén algúns balerenses. O 20 de setembro, a partida acampou nas aforas de Baler, e Luna Novicio mandou avisar aos habitantes de Baler informando da súa chegada. Conseguiu o apoio de Antero Amatorio, antigo «gobernadorcillo» ou capitán municipal (alcalde) de Baler,^{[nota 1]} así como o seu apoio financeiro e loxístico. Durante os seguintes días, Luna Novicio volveu a súa casa en Baler e, clandestinamente, contactou con moitos veciños, pedíndolles o seu apoio en reunións nocturnas que tiñan lugar nun campo de arroz propiedade de Amatorio. Entre os recrutados estaban os «cuadrilleros» (policía nativa) de Baler. A noite do 3 ao 4 de outubro, procedeu a organizar a toma da localidade, o que tería lugar a noite seguinte. Durante o día 4 noticias do complot chegaron a oídos de López Irisarri, pero o feito de que fose unha nena (que ouvira a conversa entre Antero Amatorio e a súa muller) quen deu a noticia dos feitos fixo que Irisarri os descartara.^[42]

Ás once da noite do 4 de outubro, os katipuneros, armados unicamente con «bolos» (tipo de machete filipino) atacaron as posicións españolas. Un primeiro grupo, vestindo uniformes de «cuadrilleros», eliminou o sentinela situado na praza, no exterior da comandancia, sen impedir que antes de morir disparase o seu fusil e dese aviso do ataque («¡Ás armas, Cazadores!»).^[45] Outros dous grupos atacaron o resto das construcións onde durmían os soldados españois. Co estrépito do ataque, os soldados espertaron e trataron de repelelo. Mentres que na comandancia e o cuartel da Garda Civil a maior parte dos soldados resultaron mortos ou feridos e os atacantes puideron facerse con armas e municións, os ocupantes da casa do mestre puideron rexeitar con éxito o ataque, co que os katipuneros fuxiron aproveitando a escuridade.^[42] Na comandancia, López Irisarri tratou de organizar aos superviventes. Armado cun rifle, co que disparaba desde o piso superior, mentres a súa esposa escondíase na habitación, chamou a berros a Mota, que non respondeu. Tampouco respondeu o sarxento. Se que o fixeron varios soldados que se ocultaron ao producirse o enfrontamento, ao que o capitán lles dixo que recolleran as armas e se agruparan na comandancia. Desafortunadamente, un dos soldados escondidos avanzou cara a comandancia sen dicir o seu nome, posiblemente nervioso. Na escuridade, os seus compañeiros lle deron morte, pensando que se trataba dun novo ataque dos filipinos.^[42]

Réplica^[46] da casa de Lucio Quezón no Quezon Memorial Park, situado no centro de Baler.

O episodio máis tráxico da noite foi o relacionado co tenente Mota. Ao producirse o ataque, estaba durmindo con parte dos seus homes na casa do mestre. Despertou rapidamente e descargou o seu revólver contra os atacantes pero, pensando que os atacantes acabaran co destacamento, saltou pola ventá e correu cara ao convento, onde atopou ao padre Gómez Carreño que ía cara á igrexa para orar ante o Santísimo Sacramento. Preguntado Mota acerca do estrépito e sobre o feito de atoparse en roupa interior, díxolle ao sacerdote que todo o destacamento fora exterminado e lle pediu algún arma. Gómez Carreño pensou que a pistola de Mota encasquillárase e lle deu a súa. Mentres, Gómez Carreño volvía á igrexa encontrándose no camiño ao cabo da Garda Civil Pío Enrique, que fuxía do ataque. Ambos cambiaron impresións e, mentres falaban, ouviron un disparo no convento. O tenente Mota quitárase a vida, pensando que todo estaba perdido, utilizando a pistola do relixioso. Gómez Carreño e Enrique separáronse e fuxiron ao bosque. Cando á mañá seguinte os superviventes examinaron o convento e atoparon a Mota en roupa interior morto e coa pistola de Gómez Carreño ao lado, pensaron que este unírase aos katipuneros e disparado ao tenente.^[47][42] Nin Martín Cerezo nin Minaya presenciaron o incidente, ao que dedican un espazo moi desigual. Dúas páxinas o primeiro e case duascentas o segundo. É de supoñer que a fonte de Minaya foi Gómez Carreño. Porén, a discrepancia principal é a omisión, por parte de Martín Cerezo, das circunstancias da morte do tenente, que atribúe aos asaltantes e non ao propio Mota.^[48] Por outra banda, parece ser que houbo unha investigación oficial que estableceu que Mota foi reducido polos insurrectos e torturado e morto por estes. Esta versión é tamén a sostida pola familia do tenente Mota.^[49]

Resultaron mortos no asalto o tenente e seis soldados do destacamento español.^[42] Nove máis resultaron feridos.^[41] Os filipinos sufriron dez baixas, resultando ferido de bala o propio Luna Novicio.^[42] No lado español, desapareceron nove soldados, un sarxento, o cabo da Garda Civil, así como o párroco do pobo, o pai Gómez Carreño.^[41][42] Os superviventes, incluíndo a López Irisarri, atrincheiráronse na igrexa esperando axuda.

As noticias do ataque insurrecto chegaron a Manila grazas ao Manila, un transporte da Armada Española^{[nota 2]} que chegou a Baler o 7 de outubro. O contable do barco e o pai Dionisio Luengo baixaron a terra para obter novidades, encontrando na praia varios cadáveres de españois e filipinos. Ante a situación na que se encontraban os superviventes, o capitán do barco reforzou a gornición coa maior parte da súa dotación (12 homes), así como co médico do buque,^{[nota 3]} e embarcou para transmitir as noticias á capital. Na súa base en Binangonan o capitán do Manila informou ao da canoneira Bulusán, o cal enfilou cara Atimonan para telegrafar a Manila.^[42] Tras recibir as noticias, o mando militar dispuxo o envío dun destacamento de cen homes do Batallón de Cazadores n.º 2 ao mando do capitán Jesús Roldán Maizonada que chegaron a bordo do transporte Cebú a Baler o 16 de outubro. Inicialmente foilles imposible desembarcar, posto que as forzas de Luna Novicio, que dispoñían dos fusís capturados aos españois, dispuxeron trincheiras na praia. Pero ao día seguinte, o destacamento de Roldán logrou para tomar o pobo, cubertos no desembarco pola artillaría do Cebú, e establecer un perímetro de seguridade de dous ou tres quilómetros de profundidade, se ben diariamente se seguirían producindo escaramuzas.^[50] Roldán estableceu o seu cuartel na igrexa e as tropas relevadas partiron en barco dous días máis tarde.

Pola súa banda, os soldados fuxidos tralo ataque do 4 de outubro, moitos deles feridos, agrupáronse no bosque baixo o mando do sarxento Serrano. Con eles encontrouse o pai Gómez Carreño pola mañá mentres vagaba pola espesura. Porén, pouco despois foron capturados polos katipuneros e levados ao seu campamento nas montañas, 20 km ao sur de Baler. Cando as noticias sobre a captura chegaron a Aguinaldo, ordenou que os enviaran inmediatamente a Biak-na-Bató. Aínda que, a petición dos balerenses, Luna Novicio resistiuse a enviar tamén ao párroco, finalmente tivo que ceder e enviarlle tamén ao cuartel xeral de Aguinaldo, onde foi condenado a morte.^[42] O único supervivente que non caeu en mans dos insurrectos foi o cabo da Garda Civil. Ao seu regreso a Baler uns días despois, famento tras estar escondido na espesura, permitiu aclarar que sucedera co tenente Mota.^[26]

O capitán Roldán tiña ordes de manterse á defensiva, posto que, aínda que non era público, o capitán xeneral Fernando Primo de Rivera establecera conversas con Aguinaldo, que culminaron os días 14 e 15 de decembro coa sinatura do Pacto de Biak-na-Bato. A paz poñía fin á revolta, estipulando que Aguinaldo e os seus partidarios poderían vivir nun país estranxeiro da súa elección, recibindo a cambio unha indemnización de 800.000 pesos pagados en tres prazos (400 000 á súa saída do país; 200 000 trala entrega polos insurrectos dun determinado número de armas; e o resto unha vez que se considerase rematada a revolta, simbolizada por un Te deum que debía celebrarse en Manila). Outras condicións estipulaban que o goberno español realizaría reformas no país, que se amnistiaría a todos os alzados en armas e que unha suma adicional de 900 000 pesos repartiríase entre a poboación civil como indemnización polos danos da guerra. Aguinaldo escolleu Hong Kong como residencia para el e os seus homes, a onde partiu o 27 de decembro con 25 deles, tras recibir os 400 000 pesos estipulados. A paz quedou nunha simple tregua, posto que aínda que o 23 de xaneiro celebrouse o Te deum en Manila, proclamando unha amnistía dous días despois, nin o goberno español puxo en funcionamento as reformas, nin Aguinaldo cesou nas súas actividades, gardando o diñeiro recibido para a preparación dunha nova rebelión.^{[51][52][53][54]} Por aquelas datas, chegou a Baler a noticia de que o capitán Roldán substituía a López Irisarri como gobernador político-militar de El Príncipe, quedando o destacamento ao mando dun tenente, o que non satisfixo a Roldán, que solicitou o relevo por enfermidade.^[50]

Por outra banda, a firma da paz supuxo a liberación dos prisioneiros feitos en Baler polos insurrectos. O pai Gómez Carreño foi liberado o 20 de decembro, chegando a Manila o 27. Aínda que solicitou ao provincial o seu retorno a España, non lle foi concedido, polo que elixiu volver a Baler en lugar de ser enviado a outra parroquia.

Negociadores filipinos do pacto de Biak-na-Bató (Emilio Aguinaldo, sentado, á dereita).

Os efectos da firma da paz non foron inmediatos en Baler, posto que Luna Novicio, recuperado das feridas sofridas no ataque do 4 de outubro, dispuxo a construción de novas trincheiras e fortificacións que foron estreitando o cerco sobre a igrexa e os seus arredores. O desembarco de provisións era cada vez máis problemático e requiría, cada vez máis frecuentemente, organizar descubertas para poder achegar os repertorios e aprovisiones á posición.^[50] A principios de xaneiro había gran cantidade de enfermos e feridos e apenas quedaban medicinas. O destacamento español descoñecía as novas sobre a firma do pacto de Biak-na-Bato e, polo menos nun primeiro momento, tampouco Luna Novicio. Debido a que o efecto da firma da paz non tivera un efecto instantáneo, as autoridades militares españolas dispuxeron que destacamentos españois recorreran Luzón, acompañados de filipinos rendidos, para dar noticia da firma do pacto e recoller as armas dos insurrectos.^[55] Proba da inestabilidade da situación en Baler foi unha escaramuza sucedida o 11 de xaneiro, na que a forza de Roldán sufriu dúas baixas e seis feridos graves.^[56]

O 23 de xaneiro de 1898 chegaron por terra 400 homes de reforzo ao mando do comandante Génova Iturbe,^[56] co obxectivo de conseguir a rendición das partidas rebeldes que puideran quedar no territorio. Acompañábano tres emisarios de Aguinaldo.^[57] O día 26, Génova recoñeceu Casigurán, do que non había noticias desde novembro, encontrándoo en calma.^[56] Interrompida a insurrección máis que terminada, as autoridades de Manila decidiron o relevo das forzas de Génova por un destacamento de 50 homes. Estes 50 homes debían ser os de substitución do destacamento de Cazadores levado a Baler por Roldán en outubro e quedarían ao mando de dous oficiais. A orde do mando de Manila ordenaba tamén o regreso de Roldán.^[56]

O sitio de Baler

Retrato do capitán de Infantería Enrique de las Morenas y Fossi aparecido na revista Blanco y Negro o 20 de maio de 1899 (en España descoñecíase a súa sorte). Las Morenas foi gobernador político-militar de El Príncipe desde febreiro de 1899. Morreu durante o sitio de Baler.

O 12 de febreiro chegaba a Baler el vapor «Compañía de Filipinas». Ademais de provisións para catro meses, o buque transportaba ao recentemente nomeado gobernador político-militar de El Príncipe, o capitán de Infantaría Enrique de las Morenas y Fossi, aos segundos tenentes Alonso y Martín Cerezo, que debían facerse cargo do destacamento, ao supervisor provisional do Corpo Médico (con grado de tenente)^[58] «En dicho transporte foron tamén con nos [..] o entón médico provisional de Sanidade Militar (asimilado ao emprego de tenente), D. Rogelio Vigil de Quiñones y Alfaro...» , e ao pai Gómez Carreño, franciscano párroco de Baler, que fora feito prisioneiro polos insurrectos durante o ataque ao destacamento do tenente Mota e que, liberado trala paz de Biak-na-Bató, volvía a súa parroquia. Os expedicionarios saíran de Manila o 7 de febreiro e trasladáronse por vía fluvial e terrestre ata Mauban, no Pacífico, ao sur de Baler. Desde alí, a «Compañía de Filipinas» transportoulles a Baler.^[57] O estado físico de Las Morenas era, porén, delicado, posto que sufría de fortes neuralxias e tivo que ser levado en palets.^[59]

En canto a marea permitiuno, as tropas de Génova e Roldán partiron cata Manila na embarcación que trouxo aos oficiais. As provisións traídas pola «Compañía de Filipinas» serían as últimas que recibiron do Exército español. Se ben tiñan municións suficientes, a cantidade de racións era escasa e ademais a maior parte das que deixaran almacenadas na igrexa as tropas relevadas estaban en mal estado.

Mentres tanto, ao outro lado do mundo, un inexplicado incidente serviría de escusa para o inicio da guerra entre Estados Unidos e España dous meses despois. O 15 de febreiro unha explosión fixo zozobrar ao acoirazado estadounidense USS Maine cando se encontraba fondeado no porto da Habana (Cuba). A prensa amarela estadounidense, tras anos de axitación antiespañola, inmediatamente culpou a España de atacar o buque.^[60] Inmediatamente despois do incidente, o goberno estadounidense mobilizou as súas tropas en previsión dunha inminente guerra. O 25 de febreiro, a Escuadra Asiática (a frota estadounidense no Extremo Oriente) recibiu a orde de partir de Yokohama, no Xapón, onde se encontraba fondeada desde xaneiro, e concentrarse na colonia británica de Hong Kong,^[61] onde debía prepararse para atacar Filipinas, en tanto que o Congreso aprobaba o 20 de abril unha resolución exixindo a España que abandonase Cuba e recoñecese a súa independencia, e autorizando ao presidente William McKinley a tomar calquera medida necesaria. Ante a negativa española a someterse ao ultimato, os Estados Unidos declararon a guerra o 25 de abril.^[62]

Portada da revista estadounidense Puck (16 de novembro de 1896). Nela, a raíña María Cristina trata de suxeitar a dous nenos, Cuba e Illas Filipinas, que tratan de liberarse.

Alleos aos sucesos que tiñan lugar en Cuba, a única preocupación do destacamento era a recentemente sufocada insurrección e a posibilidade de que rexurdira. Por iso inicialmente a tropa instalouse na igrexa, onde se encontraban almacenadas provisións e municións, que era o único lugar con perspectivas de poder servir como refuxio en caso de asalto. Porén, o capitán desexoso de xerar confianza na poboación do país e de rexenerar administrativamente o distrito, suxeriu a Alonso que trasladara a tropa á comandancia, e así se fixo. Aos poucos días da chegada houbo que tirar a maior parte das provisións debido ao seu mal estado, o que levou aos militares a decidir comprar víveres aos habitantes da vila. O comercio xerado e a volta á relativa normalidade nas illas trala paz de Biak-na-Bató, ademais de paliar a escaseza de alimentos da gornición de Baler, contribuíu ao regreso dos habitantes da vila. Porén, corrían rumores de que a tranquilidade duraría unicamente ata xuño.

Ao pouco tempo, Las Morenas tomou por conselleiro a Lucio Quezón, o mestre da escola. Este feito non foi ben visto por Martín Cerezo, que albergou sempre desconfianza cara este.^[63] Por outra banda, Las Morenas decidiu que os terreos da comandancia fosen cultivados, de xeito que a gornición dispuxese dunha mellor subministración de alimentos, para o que decidiu facer uso dos quince días de servizo gratuíto á comunidade aos que estaban obrigados os balerenses, o coñecido como «polo». O «polo», que anteriormente ascendera a corenta días, era utilizado para a construción de infraestruturas necesarias para a comunidade, como estradas, pontes e regadíos, aínda que tamén igrexas e conventos. A pesar da redución de duración, o «polo» era particularmente odiado polos filipinos, posto que converterase nun abuso. Las Morenas puxo a Quezón ao cargo do cultivo. O que para o capitán era unha mostra de confianza na paz e na poboación, para esta era explotación e o mestre acabou sendo asasinado polos revolucionarios.^[63]

Ao problema da escaseza de alimentos había que engadir que a única fonte de subministración de auga era o río que circundaba a poboación e este, ademais de poder ser desviado en caso de insurrección, era un recuncho perfecto para os insurrectos filipinos nas selvas que comenzaban na outra beira, o que convertía nun risco o ir a recoller auga. Por iso, Martín Cerezo suxeriu ao capitán que se abrira un pozo na praza do pobo, pero Las Morenas descartouno tras consultalo con Quezón, o cal lle dixo que se intentara varias veces sen éxito.

O comezo do sitio

Situación das zonas de recrutamento coñecidas polo destacamento de Baler: municipios de Carranglán, Pantabangán e Bongabon en Nueva Écija.

En abril chegaron novas de que a fráxil paz se estaba quebrando, posto que os revolucionarios filipinos estaban recrutando máis homes nos próximos municipios nororientais de Nueva Écija. Martín Cerezo confirmou os rumores mediante a xente do pobo, que ía a outros lugares a comprar arroz e á que intentaran recrutar ofrecéndolles unha boa paga,^{[64] [65]} e informou ao gobernador e a Alonso. Xa en marzo producíranse sublevacións en diversas provincias de Luzón e Cebú, que foron dominadas. O 11 de abril, como consecuencia dun cambio de goberno en España, Primo de Rivera era substituído como gobernador xeral polo tenente xeneral Augustín.

O 27 de abril, a frota estadounidense da Escuadra Asiática, ao mando do comodoro Dewey, abandonou Hong Kong cara a Filipinas.^[66] O 1 de maio chegou á baía de Manila e derrotou á frota española, ao mando do almirante Montojo, resultando esta afundida na súa totalidade. O arsenal e a praza de Cavite rendéronse aos estadounidenses o día seguinte. A batalla de Cavite significou o principio da fin da presenza española en Filipinas. O 19 de maio, Aguinaldo volveu a Filipinas nun buque estadounidense para poñerse á fronte da revolución, que estendeuse por toda a illa de Luzón. O despregue de tropas españolas, composto na súa maior parte de pequenos destacamentos estacionados nas poboacións filipinas, fixo que fosen un branco fácil polos rebeldes. Os destacamentos que non foron superados repregáronse a Manila (sen éxito na súa maior parte) e outros puntos fortes, co que a illa de Luzón quedou case enteiramente en mans dos rebeldes.^[67] O 1 de xuño, Manila quedou definitivamente sitiada por terra.

Trala vitoria do comodoro George Dewey sobre a frota española do almirante Montojo na batalla de Cavite en maio de 1898, o goberno estadounidense comezou a organizar un corpo expedicionario de forzas terrestres para atacar e capturar a capital filipina, Manila. O xeral Wesley Merritt solicitou o mando do VIII Corpo do Exército que estaba sendo organizado en California, que lle foi concedido. O 19 de maio, Merritt recibiu as súas ordes: derrotar aos españois, pacificar Filipinas e mantela en poder dos Estados Unidos, ao tempo que non debía xuntar as súas forzas coas dos insurxentes filipinos ao mando de Emilio Aguinaldo. O futuro das illas quedaba nun estado indefinido, pero Merritt asumiu que a súa soberanía quedaría en mans dos Estados Unidos.^[68]

Batalla da baía de Manila, 1 de maio de 1898,^{[nota 4]} de J.G. Tyler. Á esquerda (de esquerda a dereita), os navíos españois Don Antonio de Ulloa, Castilla e Reina Cristina. Á dereita (de esquerda a dereita), USS Boston, USS Baltimore e USS Olympia.

A finais de maio chegaron a Baler novas sobre o comezo da guerra contra os Estados Unidos e a derrota da frota española en Cavite. Estas foron unhas das últimas novas recibidas por terra do exterior, posto que os sublevados impedían o paso de noticias pola cordilleira. O correo enviado o 1 de xuño foi interceptado e os mensaxeiros apresados, aínda que cinco días máis tarde lograron escapar e avisar á gornición do sucedido. Na última carta enviada por Las Morenas a dous misioneiros franciscanos de Casigurán comunicáballes que estaba illado sen poderse comunicar con Nueva Écija.^[69] Ao non poder enviar noticias por terra a Manila, o gobernador púxose en contacto con Teodorico Novicio Luna, antigo líder insurrecto e habitante da vila, aparentemente amigo agora, para pedirlle que lle indicase unha persoa que puidera levar unha mensaxe ao gobernador de Nueva Écija para que este, á súa vez, o remitise a Manila explicando situación. Luna proporcionoulle un mensaxeiro, ao que se lle entregou unha mensaxe cifrada, pero que ao pouco volveu a Baler dicindo que fora capturado e a mensaxe interceptada, aínda que afirmou que os insurrectos non foran capaces de lelo.^[70] Pronto souberon que Novicio Luna era en realidade o líder da sublevación en Baler.^[71] Pouco despois chegaron dúas naves de Binangónan con «palay» (arroz con casca) para vender e a gornición encargou o envío dunha mensaxe ao comandante da gornición daquela poboación ao capitán dos barcos, sen saber que a rexión xa estaba en plena revolta. Pola súa banda, o pai García Carreño comprou 70 caváns de «palay» que posteriormente resultaron de extremada utilidade para a supervivencia do destacamento.^[72]

O 12 de xuño, Aguinaldo declarou a independencia filipina en Cavite el Viejo, ante a frialdade estadounidense,^[73] que ocupaba o arsenal de Cavite e tiña a frota de Dewey bloqueando por mar a Manila. Forzas filipinas cercaban Manila por terra.

Casa de Emilio Aguinaldo en Cavite el Viejo, desde cuxo balcón proclamouse a independencia filipina.

En Baler, o día 26 se deron as primeiras fuxidas. Algunha xente do pobo comezou a abandonalo, cousa que fixo pensar na inminencia dun ataque. Á mañá seguinte o pobo estaba deserto. Non só iso, senón que se produciran tres desercións: o cabo e o sanitario filipinos, ademais do asistente, peninsular, de Martín Cerezo, Felipe Herrero López.^[74][67] Ante esta situación o destacamento decidiu atrincheirarse na igrexa levando consigo as provisións que quedaban na comandancia e os barrís de «palay» que comprara o pai Gómez Carreño.

Dous días máis tarde, pola mañá, Martín Cerezo saíu de patrulla con 14 homes, regresando sen novidade, mentres os que non estaban de garda recorreron as casas do pobo para levar á igrexa as tinxas de auga que quedaban nelas. Ao día seguinte, a patrulla saíu ao mando de Alonso, comandante do destacamento, producíndose a deserción dun dos soldados, Félix García Torres. A tropa continuou co acondicionamento da igrexa, demolendo parte do convento. A madeira obtida foi almacenada e o espazo que ocupaba o convento convertida nun curral, deixando intacta a base do muro. Martín Cerezo levouse catro cabalos para poder ter carne en caso de necesidade, pero tanto a tropa como Alonso e o capitán negáronse e os soltaron.

A mañá do día 30 de xuño, a patrulla que mandaba Martín Cerezo foi emboscada na ribeira do río. Puideron repregarse ata a igrexa sen máis baixa que un cabo, Jesús García Quijano, que resultou ferido no pé. Comenzaba así o sitio.^[75]

Do 1 de xullo ao 15 de agosto

Plano da igrexa durante o asedio:
1. Porta principal
2. Baptisterio (en cuxa parede se abriron tres aspilleiras)
3. Porta lateral (cara o camiño que ía ao río)
4. Entrada ás trincheiras que protexían as portas
5. Horta
6. Liña do coro
7. Altar maior
8. Porta de acceso á sancristía
9. Sancristía (con parede totalmente aspilleirada)
10. Porta da sancristía ao curral
11. Buraco de acceso ao foso da trincheira da sancristía
12. Paso do primeiro patio (onde estaba o «convento») ao curral (o segundo patio)
13. Pozo construído polos defensores
14. Latrina construída nunha das ventás
15. Urinario
16. Patio de aseo embaldosado
17. Trincheira con foso protexendo as portas da igrexa
18. Ventás aspilleiradas
19. Forno de pan e cociña
20. Varanda do presbiterio
21. Parapetos construídos enriba dos muros da igrexa
22. Pozo de augas negras
23. Entrada ao antigo convento (aterraplenada polo interior)
24. Trincheira protexendo a porta da sancristía
25. Foso e trincheira sobre o muro da sancristía

O primeiro día de sitio os españois atoparon preto da igrexa unha nota na que os filipinos advertíanlles que contaban con tres compañías para o asalto e convidábanos a renderse: «Estades rodeados, os españois capitularon, evitade o derramamento de sangue...».^[76] Aínda que os sitiados non deron moito crédito ás novas sobre as rendicións, non dubidaron da cantidade das forzas inimigas e temeron un longo asedio. Por iso, Martín Cerezo retomou a idea de construír un pozo no interior. Las Morenas asignoulle cinco homes e ao pouco tempo encontraron auga en abundancia a catro metros de profundidade.^[77]

Ao día seguinte, 2 de xullo, apareceu outra nota. Nesta nova carta, os insurrectos –ao non recibir resposta á anterior– insistiron nas vitorias que se estaban producindo sobre as tropas españolas e informáronlles da caída nas súas mans de case todas as provincias de Luzón, e de que a capital, Manila, atopábase sitiada. Segundo a nota, 20 000 filipinos cercaban a cidade, a cal, sen fornezo de auga, estaría a piques de capitular).^[78] As Morenas, como gobernador político-militar, instounos a volver someterse á obediencia a España e mostrouse disposto a recibilos cos brazos abertos se así o facían. A mensaxe acababa recomendando que non se deixasen máis notas nos arredores da igrexa senón que fosen enviadas, logo dun son de aviso, mediante un mensaxeiro con bandeira branca. As respostas, por parte española, entregaríanse na mesma igrexa a un mensaxeiro enviado tamén por parte filipina, tras dar o respectivo aviso e izar a bandeira branca. A decisión de non enviar homes fóra da igrexa tomouse para evitar posibles desercións. De feito, Felipe Herrero López, un dos soldados que servira con Martín Cerezo, foi o primeiro mensaxeiro que enviaron os filipinos a recoller unha resposta. O tenente intento persuadirlle para que se reincorporase, pero este marchou sen dicir un chío. Ante o envío dun novo desertor, Félix García Torres, como mensaxeiro, os sitiados comunicaron que se continuaban elixindo ese tipo de emisarios, serían recibidos a balazos.^[79] Na tarde do 3 de xullo comezaron a construír un forno para facer pan no patio que deixara a demolición do convento. Alí dispúxose tamén a cociña.

O 4 de xullo, co obxectivo de aliviar o cerco, dous voluntarios, Gregorio Catalán e Manuel Navarro, fixeron unha saída, destruíndo os barracóns da Garda Civil, os edificios da escola e algunhas casas próximas á igrexa desde as que os filipinos disparaban constantemente.^[80] Ese mesmo día, chegaban a Cavite as primeiras tropas terrestres estadounidenses, ao mando do xeral Anderson, como avanzadilla do VIII Corpo de Exército do xeral Merritt.^[81] No seu traxecto, desviáronse para tomar, o 20 de xuño, Guam, nas Marianas.^[82] A finais de xullo, tras recibir seguridades dos estadounidenses que permitirían aos filipinos tomar Manila, Aguinaldo permitiulles que as tropas de Merritt tomasen posicións en torno á capital sitiada.^[83]

O día 8, Cirilo Gómez Ortiz, ao mando das tropas atacantes, fixo gala de ser cabaleiroso para conseguir a rendición do destacamento sitiado e ofreceulles unha tregua ata a caída da noite, enviando un paquete de tabaco para o capitán e un pitillo para cada soldado. Os españois aceptaron a suspensión de hostilidades, que sería a única en todo o asedio, e informaron a Ortiz de que tiñan abundantes provisións, regalándolle á súa vez unha botella de xerez.^[84][85] Os combates renováronse e os filipinos, nun intento máis de que os españois se renderan, enviaron a varios desertores para que desde o exterior intentasen convencer á tropa para que seguisen os seus pasos.

Durante os días sucesivos, o destacamento afanouse en fortificar a igrexa. Xa o día 29 de xuño demoleran o convento. O piso inferior, que tiña dous metros de alto e muros de pedra, foi respectado para que servise de curral. Toda a madeira obtida da demolición foi almacenada no novo curral. As dúas portas da igrexa foron tapiadas, deixando unicamente aspilleiras para poder disparar, do mesmo xeito que nas seis fiestras do edificio. Abriron tamén tres troneiras no baptisterio. A sancristía, que era de madeira, foi respectada, pero o seu muro foi reforzado, construíndo outro a medio metro e reenchendo o oco con caixóns cheos de humus. Deixáronse catro troneiras orientadas ao oeste e dous ao norte. Ante o novo muro construír tamén un foso. A porta sur da sancristía, que daba a un pequeno patio polo que se accedía ao convento, foi parapetada, de forma que só se podía pasar un por un. Na parede situada entre o primeiro patio (o antigo convento) e o segundo abríronse tamén troneiras. As seis fiestras do segundo patio (ao norte, sur e oeste) aspilláronse. Exteriormente, construíronse un foso e unha trincheira formando un ángulo recto, que protexían as dúas portas.^[86] Un cabo e oito soldados dispuxéronse na trincheira que protexía as portas. O resto nas fiestras e troneiras da igrexa, con dous tiradores na torre.^[87]

O 18 de xullo resultou ferido un dos sitiados, o cabo Julián Galvete Iturmendi, que morreu dez días despois, converténdose na primeira baixa por lume inimigo da gornición. Ese mesmo día chegou unha carta para As Morenas e o pai Gómez Carreño asinada polo pai Leoncio Gómez Platero, párroco de Carranglán, en Nueva Écija. Nela exhortábaselles en ton cordial para que depuxesen as armas e rendésense ao capitán Calixto Villacorta porque se así o facían, serían tratados con consideración e embarcados rapidamente cara a España.^[88] A carta non foi respondida así que ao día seguinte cedo, os filipinos enviaron outra –esta vez menos cortés e asinada por Villacorta– cun ultimato de 24 horas, transcorridas as cales o oficial filipino dicíalles: «Non terei ningunha compaixón de ninguén e farei responsables aos oficiais de calquera fatalidade que poida ocorrer». A resposta española foi enviada á mañá seguinte: «Únenos a determinación de cumprir co noso deber, e deberás comprender que si tomas posesión da igrexa, será soamente cando non haxa nada nela máis que os corpos mortos. A morte é preferible á deshonra». Ao finalizar o prazo do ultimato, os filipinos comezaron a disparar desde todos os puntos das súas liñas, durando o tiroteo ata a mañá seguinte. Os españois, para economizar munición e incitar aos filipinos ao asalto, decidiron non responder a este lume. Ante esta actitude, Villacorta no canto de enviar as súas columnas contra a igrexa, enviou unha mensaxe no que dixo que non ía gastar pólvora inutilmente, pero non levantaría o sitio, aínda que tivese que prolongalo tres anos, ata que os españois se renderan.^[89]

Na igrexa atoparan varios canóns vellos, posiblemente non máis que culebrinas,^[72] pero sen accesorios nin carro para transportalos. Os sitiados mesturaron os explosivos dalgúns foguetes rotos coa pólvora dalgúns cartuchos dos fusiles Remington e puxeron parte da mestura e as balas nun dos canóns máis pequenos, que levaron a unha das bufardas que construíran no antigo convento, agora curral, e colgaron a parte traseira dunha viga cunha cordo que lles permitía variar o ángulo de tiro. Cunha longa cana de bambú con lume no extremo, para evitar o golpe do retroceso, conseguiron disparar o canón, que fixo tremer os cimentos do curral.

Os insurrectos enviaban case a diario mensaxes aos sitiados e un día, unha das mensaxes foi entregado por dous desertores. Algúns soldados, que pertenceran ao destacamento de Mota, creron recoñecer a un deles como un dos gardas civís que había comandado o posto de Carranglán, e ao que coñeceran cando pasaron por devandita poboación no seu traxecto a Baler a principios de setembro. O asistente de Alonso, Jaime Caldentey, asegurou que era un paisano e amigo seu de Mallorca, polo que este pediulle que invitase aos enviados, en mallorquín, a unírselles, dicíndolles que a gornición española contaba con suficientes provisións e municións para aguantar o asedio.^[90] O garda, finxindo non coñecer o idioma, replicou mencionando o seu amor pola súa familia e o seu desexo de volver a España, engadindo que, de persistir na súa resistencia acabarían mortos porque todas as tropas españolas rendéronse e non ían recibir reforzos.

A finais de xullo, o xeral Merritt, que partira o 29 de xuño de San Francisco xunto co último continxente do VIII Corpo de Exército estadounidense, chegou a Luzón.

En Baler, Villacorta volveu enviar outro ultimato o 31 de xullo. Nel ameazaba con utilizar lume de canón si non se entregaban ao día seguinte. Os rebeldes filipinos recibiran algúns canóns, ao parecer do mesmo tipo que os que tiñan os españois e tal como ameazara Villacorta, ás doce da noite comezou o bombardeo desde o sur, o leste e o oeste, que causou danos nas portas e no teito, polo que o bastión quedou practicamente á intemperie.^[91] Ese día, na tamén sitiada Manila, producíase o primeiro choque entre tropas españolas e estadounidenses.^[92]

Prisioneiros de guerra españois en mans estadounidenses en Manila trala capitulación da capital filipina.

O 3 de agosto, Caldentey, o axudante de Alonso, aproveitando unha quenda de garda, desertou. Martín Cerezo pensou que acordara a deserción na súa conversación en mallorquino co garda civil que estaba cos filipinos.^[91] «Efectuouna cando estaba de sentinela na fiestra da dereita do altar, de onde se botou, e foi atribuída, polo recente do suceso, a unha represión do Tenente Alonso, que lle atopou xogando a barállaa. Puido ser por aquilo, pero ben puido igualmente ser ideada, e talvez anunciada cando a conversación en mallorquino (Isto é o máis probable)». Catro días despois, grazas á información de Caldentey sobre o temor do tenente Alonso a un ataque polo norte, onde só había un garda, os filipinos atacaron concentrando o lume na zona e poñendo unha escala no muro, preto de onde se atopaba o garda, que deu a alarma. Os españois dispuxéronse a repeler o ataque e, ante a tenacidade do ataque, simularon unha saída para asaltar unha das casas fortificadas do exterior. Ao oír o incremento do lume, os filipinos retiráronse, aínda que continuaron disparando desde as trincheiras. Aínda que non o souberon entón, un día logo de desertar Caldentey, morreu alcanzado por unha bala dos sitiados mentres trataba de abrir lume cun canón contra a igrexa.

Mentres tanto, o 7 de agosto, Merritt enviaba un ultimato a Fermín Jáudenes e Álvarez, gobernador xeral interino de Filipinas tralo cesamento de Augustín, anunciando que en 48 horas comezaría o asalto á capital filipina, e que permitiría que os civís evacuasen a cidade. Uns 20 000 soldados estadounidenses atopábanse xa en Filipinas. Jáudenes anunciou que resistiría, ao que Merritt respondeu cun novo ultimato de cinco días. Jáudenes, estimando a súa situación como desesperada, sen posibilidade de auxilio desde a metrópole (o 20 de xullo sóubose que a anunciada frota de Reserva non chegaría a Filipinas), entrou en conversacións secretas con Merritt a través do cónsul belga. Renderíase ante os estadounidenses, pero non ante os filipinos. O día 13, tras un simulacro de asalto, Jáudenes deu orde de rendición ante as tropas estadounidenses ao mando de Merritt, protexidas pola frota de Dewey, sen contar con Aguinaldo.^[93] Os contendentes non recibiran noticias de que o día anterior asinouse o protocolo de Washington, polo que se establecía alto o lume entre España e Estados Unidos, e no que se dispoñía que Manila debía quedar en poder estadounidense como garantía ata que a formalización dun tratado establecese o destino de Filipinas.^[94]

Do 15 de agosto ao 30 de setembro

O 15 de agosto os rebeldes filipinos feriron a un soldado, Pedro Planas Basagañas. Días despois, Villacorta fixo un novo intento para conseguir a rendición da gornición española. Os párrocos franciscanos de Casigurán, outra das poboacións importantes de El Príncipe, Juan López Guillén e Félix Minaya, foran feitos prisioneiros polos insurrectos. O 20 de agosto, Villacorta decidiu enviarlles a falar cos asediados coas últimas noticias da situación, supoñendo que ao recibir información sobre a caída de Manila decidirían depoñer a súa resistencia. A mensaxe que portaban dicía así:^[95]

Emilio Aguinaldo está á fronte da revolución. Baixo as súas acertadas ordes opera un numeroso exército, ben armado e con mellor munición. Ao empuxe dos soldados filipinos non saben resistir os españois, máis soberbios e arrogantes que valentes. Case todos os destacamentos están xa no noso poder e os seus fermosos fusís nas nosas mans. Manila non ofrece xa máis resistencia que a dun palomar aos ataques dos animais carnívoros. Os americanos déronnos algúns canóns e se fose necesario virán aquí os vapores que lles pidamos para bombardear ese forte que os españois creen inexpugnable. E entón, ah!, entón morrerán todos entre as ruínas. Se algún consegue escapar da catástrofe, será acoitelado. Non será xa tempo de perdón; pero agora aínda é tempo. Se se entregan serán tratados como cabaleiros.

Fotografía tomada o 29 de maio de 1899 e aparecida no artigo «El destacamento de Baler», publicado en La Ilustración Artística o 11 de setembro do mesmo ano. O pé de foto di: «Guerra de Filipinas. Baler. Casa habitada polo tenente-coronel do exército filipino, o Sr. Texón, e parte da forza ás súas ordes (de fotografía, propiedade de M. Arias y Rodríguez, de Manila».

Villacorta enviou inicialmente ao pai López só, acompañado dun soldado filipino portador dunha bandeira branca. Mentres López atopábase no interior da igrexa, Minaya, segundo conta no seu Diario, entrou nun estado de gran excitación que terminou cando o comandante filipino díxolle «Podes ir ti tamén». O franciscano deixou as liñas filipinas e penetrou tamén na igrexa.^[96]

A descrición da conversa dos sacerdotes cos asediados é moi diferente nas narracións do tenente Martín Cerezo e no diario do pai Minaya,^[7] protagonistas ambos dos feitos. Ambos coinciden en que os sitiados non creron as novas que levaban.^[35] Pero mentres que segundo Martín Cerezo,^[97] «[a]mbos fixeron cuanto lles foi posible para inclinarnos á rendición, sen engadir novos argumentos aos que tan ouvidos tiñamos, pero esforzados co máis impoñente colorido que puido subministrarlles a súa elocuencia»,^[98] no relato do franciscano, este conta como recibira con «entusiasmo» a orde de Las Morenas de quedar con eles (fronte aos escrúpulos de López Guillén, que temía futuras represalias contra eles). A decisión de Las Morenas, froito da necesidade de ofrecer a menor información posible aos atacantes,^[35] foi apoiada polo tenente Alonso, polo párroco Gómez Carreño e polo doutor Vigil de Quiñones, pero non por Martín Cerezo, que considerounos «dúas bocas inútiles» (Manuel Leguineche estima que a Martín Cerezo non lle caían ben os franciscanos, dos que afirma quedaron satisfeitos cos filipinos cando estes os retiveron terminado o sitio).^[99] Minaya terminou a discusión: «Nos quedamos aquí. Somos españois. O que sexa dun será de todos. Faremos o que poidamos. Non falemos máis do asunto. Está terminado».^[100] Decidido o asunto, o tenente Alonso ordenou arriar a bandeira branca e disparar a calquera que se aproximase.

O 25 de agosto rexistrouse a primeira vítima mortal. O pai Gómez Carreño, debilitado por un catarro intestinal,^[101] finou a causa de beriberi.^[7] Foi enterrado no presbiterio da igrexa.^[102] Ese mesmo día tiveron a primeira noticia da caída de Manila en mans estadounidenses. Presentouse na igrexa Pedro Aragón, un veciño de Baler que participara no asedio ao destacamento de Mota meses antes e que fora prisioneiro dos españois en Manila. Ao caer a cidade, foi liberado, volvendo ao seu pobo, onde o comandante das forzas atacantes ordenoulle que falase co párroco para informarlle da caída de Manila e pedirlle que convencera aos soldados españois de que se renderan, sen conseguilo.

Outro soldado, Francisco Rovira Mompó, enfermou tamén, morreu de disentería o 30 de setembro, día en que chegou á gornición unha carta do gobernador civil de Nueva Écija na que informaba á Enrique de las Morenas de que se perderan as Filipinas. Nos días seguintes chegaron noticias sobre a rendición de varios destacamentos españois por todo o arquipélago.^[103] Finalmente chegou unha carta escrita polo pai Gil Atienza, na que lles confirmaba as novas sobre as rendicións das guarnicións españolas e intentaba facerlles ver que era inútil seguir resistindo. Porén, os sitiados non deron crédito ao gobernador de Nueva Écija (coñecido de Las Morenas e cuxa letra fora recoñecida polo capitán) nin ao resto de informacións recibidas, créndoos unha trampa dos filipinos.

Do 1 de outubro ao 22 de novembro

O tenente Saturnino Martín Cerezo fíxose cargo do mando trala morte do tenente Alonso Zayas.

O 1 de outubro Estados Unidos e España comezaron a negociar en París as condicións da paz entre ambos países.^[104] As negociacións durarían máis de dous meses. Pola súa banda, Emilio Aguinaldo nomeou un representante diplomático nos Estados Unidos, Felipe Agoncillo, que non foi recoñecido como tal polo goberno estadounidense nin accedeu ás súas pretensións de formar parte das negociacións. O traslado de Agoncillo a París para tratar de influír na delegación estadounidense non tivo tampouco ningún éxito.^[105]

En Baler, o 9 de outubro producíronse dúas novas baixas por enfermidade entre os sitiados: o cabo José Chaves Martín e o soldado Ramón Donat Pastor morreron de beriberi. Días despois caeu gravemente ferido o doutor Vigil e o día 18 morreu o tenente Alonso Zayas, ambos afectados polo beriberi, polo que o tenente Martín Alonso asumiu o mando do destacamento.^[106]

Pensando evitar no posible o avance do beriberi, as tropas españolas abriron novas vías de ventilación, intentando non comprometer a seguridade (nese tempo se pensaba que o beriberi o favorecía o confinamento e a falta de ventilación). As medidas non deron resultado e a maior parte da tropa apenas se tiña en pé, polo que se organizaron gardas de seis horas, nas que os relevos se facían con axuda dos soldados sans, que levaban á cama ao soldado relevado e colocaban nunha cadeira ao novo garda, mentres o cabo de quenda facía roldas comprobando o estado dos distintos sentinelas.

Mentres tanto os revolucionarios seguiron intentando conseguir a rendición do destacamento español, informándolles da situación da guerra cos Estados Unidos, ante o que recibiron unha nova negativa. Antes de final de mes se rexistraron outras tres baixas. O día 22 morreu de beriberi un soldado, José Lafarga; o 23, outro soldado, Miguel Pérez, resultou ferido; o 25 morreu, tamén de beriberi, outro soldado, Román López Lozano.^[107] Para evitar a humidade do chan, algúns dos soldados españois improvisaron unha especie de zocos con pedazos de madeira que se ataban aos pés con cordóns.

En París, mentres tanto, unha vez acordados os termos da paz relativos a Cuba e Porto Rico, comezaron as negociacións en relación a Filipinas. Na sesión do 31 de outubro os estadounidenses reclamaron a cesión do arquipélago, ao que se opuxeron infrutuosamente durante as seguintes sesións os representantes españois.^[108]

Na igrexa de Baler, o estado sanitario seguiu agravándose. Durante a primeira quincena de novembro morreron catro soldados: Juan Fuentes Damián, Baldomero Larrode Paracuellos, Manuel Navarro León e Pedro Izquierdo Arnáiz. O capitán Enrique de las Morenas, pese a estar gravemente enfermo de beriberi, seguiu asinando as respostas aos rebeldes filipinos. Pouco antes de morrer enviou unha última carta na que invitaba aos insurrectos a renderse, proclamando que serían tratados benevolamente e amnistiados. Os rebeldes responderon con insultos e ameazas. Finalmente, a madrugada do 22 finou, logo de levar tres semanas sen comer e perder o coñecemento.^[59] Martín Cerezo contaba naquel entón con 35 soldados, unha corneta e tres cabos, case todos enfermos. Apenas quedaban víveres, aínda que había munición suficiente para seguir resistindo.^[109]

Do 23 de novembro ao 22 de decembro

Os filipinos intentaron varias veces comunicarse cos españois, pero Martín Cerezo rexeitaba as mensaxes. Ante o temor de que esta actitude puidese facer pensar aos atacantes que a moral dos sitiados empezaba a fraquear, o tenente ordenou organizar pequenas «festas» todas as tardes co persoal fóra de servizo, nas que se cantaban cancións e aplaudíase ostensiblemente. A actitude dos españois irritou ás tropas filipinas, que reduciron o lume e os insultos, o que ao mesmo tempo estimulou o ánimo dos sitiados.^[110]

Mentres tanto, os insurrectos finalizaron a construción de trincheiras en torno á posición española e fortificaron varias casas situadas a uns corenta metros ao oeste da igrexa. Nunha delas os atacantes colocaron algúns canóns que podían destruír con facilidade a sancristía. Un par de soldados, Juan Chamizo Lucas e José Alcaide Bayona (este último omitido na narración de Martín Cerezo)^[111] ofrecéronse para efectuar unha saída. Aproveitando un dos momentos nos que cesou o ataque filipino, ambos, cubertos desde a retagarda, conseguiron saír, prender fogo ás casas achegadas e volver sen ser interceptados.^[112]

Apertura do Congreso de Malolos na igrexa de Barásoain en Malolos o 15 de setembro de 1899.

Alén da illa, a República Filipina íase dotando dos medios necesarios para constituírse nun Estado. Desde o 15 de setembro levaba reunido na igrexa de Barásoain, en Malolos, o Congreso da Primeira República Filipina, máis coñecido como o Congreso de Malolos, co obxectivo de redactar unha constitución, que ratificouse por devandito congreso o 29 de novembro.^[113] Ignorantes de todo iso, un día antes, o 28, os representantes españois en París aceptaran o ultimato estadounidense e acordaban ceder Filipinas aos Estados Unidos.^[104]

O 8 de decembro, faleceu outro soldado, Rafael Alonso Mederos, a causa do beriberi. Desexando disipar o pesimismo causado por unha nova morte, Martín Cerezo ordenou a celebración dun modesto banquete, xa que se trataba do día da Inmaculada Concepción, festivo en España. Aínda que o estado do servido, buñuelos, unha lata de sardiñas e café, era precario, serviu para elevar a moral da tropa.^[114]

Dous días máis tarde, o 10 de decembro, asinábase na capital francesa o tratado polo que España renunciaba á soberanía sobre Cuba e cedía aos Estados Unidos os seus territorios de Porto Rico, Guam e Filipinas, dándose por finalizada a guerra entre ambos países.^[115] Mentres que os dous primeiros cedíanse en concepto de indemnización de guerra,^[116] por Filipinas pagábanse 20 millóns de dólares estadounidenses. Tamén se encargaría Estados Unidos de xestionar «a liberdade de todos os prisioneiros españois en poder dos insurrectos de Cuba e Filipinas».^[115]

Mentres tanto, os atacantes decidían facer un novo intento para conseguir a rendición de defensores a igrexa de Baler. O xeneral filipino Llanera ordenou enviar a un prisioneiro de guerra español de entre os mantidos en San Isidro para utilizarlo como parlamentario.^[117] O elixido foi o capitán da Garda Civil Carlos Belloto, que participara na defensa de San Isidro a primeiros de setembro. O 16 de decembro o coronel Villacorta saíu de Nova Écija con Belloto, o cal tratara de negarse, infrutuosamente, a desempeñar a misión ideada polos insurrectos.^[118] Informou disto en Manila o capitán Roldán, o cal, tamén prisioneiro en San Isidro logrou fuxir ese día.^[119]

Pola súa banda, en Baler, os filipinos de Villacorta e Ortiz continuaban cos seus ataques de canón pero sen atacar do xeito contundente, o que podería acabar cos españois. Entre o ruído dos fusís e canóns, oíanse tamén insultos e gritos dos soldados filipinos, entre eles os desertores, que facían ostentación da súa presenza, cousa que enfurecía aos sitiados.^[120]

A escaseza de alimentos fixo que se suscitase unha saída co fin de obter cabazas frescas e outros froitos que crecían preto da igrexa (segundo o escrito de Martín Cerezo, foi idea súa; segundo o pai Minaya, foi idea do conxunto dos cazadores).^[121] Para iso, concentrarían o lume sobre todo o pobo, creando confusión. O plan, inicialmente previsto para Noiteboa, tivo que anticiparse debido á debilidade do doutor, o cal, de non comer algo fresco, morrería en pouco tempo. Para intentar a saída, Martín Cerezo contaba con apenas 20 homes,^[122] que debían arriscarse a saír a campo aberto ante un inimigo bastante máis numeroso, en mellor estado de saúde e atrincheirado, polo que a única vantaxe coa que contaban era o factor sorpresa. O tenente chamou ao cabo José Olivares Conejero para que seleccionase 14 soldados para a misión. O grupo debía saír da igrexa polo buraco de acceso ao foso da trincheira da sancristía, rodear a casa máis próxima ao norte da igrexa e prenderlle lume. Os homes que permanecesen na igrexa debían cubrir ao grupo de Olivares. En torno ás dez e media da mañá do 14 de decembro,^[123] o cabo e os seus homes saíron da igrexa segundo o planeado. A sorpresa e a velocidade á que se propagou o lume polo pobo fixo que os rebeldes retirásense rapidamente. Tralo ataque, a maior parte do pobo e as trincheiras circundantes resultaron destruídas. Os españois despexaron tamén a zona sur, o que lles permitiu abrir as portas da igrexa, que permaneceran pechadas desde o inicio do sitio, así como clarear unha zona que lles permitía ver o río, utilizado polos filipinos para o fornezo de provisións e utensilios en barca. A acción levouse a cabo sen ningunha baixa por parte dos españois, descoñecéndose o número, sequera aproximado, de baixas no campo filipino. Coa operación, os sitiados obtiveron unha gran cantidade de froitas e verduras frescas, ademais de taboleiros, vigas e varas de metal que sacaron da comandancia.^[124] En agradecemento polo seu denodo, Vigil de Quiñones regaloulle o seu reloxo ao cabo Olivares.^[119] A achega de víveres frescos fixo reducirse drasticamente a incidencia do beriberi.

Despois do ataque, coa zona despexada, os españois puideron iniciar a construción dun pozo de augas negras a uns catro ou cinco metros da parede do curral, co que a situación hixiénica mellorou considerablemente. Ademais, preto da entrada ás trincheiras que protexían as portas, plantaron un horto para dispoñer de alimentos frescos sen ter que arriscarse baixo o lume inimigo.^[125] Usando os materiais obtidos na incursión, os españois repararon como puideron o teitume destruído pola artillaría filipina. Malia os esforzos, cando a choiva era forte o teito apenas servía e unha noite de tormenta parte da cornixa veuse abaixo, deixando aos españois sen posibilidade de volver reparala ata que amainara o tempo.^[126] Mentres tanto, os filipinos volveron ao sitio utilizando as casas que non se queimaron e cavando novas trincheiras, esta vez máis afastadas, en cuxo fondo tiveron que poñer plataformas debido ás inundacións que provocaban as choivas e as crecidas do río.

Mentres, en Manila descoñecíase en que estado atopábase a gornición de Baler. O 14 de decembro chegou á capital filipina Tomás Paladio, o sanitario filipino que había desertado ao comezo do asedio. Prestou declaración ante o capitán López Irisarri, que fora gobernador político-militar do Príncipe durante o primeiro asedio de Baler. Paladio declarou falsamente que o destacamento había capitulado o 23 de outubro.^[119] Non foi ata a chegada a Manila do capitán Roldán, cara ao 25 de decembro, que se soubo que os cazadores seguían resistindo en Baler.

Durante o mes de decembro, sen que Martín Cerezo faga constar data, os atacantes utilizaron novas fórmulas para conseguir a rendición dos españois, que o tenente describe eufemisticamente como «reclamos femininos». Ao parecer, os filipinos situaron a mulleres case espidas á vista dos sitiados, así como a parellas simulando relacións sexuais. Para evitar tentacións, o tenente ordenou retirarse ao interior, procurando os soldados distraerse con distintos recursos como as oracións ou cánticos.^[117] Namentres, Martín Cerezo sinala que «a situación tan lamentable na que viviamos quitáballe o seu poder ao "reclamo feminino", gardábanos moi ben contra a sensualidade e os seus desexos».

O 21 de decembro o presidente estadounidense McKinley emitiu o seu soado proclama da «Asimilación Benevolente»,^[127] anunciando o paso da soberanía de Filipinas aos Estados Unidos (ata se o tratado de París non fora ratificado aínda), co que o goberno militar estadounidense pasaba a estenderse de Manila a todo o arquipélago, así como o uso de toda a forza necesaria para conseguir os seus fins.^[113]

Do 23 de decembro de 1898 ao 24 de febreiro de 1899

O 23 de decembro arribou a Baler o destacamento encabezado por Villarcorta, ao que acompañaba Belloto e un asistente. Belloto arranxoullas para falar co pai Gil Atienza, co que compartiu o seu desgusto pola situación na que se atopaba. «Que autoridade teño eu para dicir a todo un destacamento que se entregue» díxolle ao franciscano. A continuación, foi obrigado a escribir unha carta na que explicaba que fora traído a Baler para falar co destacamento sitiado.^[128]

Tal como narra Martín Cerezo, ao día seguinte os filipinos chamaron a parlamentar, para o que un enviado entregoulles tres cartas. Unha delas era do coronel Villarcorta, informando de que o capitán Belloto chegara ao campamento para parlamentar con eles e que, co fin de facilitar o seu propósito, as hostilidades cesarían ata o final da conferencia, que se celebraría como e cando os sitiados dixesen. A segunda carta era a de Belloto e a terceira, escrita por Gil Atienza, rogáballes que desen crédito a Belloto e ao que este íalles a comunicar.^[129] Existe neste punto unha discrepancia entre o narrado por Martín Cerezo e o descrito por Gil Atienza. Segundo o tenente, ante a posibilidade de poder confirmar de forma «oficial» as noticias que chegaran sobre a perda de Filipinas, contestou que o esperaría en descuberto, na praza do pobo, e así o fixo, pero ninguén se presentou, polo que ordenou arriar a bandeira branca en canto empezou a escurecer e ordenou aos seus homes que disparasen a calquera insurrecto que aparecese, porque, ao seu entender, todo fora unha trampa co fin de comprobar si recibirían a alguén que non tivese medo a presentarse. Segundo Gil Atienza, os sitiados non responderon á carta de Belloto, o cal alegrou moito ao capitán. Belloto seguiría en Baler ata o día 26, algo do que lle informou o propio Belloto o día de Nadal, cando oficia a misa.^[128]

Os españois celebraron a Noiteboa cunha ración extraordinaria de cabaza, doce de casca de laranxa e café. Con algúns instrumentos musicais que atoparon na igrexa e que pertenceran á banda municipal, improvisaron unha festa.^[130]

Para final de ano, acabouse o arroz e houbo que recorrer ao palay comprado polo pai García Carreño, que tivo que ser descascarillado case gran por gran. As racións tiveron que reducirse un pouco máis. No exterior, o 4 de xaneiro de 1899, o Elwell Stephen Otis publicou a proclama do presidente estadounidense McKinley, establecendo a soberanía dos Estados Unidos sobre Filipinas, pero con varias modificacións sobre o texto orixinal co obxectivo de non suscitar reaccións adversas dos filipinos.^[113][131] Ao día seguinte, Aguinaldo, que fora proclamado presidente da Primeira República Filipina o 1 de xaneiro, emitiu unha protesta opoñéndose á demanda de soberanía dos estadounidenses.^[132]

O 13 de xaneiro, outro soldado, Marcos José Petanas, resultou ferido. Durante unha desas noites os insurrectos deixaron na porta da igrexa algúns xornais filipinos que os sitiados atoparon á mañá seguinte e nos que se podían ler noticias que causaron gran inquietude en Martín Cerezo, como a relativa aos españois arrestados por soldados estadounidenses por pequenos roubos a filipinos ou a historia do párroco de Albulug (Cagayan), que apoiara aos insurrectos a cambio de que estes lle permitisen seguir a cargo do seu plantación de café. «Secrecións de eiruga» chamou Martín Cerezo a estas noticias, ante cuxa lectura decidiu romper os xornais filipinos e non volver ler ningún.^[133]

Portada da revista estadounidense Harper's Weekly do 27 de agosto de 1898. A ilustración, titulada «A nova clase na arte da autodeterminación do Tío Sam», mostra ao Tío Sam golpeando a dous nenos que se pelexan, «Expatriota cubano» e «Guerrilla», mentres que o xeneral cubano Máximo Gómez permanece sentado lendo un libro, Emilio Aguinaldo está castigado na parte de atrás da clase portando un capirote e Hawaii e Porto Rico están de pé nun lateral lendo.

O 1 de febreiro, o xeneral De los Ríos, gobernador xeral de Filipinas, enviou ao capitán de infantaría Miguel Olmedo a Baler para que lle ordenase renderse. Con dous acompañantes e vestido de paisano, chegou dúas semanas despois a Baler, por terra, cando xa estalara a guerra filipino-estadounidense.^[134] O 4 de febreiro produciuse o incidente que deu comezo á guerra. Ese día, soldados estadounidenses dispararan sobre un grupo de soldados filipinos nos suburbios de Manila, resultando mortos tres deles.^[113] Ao día seguinte, sen investigar o incidente, o xeneral MacArthur ordenou avanzar sobre as liñas filipinas, dando comezo á batalla de Manila. Aínda que Aguinaldo tratou de evitar o enfrontamento, enviando un parlamentario a falar co xeneral Otis, este negouse a deter a ofensiva. Aguinaldo emitiu entón unha proclama informando ao pobo filipino de que estaban de novo en guerra.^[135] En Baler, o 13 de febreiro produciuse a última morte por beriberi do asedio, a do soldado José Sáus Meramendi. Ao día seguinte os filipinos chamaron a parlamento, e un europeo apareceu ante a igrexa. Tratábase do capitán Olmedo. O tenente, encaramado á torre da igrexa, deulle o alto e Olmedo preguntou si trátase do capitán de Las Morenas (este detalle non aparece na narración de Minaya).^[136] Martín Cerezo contestou que era un dos oficiais do destacamento e que As Morenas non falaba nin recibía a ninguén e que lle dixese a el cal era a mensaxe que quería transmitir. Olmedo informoulle de que traía un comunicado oficial e que tiña ordes de entregalo en persoa ás Morenas. Ante a ausencia das Morenas, ao que Cerezo simulou consultar no interior da igrexa, e a negativa do tenente a deixarlle entrar, Olmedo finalmente cedeu e entregou a un soldado a mensaxe para o gobernador,^[137] asinado polo xeneral Dos Ríos e datado o 1 de febreiro, no que ordenaba abandonar a praza, seguindo as instrucións de Olmedo, dado que España cedera a soberanía das illas aos Estados Unidos trala firma do tratado de paz entre ambos países:^[138]

Habéndose asinado o tratado de paz entre España e os Estados Unidos, e habendo sido cedida a soberanía destas Illas á última nación citada, servirase vostede evacuar a praza, traéndose o armamento, municións e as arcas do tesouro, limitándose ás instrucións verbais que da miña orde daralle o Capitán de Infantería don Miguel Olmedo y Calvo. – Deus garde a vostede moitos anos. – Manila, 1º de Febreiro de 1899. – Diego dos Ríos.

Martín Cerezo non se convenceu da autenticidade da mensaxe (tampouco Minaya, que escribiu que «[d]esde as primeiras palabras que pronunciou figurámonos que aquel home nin era capitán do noso exército, nin comisionado do xeral Ríos, senón un insurrecto ou un desertor») e díxolle a Olmedo que o capitán As Morenas deuse por decatado e que podía irse. O enviado pediu quedar a durmir na igrexa, pero o tenente negouse, o que sorprendeu a Olmedo, xa que había ir ao colexio coas Morenas. Resignado, preguntou cando podía volver a pola resposta e Cerezo contestou que cando tocasen a chamada e izaran bandeira branca. De volta ás liñas filipinas, conversou co pai Gil Atienza, ao que comentou que na igrexa pasaba «algo raro»:^[139]

Ou o capitán de Las Morenas morreu ou o teñen secuestrado. Estráñame moito que ao oír a miña voz non saia da igrexa para saudarme. Imos esperar a mañá. Dixéronme que si de oito a nove tocan a parlamento poderei presentarme na igrexa. Iremos os dous. Fagamos todo o posible para salvar a eses pobres Cazadores que son irmáns nosos.

Ao día seguinte, Gil Atienza y Olmedo se preparon para falar de novo cos sitiados, pero ese día non houbo toque a parlamento e ás nove e media os sitiados comezaron a disparar desde a torre^[140] (isto non é consignado por Martín Cerezo, aínda que si por Gil Atienza), polo que o novo enviado desistiu e volveu a Manila.^[141] Martín Cerezo si afirma que Olmedo permaneceu algúns días nas liñas filipinas, xa que oíu a súa voz nalgunha das casas fortificadas que estaban usando os atacantes. Carlos Ría-Baja, que falaría posteriormente con Olmedo en Malolos, afirma que permaneceu en Baler cinco días.^[142] Non é descabellado que Olmedo falase con algún dos desertores que permanecían cos filipinos, Alcaide ou Herrero.^[37]

Segundo o testemuño de Martín Cerezo, desconfiou de Olmedo por presentarse de paisano malia a importancia da mensaxe, utilizando as formas e xeitos de chamada dos filipinos. Ademais, malia afirmar ser compañeiro de colexio de Enrique das Morenas, preguntoulle se el era As Morenas (detalle non consignado por Minaya) e, por outra banda, o estraño suceso do capitán Belloto, que non apareceu na praza, era demasiado recente. Malia a necesidade de acabar con aquela situación, Martín Cerezo considerou que, de acordo coas ordenanzas militares, en situación de guerra a execución de ordes escritas de render unha praza provenientes dun superior non debía facerse ata comprobar eficientemente a autenticidade de ditas ordes, enviando, si era posible, unha persoa de confianza que as confirmase.^[143]

Á chegada de Olmedo a Manila correuse a voz de que o destacamento non se rendía porque asasinarían ás Morenas e temían o xuízo militar.^[144][145]

Do 25 de febreiro ao 8 de abril

A finais de febreiro, unha manda de carabaos entrou no espazo entre as trincheiras españolas e filipinas. Na imaxe, un carabao usado como besta de carga durante a guerra filipino-estadounidense.

O 25 de febreiro, un soldado, Loreto Gallego García, informou a Martín Cerezo de que outro dos soldados, Antonio Menache Sánchez, tiña intencións de desertar.^[146] Gallego gardaba unha pequena cantidade de cartos de Menache e este reclamoulla un par de meses antes, confesando que tiña intención de unirse aos filipinos. No seu momento, Gallego tomouno a broma e non o tivo en conta, pero a noite anterior Menache foi visto subindo silenciosamente a escala próxima á latrina para observar de cerca o campo filipino e dirixirse a gatas á ventá bufarda máis próxima. Un dos sentinelas próximos, ao velo, deulle o alto dúas veces e Menache, sen contestar, deu a volta e volveu polo mesmo camiño, o que foi confirmado polo sentinela. Martín Cerezo abriu un xuízo sumario e Menache, un vagabundo que tras ser encarcerado fora enviado co exército a Filipinas, aínda que ao principio negou todo, acabou confesando. Para sorpresa, do tenente, a intentouna ía máis aló dunha iniciativa individual, e Menache revelou que outros dous membros do destacamento, o soldado José Alcaide Bayona e o cabo Vicente González Toca, pensaban tamén desertar. Aínda que naquela situación podía ter ordenado unha execución sumaria, decidiu encerrar e encadear aos desertores no baptisterio.^[147] O feito impresionou ao tenente, que comezou a sospeitar de todo e de todos.

Antes do final de febreiro, unha noite os sentinelas avistaron un carabao (o búfalo de auga) achegándose á igrexa. Ao parecer, os filipinos, para dispoñer de carne fresca, trouxeran un pequeno rabaño á zona, ao que deixaban pastar no espazo entre as trincheiras españolas e filipinas. Esa noite un dos sentinelas disparou sobre un dos animais conseguindo unicamente que se afastase. Á noite seguinte, Cerezo e cinco tiradores se apostaron na trincheira e conseguiron cobrarse unha peza. Os españois celebraron un banquete coa carne asada do animal, que apenas durou tres días (carecían ademais de sal, polo que non podían conservar a carne). Cando se acabou, o 6 de marzo, trataron de abater outro carabao, pero esta vez os atacantes estaban advertidos e tiveron que facelo baixo o ataque dos filipinos. Ao non ter forma de conservar a carne, cando esta se perdeu, os españois tiveron que intentalo de novo. Tiveron éxito o día 12, pero os filipinos se levaron da zona o gando que quedaba e as cacerías remataron. Estas pezas así cobradas deron un respiro aos españois no relativo á súa alimentación e á posibilidade de fabricar calzado, abarcas, coas peles dos animais.^[148] Á escaseza de alimentos uníase o estado desgastado da roupa que portaban. Para marzo, xa non tiñan con que remendar a que quedaba, polo que Martín Cerezo ordenou que se confeccionara roupa coas sabanas e camisas dos utensilios da enfermería.

O 11 de abril, Jules Cambon, embaixador francés en Washington asinou, en nome do goberno español, a ratificación do Tratado de París, ratificado pola raíña María Cristina o 19 de marzo. A firma tivo lugar no Dormitorio Lincoln da Casa Branca, sobre o Escritorio Resolute.

O 19 de marzo, a raíña María Cristina ratificou o Tratado de París^[115] (o 6 de febreiro o Senado dos Estados Unidos recomendou tamén, coa maioría de dous terzos necesaria e en medio da febre patriótica creada polo inicio da guerra cos filipinos,^[105] a ratificación do tratado ao presidente McKinley,^{[nota 5]} o cal o fixo nese mesmo día). Poucos días máis tarde, o 25 de marzo, os sitiados en Baler remataron co último caván de palay, polo que Martín Cerezo, coa fin de manter ocupada á tropa, ordenou executar acciones ofensivas: ordenou abrir unha trincheira nunha das rúas próximas desde a que podían dominar dúas das casas fortificadas dos atacantes, impedindo as comunicacións entre ambas. O traballo completouse sen chamar a atención dos filipinos e efectuouse de xeito que a trincheira puidese ocuparse e evacuarse sen ser vistos. Tres días despois, o tenente colocou na trincheira a algúns homes que sorprenderon aos filipinos, que deixaron sobre a rúa dous mortos e un ferido grave. Os filipinos contraatacaron durante a madrugada do 30 de marzo, contando cun canón moderno dos entregados polos españois en Cavite. Aguinaldo, que tivera que trasladar o seu goberno de Malolos a San Fernando ante o avance das tropas estadounidenses, e coñecedor do prolongado do sitio de Baler, enviou un canón moderno coa intención de acabar coa resistencia dos atrincheirados na igrexa. Porén, o canón non causou danos de consideración, xa que os tiradores españois conseguiron eliminar os artilleiros filipinos, ao que se uniu a falta de municións suficientes para o canón.^[149] Durante os primeiros oito días de abril, os disparos apenas cesaron.

O día 8 acabouse o touciño e apenas quedaban feixóns e café, polo que aos sitiados non lles quedaba practicamente outro remedio que renderse. Porén Cerezo pensou que iso sería unha deshonra e que ademais deberían confiar as súas vidas aos furiosos atacantes e aos desertores así que optou por continuar coa resistencia.^[150]

Abril: a expedición de socorro do Yorktown

A canoneira estadounidense Yorktown (c. 1890–1901). Foi enviada á baía de Baler en abril de 1899 para conseguir a rendición da gornición española e transportala de volta a Manila.

En abril, as autoridades españolas que seguían en Filipinas e o arcebispo de Manila Nozaleda^[151] dirixíronse ás autoridades estadounidenses para que pedirlles que acudisen a Baler e conseguisen a rendición dos sitiados, presumindo que, aínda que estes non quererían facelo ante os atacantes filipinos si poderían facelo ante os estadounidenses.^[152] O mando estadounidense enviou a canoneira Yorktown, que participaba o bloqueo naval de Luzón para impedir o contrabando de armas en favor dos insurrectos filipinos.^[153] A Yorktown estaba equipada con canóns de seis polgadas (15,2 cm.) e metralladoras de repetición Gatling. Portaba o comandante do Yorktown unha misiva do arcebispo para convencerlles de que desistisen na súa resistencia.^[151]

O 11 de abril foron intercambiadas en Washington as ratificacións do tratado de París, polo que este entrou en vigor e producíase a transferencia oficial de soberanía. Ese mesmo día, a canoneira chegaba á baía de Baler. Cara ás dúas da tarde os sitiados oíron o son de varios disparos de canón (Martín Cerezo afirma que o son dos canóns proviña do interior, en dirección a San José de Casignán;^[154] o pai Minaya faios provir do mar)^[155] Os sitiados estalaron de alegría pensando que aqueles disparos significaban a chegada dunha columna de rescate. Ignorantes do que ocorría na costa, a alegría dos españois foi en aumento, sobre todo ao chegar a noite e ver como un reflector do barco iluminaba terra firme desde a baía. A excitación dos sitiados fixo que poucos durmisen esa noite.^[155]

Mentres os españois agardaban un pronto rescate, o comandante do Yorktown, o comodoro Sperry (que posteriormente chegaría a contraalmirante), enviara durante a tarde a un alférez, William Harrison Standley (futuro almirante), a terra para parlamentar cos filipinos. As súas instrucións eran conseguir comunicarse cos sitiados, se os filipinos o permitían e o consideraban seguro. Parece que os filipinos permitírono, pero Standley sospeitou da boa disposición mostrada polos atacantes, polo que volveu ao buque sen tratar de achegarse a Baler.^[156] Dado que o poboado non se achaba na costa e que non podía divisarse desde mar aberto, decidiuse que Standley e un recruta desembarcaran de madrugada procurando non ser advertidos polas tropas filipinas co obxectivo de recoñecer o terreo e localizar Baler. O desembarco produciuse ás catro da madrugada do día 12.^[157] Tras desembarcar aos exploradores, o bote, con catorce homes ao mando do tenente James C. Gillmore, e armado cunha metralladora Colt, dirixiuse á desembocadura do río co obxectivo de facer de reclamo.

Fotografía tomada o 29 de maio de 1899 e aparecida no artigo «El destacamento de Baler», publicado en La Ilustración Artística o 11 de setembro do mesmo ano. O pé de foto di: «Guerra de Filipinas. Avanzadilla de recrutas filipinos fronte á praza de Baler (maio de 1899, La Ilustración Artística, M. Arias y Rodríguez)».

Aínda que as súas ordes consistían unicamente en atraer a atención dos sentinelas filipinos que puidese haber na costa, Gillmore decidiu remontar o río, temendo que os filipinos apercibíronse do desembarco dos dous exploradores. Para afrontar a posible reacción dos sentinelas, Gillmore confiaba na potencia da súa metralladora.^[158] Con todo, esta confianza resultou excesiva, posto que ao penetrarse no río caeron nunha emboscada, resultando mortos dúas dos tripulantes e o resto feridos, dous deles moi graves. Os superviventes tiveron que renderse e foron feitos prisioneiros.^[153][157] Os sitiados na igrexa, sen saber exactamente que estaba ocorrendo, oíron o tiroteo aproximadamente a partir das seis da mañá, e máis tarde as expresións de xúbilo dos atacantes: «¡Viva, viva, vencemos!»^[159] Pola tarde, os españois oíron de novo disparos de canón desde o mar. Martín Cerezo ordenou aos seus homes que se apostasen nas aspilleiras do sitio e disparasen tres descargas para facer ver á que crían unidade de rescate que seguían vivos e defendendo a posición e evitar así que desistisen. Chegada a noite, os sitiados viron con esperanza que o proxector eléctrico do barco volvía a enfocar a costa, ante o que o tenente español enviou dous homes para que subisen á torre cunha longa pértega de bambú que levaba un trapo impregnado de queroseno ardendo na punta, pero tampouco obtiveron resposta.^[159][155] Ás catro da madrugada do 13 de abril o reflector apagouse e o Yorktown abandonou a zona.^[159]

Tenente estadounidense J.C. Gillmore, capturado polos insurrectos filipinos na operación para rescatar aos sitiados españois en Baler.

Na canoneira estadounidense, o alférez Standley e o seu acompañante lograran volver embarcar, logo de escoitar as refagas do combate dos seus compañeiros cos filipinos así como voces dos asediados, confirmando que seguían vivos.

No seu relato dos feitos publicado en agosto de 1900, unha vez liberado, Gillmore consignou como, trala rendición, pasaran por Baler e visto a igrexa na que seguía resistindo o destacamento español,(Gillmore 1900, pp. 296) pero non indicou que a rendición fixésese con ningunha condición^[160] nin que el ou algún dos seus homes fosen enviados á igrexa. Con todo, tras conseguir fuxirse do seu cativerio en mans filipinas varios meses tralo seu captura, un dos mariñeiros do grupo de Gillmore declarou que, ao pedir os termos da rendición, as tropas irregulares filipinas propuxéronlles conseguir a rendición da gornición española de Baler e entregar aos atacantes armas e repertorios, prometendo, si a xestión tiña éxito, que tanto os sitiados como a tripulación do bote estadounidense serían enviados de volta ao Yorktown. Tratando de cumprir o seu parte do trato cos filipinos, Gillmore enviou a un dos seus homes á ermida sitiada para ofrecer aos españois o seu barco para transportalos, como aliados que eran, a cambio de render as súas armas aos filipinos. Martín Cerezo respondeu que iso sería un insulto ao exército español e despediu ao estadounidense, ao que dispararon de xeito intimidatorio ao afastarse.^[161] Así o relataron tamén as testemuñas españolas (Martín Cerezo e Minaya), que contan como a tarde do 13 de abril apareceu unha bandeira estadounidense nas trincheiras filipinas, feito que sorprendeu á gornición española, descoñecedora do acontecido no exterior nos últimos meses. Presentouse tamén un descoñecido vestido de mariñeiro estadounidense, que lles dixo que había un barco estadounidense fondeado na baía, preparado para levarlles a España, sen que conseguise que os sitiados aceptasen a oferta.^[159] O mando estadounidense comunicou ás autoridades españolas o fracaso da misión o día 19.^[162] Por orde de Aguinaldo, Gillmore e os seus homes foron levados a San Isidro, onde se atopaba naquel momento o cuartel xeral do líder filipino.^[163] Alí, o xeneral Luna ordenou a súa execución,^[164] salvándose en última instancia o grupo grazas á intervención de Aguinaldo,^[161] aínda que foron mantidos como prisioneiros durante meses. A medida que as tropas estadounidenses avanzaban por Luzón, o grupo foi sendo trasladado ata o norte da illa ata a súa liberación polos estadounidenses en Aparri, en Cagayán, en decembro de 1899.^[165]

Ata o 29 de maio

Durante a noite do día 20 produciuse un intenso ataque co obxectivo de incendiar a igrexa. Foron rexeitados con grande esforzo, tomando parte nos combates o doutor Vigil, que tivo unha participación crucial na loita.^[166] Para finais de mes, acabáronse os feixóns e o café, polo que a ración reducíase a algo de arroz, follas de cabaciña, infusións de follas de laranxeira, algúns caracois e calquera animal que se acercara pola igrexa e que puideran cazar, como cans, gatos, réptiles ou corvos.^[167]

A partir do inicio de maio, os ataques convertéronse en diarios, resultando ferido leve outro soldado, Pedro Planas Basagañas. O día 7 o soldado Salvador Santa María Aparicio foi alcanzado de gravidade, finando cinco días despois.^[168] Os disparos eran constantes e tiñan como fin evitar que os tiradores españois causaran baixas entre os artilleiros das baterías filipinas.

O 8 de maio os tres soldados que estaban encerrados no baptisterio por intentar desertar, caeron feridos, non de gravidade, pola explosión dunha granada, que deixou o habitáculo cheo de cascallos. Tras ser atendidos das súas feridas, nun momento de despiste, Alcaide logrou escapar da igrexa. Aínda que o pai López deu a voz de alarma, e un dos soldados, José Jiménez, saíu na súa persecución, os disparos dos vixías a Alcaide fixeron desistir a Jiménez. Aínda que os sentinelas creron que o alcanzaron, puido acadar a trincheira dos atacantes. O odio acumulado por Alcaide manifestouse a partir de entón. Non só puxo ao día aos atacantes sobre o estado dos españois, as provisións que lles quedaban e o seu estado de ánimo, senón que xa desde esa mesma noite comezou a berrar e ameazar aos sitiados desde as posicións filipinas. Á mañá seguinte, pediu disparar o canón traído de Cavite. O proxectil perforou o muro, esnaquizou varias columnas do coro e feriu a varios soldados.^[169]

Os días posteriores continuaron entre os ataques e os intentos dos filipinos de convencer aos españois de que a guerra entre elos xa terminara e que o inimigo común era Estados Unidos. Ademais sabían por Alcaide que a intención dos sitiados, como última opción antes de renderse, era escapar ao bosque e resistir alí. A aquelas alturas do sitio a torre da igrexa, que servía tanto para accións ofensivas como para a defensa, estaba practicamente destruída, polo que unha noite —facendo ruído como se estiveran de festa— aproveitaron para reparala no posible, momento que os filipinos utilizaron á súa vez para cavar dúas novas trincheiras máis preto do edificio. As novas trincheiras dificultaban o relevo dos tiradores da torre e o cambio da bandeira, que alternaban cunha confeccionada por eles con teas encontradas na igrexa. Case a finais de mes, o día 19, morreu o soldado Marcos José Petana de disentería.^[170]

A noite do 28 ao 29 de maio, o sentinela avisou de que había xente na zona do curral e Martín Cerezo espertou a tódolos homes preparándose para un asalto. Aínda que os ruídos eran claros, non distinguían a ninguén na escuridade, polo que o persoal que non estaba de garda marchou a durmir. Ao amencer do día seguinte, os sitiados descubriron que os filipinos reabriron unha ventá no muro oeste do curral que os sitiados taparon ao inicio do sitio. Tamén derruíron o urinario, de xeito que o pozo de auga do curral quedaba descuberto ante o fogo inimigo.^[171] Unha vez se fixo completamente de día, os filipinos atacaron de novo a igrexa. O tenente, xunto a algúns homes, logrou pechar os buracos feitos durante a noite, mentres intentaban repeler aos atacantes, que trataban de volver a destruír o muro, resgardados tras el. Os sitiados lograron facerlles retroceder utilizando técnicas imaxinativas. Puxeron a ferver auga e, con latas de conserva carne de Australia atadas a pértegas de bambú vertíanas ao outro lado do muro, mentres os tiradores disparaban impedindo aos atacantes moverse. Segundo o pai Minaya, a idea fora dun corneta. Segundo Martín Cerezo, era da súa autoría. Aínda que os filipinos inicialmente fixeron bromas: «Non somos galos para que nos peledes deste xeito», finalmente fuxiron proferindo gritos de dor.^[172] O ataque saldouse con 17 baixas entre os atacantes segundo corroboraron a Martín Cerezo os asaltantes tras finalizar o sitio.

Últimos días: chegada do tenente coronel Aguilar e capitulación

Aproximadamente unha hora despois do combate, os atacantes fixeron sonar a corneta e mostraron unha bandeira española. Martín Cerezo aceptou o parlamento, presentándose ante a igrexa un militar español uniformado. Era o tenente coronel de Estado Maior Aguilar, que fora comisionado polo xeneral Diego de los Ríos, gobernador xeral de Filipinas, para a evacuación das tropas españolas de Joló, Zamboanga e Basilán,^[173] e que recibira deste unha nova misión: convencer o destacamento de Baler para que depuxese a súa actitude e retornase con el inmediatamente a Manila. De los Ríos ordenoulle que «co destacamento de Baler ou sen el regresara a Manila o día 2 de xuño a máis tardar, posto que el se embarcaba o 3 no León XIII para España».^[173]

Fotografía tomada o 29 de maio de 1899 e aparecida no artigo «El destacamento de Baler», publicado en La Ilustración Artística o 11 de setembro do mesmo ano. O pé de foto di: «Guerra de Filipinas. Calle principal del pueblo de Baler. El teniente coronel Sr. Aguilar dirigiéndose á parlamentar con el destacamento español (de fotografía, propiedad de M. Arias y Rodríguez, de Manila)».

O 26 de maio partira no vapor Uranus de Isabela, na illa de Basilán. Na súa misión acompañoulle o fotógrafo español de Manila Manuel Arias Rodríguez, que publicou varias fotografías de Baler en La Ilustración Artística.^[173] O Uranus fondeou ante a costa de Baler o día 29 ás oito da mañá. Trala súa chegada, obtivo a autorización dos filipinos para poder parlamentar con Martín Cerezo.

Aguilar identificouse como militar español, preguntando se alguén dos sitiados servira en Mindanao, posto que se así fose coñeceríao (ninguén do destacamento estivera) e proporcionando as súas credenciais. A continuación, comunicou a Martín Cerezo as ordes que traía de De los Ríos. Ante as dúbidas de Martín Cerezo, Aguilar acordou con el deixar ver o vapor na baía á mañá seguinte e a disparar o seu canón a modo de sinal. A conversación estivo presidida pola desconfianza de Martín Cerezo, que ante a afirmación de Aguilar de que o Uranus, como mercante, só tiña un falconete, insinuou que podería usar o canón de Cavite que tiñan os atacantes.^[174] De feito, tal como rexistrou no seu libro, Martín Cerezo estaba absolutamente convencido de que Aguilar (e ata Dos Ríos) pasouse ao campo filipino.^[175] No interior da igrexa, o destacamento dividiuse. Mentres que unha parte, encabezada por Martín Cerezo, cren que se trata doutro engano dos filipinos, outros, como os franciscanos Minaya e López, cren na sinceridade de Aguilar. Con todo, o tenente arranxoullas para convencer aos sitiados. Por outra banda, segundo o convindo/convido, o buque apareceu a mañá do 30 de maio e fixo dous disparos, tras o cal, Aguilar volveu presentarse ante os sitiados. Martín Cerezo, que observou as evolucións da embarcación desde a torre da igrexa, convenceuse de que non se trataba dun mercante, senón dun simulacro construído polos filipinos para que parecese un vapor e transportado a man por eles en augas pouco profundas. O poder de persuasión de Martín Cerezo era tal que os sitiados convencéronse tamén do afirmado polo tenente. Tralo retorno de Aguilar, Martín Cerezo xustificou a súa negativa a acompañarlle no barco non era suficiente para levalos a eles, os seus provisións, municións e armamento. O certo é que só lles quedaban algunhas latas de sardiñas e unhas poucas balas, pero Cerezo quería, por unha banda, que os atacantes pensasen que aínda podían defenderse durante varios meses e, por outro, comprobar a reacción de Aguilar. O enviado dixo que só tiña que levalos a eles e deixar o material, do mesmo xeito que fixeran as tropas españolas en Zamboanga. Esta resposta afianzou a desconfianza do tenente, xa que pensou que a escusa do rescate non era máis que outra manobra dos atacantes para quedar co armamento.^[176] Seguindo eses razoamentos, Martín Cerezo despediu a Aguilar. Este non se rendeu e seguiu tratando de persuadirlle, solicitándolle tamén permiso para que Arias Rodríguez, o fotógrafo, tomase unha foto da igrexa e dos sitiados, ao que non accedeu Martín Cerezo. O parlamento terminou co tenente dicíndolle a Aguilar que comunicase ao xeneral Dos Ríos a súa intención de resistir polo menos tres meses máis e que se antes dese tempo non enviaba un buque de guerra español a rescatalos, el mesmo presentaríase en Manila cos homes que puidese salvar. Aguilar, que deixou un paquete de xornais xunto á porta da igrexa, preguntou a Cerezo si estaría disposto a saír no caso de que o mesmo xeral fose pedirllo, ao que o tenente sitiado respondeu afirmativamente.^[177]

A continuación embarcou no Uranus, o cal levou áncoras chegando a Manila o 2 de xuño, tal como exixira o xeneral De los Ríos. Aguilar, aínda que xustificou dalgunha forma a súa actitude, expresou a súa perplexidade: «Os meus esforzos tropezaron cunha obstinación xamais vista, ou un esforzo perturbado».^[178] A negativa dos sitiados a retornar a Manila causou a peor impresión ao xeneral, o cal enviou un telegrama ao ministro da Guerra, o xeneral Polavieja, no que lle describía que «regresou o Uranus cun tenente coronel Aguilar, que estivo en Baler e convenceu filipinos atacantes embarque destacamento con todas honras de guerra; pero tenente Martín, xefe do mesmo, negouse en absoluto abandono Baler a pesar das miñas ordes e razoamento xefe de Estado Maior; persoalmente darei cuenta a V.E. de motivos se cree isto obedece».^[179] Entre os rumores que circularon por Manila afirmouse que Aguilar, tras tratar cos desertores do destacamento, convencérase de que tanto Las Morenas como Alonso foran asasinados para apoderarse dos fondos da caixa da comandancia de El Príncipe.^[180] Porén, esta desconfianza non era, en absoluto, xeneralizada. El Noticiero de Manila publicaba o día 3 un editorial refutando os rumores que circulaban por Manila. A narración dos feitos por parte do Manila Times, diario estadounidense, do día 2 remataba cun (en español): «Bravo! Viva España!».^[181]

Pola súa banda, trala partida de Aguilar, os sitiados retiraron os xornais que deixara o militar español. Entre eles varios exemplares de O Imparcial de Madrid. O pai Minaya e o doutor Vigil de Quiñones considerábanos auténticos. Martín Cerezo, froito da súa desconfianza, ata tras comparalos con algúns exemplares vellos que tiñan e comprobar que tipografía, calidade de papel e demais características do diario eran idénticas, mantivo que se trataba de hábiles falsificacións.^[182] De todos os xeitos, Martín Cerezo pensou que gañara algo de tempo e que ao anunciar a súa intención de renderse si acudía o xeneral Dos Ríos a pedirllo, os atacantes relaxarían o seu garda, polo que creu posible escapar ao bosque cos seus homes sen que os filipinos se desen conta. Así, fixou a saída para a noite do 1 de xuño. A mañá do día previsto para a fuga inutilizaron o armamento sobrante e distribuíron a munición que quedaba. Ademais, ordenou fusilar a Vicente González e a Antonio Menache, os soldados que intentaran desertar.^{[183][184][185]} Os prisioneiros morreron sen recibir a extremaunción porque aos misioneiros non se lles informou da execución. Esa noite os filipinos reforzaron a garda e aínda que non había lúa, o ceo estaba despexado así que os españois decidiron pospoñer a acción.

A mañá do 2 de xuño, Martín Cerezo comezou a reler os xornais que deixara Aguilar e dos que pensaba eran falsificaciones filipinas co fin de confundilos para que se rendesen. Nun deles atopou unha pequena apunta que lle fixo ver que os xornais eran verdadeiros así como as súas noticias, dándose conta de que a guerra terminara e que non tiña sentido seguir combatendo. Apúntaa, dentro da sección de destinos militares, era o anuncio do novo destino en Málaga do tenente da escala da reserva de Infantaría Francisco Díaz Navarro. Martín Cerezo coincidira co oficial, do que era íntimo amigo, antes de ser destinado aquel a Cuba. Díaz comentoulle que ao finalizar a campaña pensaba pedir traslado á capital andaluza, onde vivían a súa noiva e a súa familia, así que Martín Cerezo deu por certa a noticia e, por extensión, todos os xornais e noticias que Aguilar deixara.^[186]

Ao ser consciente da situación, consultou co pai López primeiro, e con Vigil de Quiñones e o pai Minaya despois, achega das opcións que tiñan. Intentar escapar ou renderse. Martín Cerezo era favorable á rendición, en tanto que Vigil de Quiñones prefería a fuxida e Minaya opoñíase a esta, por considerala irrealizable.^[187] «"Decídome pola capitulación. É o máis sensato", anunciou Minaya». Sen chegar a ningunha conclusión, reuniuse á tropa para informala e someter ao seu criterio os seguintes pasos. Martín Cerezo argumentou a favor da rendición, ao que se opuxo a maioría da tropa. Vigil de Quiñones tamén propuxo renderse, no caso de que se respectasen algunhas condicións. Só a intervención dos pais Minaya e López, avogando pola capitulación, convenceu aos opostos, así que Martín Cerezo escribiu un borrador de condicións de rendición e ordenou izar bandeira branca (existe aquí unha discrepancia entre as narracións de Martín Cerezo e Minaya, xa que aquel omite as intervencións dos relixiosos e o seu papel decisivo).^[188] Pronto se achegou un sentinela dos sitiadores ao que Martín Cerezo solicitoulle que avisase a Aguilar. Ao pouco intre achegouse un oficial filipino que informou de que Aguilar volvera a Manila, pero que acudía o tenente coronel ao mando.

Unha vez chegou Simón Tecson, oficial ao mando das forzas filipinas atacantes, coa súa plana maior, Martín Cerezo pediu mesa e cadeiras, así como útiles de escritura e, acompañado de Vigil de Quiñones e dos relixiosos españois, fíxolle saber que estaba disposto a render a praza, a condición de que se fixese honrosamente e aceptásense unha serie de condicións. Tecson díxolle a Martín Cerezo que as redactase e que si non había nada que resultase degradante, aceptaría a rendición e permitiría aos españois saír coas armas ata o bordo da súa xurisdición, onde deberían entregalas. Martín Cerezo indicou que para evitar posibles incidentes deixarían as armas na igrexa. Logo redactou e entregou ao tenente coronel o seguinte escrito:^[189]

En Baler aos dous días do mes de xuño de mil oitocentos noventa e nove, o 2.º Tenente Comandante do Destacamento Español, D. Saturnino Martín Cerezo, ordenou ao corneta que tocase atención e chamada, izando bandeira branca en sinal de Capitulación, sendo contestado acto seguido polo corneta da columna atacante. E reunidos os Xefes e Oficiais de ambas forzas transixiron nas condicións seguintes:
Primeira. Desde esta data quedan suspendidas as hostilidades por ambas partes belixerantes.
Segunda. Os sitiados depoñen as armas, facendo entrega delas ao xefe da columna atacante, como tamén dos equipos de guerra e demais efectos pertencentes ao Goberno Español.
Terceira. A forza sitiada non queda como prisioneira de guerra, sendo acompañada polas forzas republicanas a onde atópense forzas españois ou lugar seguro para poderse incorporar a elas.
Cuarta. Respectar os intereses particulares sen causar ofensa a persoas.

E, para os fins que haxa lugar, levántase a presente acta por duplicado, asinándoa os señores seguintes: o tenente Coronel da columna atacante, Simón Tecson. O Comandante, Nemesio Bartolomé. Capitán, Francisco T. Ponce. Segundo tenente, comandante da forza sitiada, Saturnino Martín. O médico, Rogelio Vigil.

Os relixiosos non ratificaron a acta, algo do que se arrepentirían posteriormente.

Trescentos trinta e sete días despois de iniciarse o sitio, este acabou coa aceptación das condicións propostas. Trinta e cinco persoas, incluíndo aos relixiosos franciscanos, sobreviviran ao asedio. Morreron 19 e 6 máis desertaron.

Notas

1. A alcaldía dunha poboación filipina exercíana un «gobernadorcillo». Este termo, que tiña un matiz pexorativo, modificarase por Antonio Maura durante o seu mandato como ministro de Ultramar, introducindo o termo de «capitán municipal». Para distinguila da empregada pola administración colonial española, os revolucionarios filipinos cambiaron a denominación a «presidente municipal»: (Ortiz Armengol 1990, pp. 151)
2. O Manila, o Legazpi, o Cebú e o General Álava eran transportes da Armada Española que correspondían ao plan de escuadra do ano 1887 ("La marina de Ultramar". Historia de la Armada Española. Periodo 4. La España marítima del siglo XIX. Centro de Ayudas a la Enseñanza de la Armada Española. pp. 181–182.)
3. A prensa da época indica que o médico do Manila encontrábase xa en Baler, ao igual que o pai Dionisio Luengo e a esposa do capitán López Irisarri: "La insurrección" (PDF). La Época (Madrid). 4 de decembro de 1897.
4. Na historiografía estadounidense, a batalla de Cavite é denominada batalla da baía de Manila.
5. Por 57 votos a favor e 27 en contra ("Chronology for the Philippine Islands and Guam in the Spanish-American War". Hispanic Division. Biblioteca del Congreso.)

Referencias

1. http://www.philstar.com/opinion/70895/6th-philippine-spanish-friendship-day
2. De Miguel Bosch, José Ramón. "Andrés de Urdaneta y el tornaviaje".
3. Flores Thies, Jesús (1999). "Los repatriados de Filipinas" (PDF). Militaria. Revista de Cultura Militar (13): 60. ISSN 0214-8765. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 18 de novembro de 2011. Consultado o 31 de marzo de 2016.
4. Sánchez Gómez, Ángel Luis (2003). Un imperio en la vitrina: el colonialismo español en el Pacífico y la exposición de Filipinas de 1887. CSIC. pp. 17–18. ISBN 8400081900.
5. Leguineche 1998, pp. 250.
6. Delgado Ribas, Josep M. (1998). "Presentación". En Leguineche, Manuel. Yo te diré... La verdadera historia de los últimos de Filipinas (3ª ed.). Madrid: El País Aguilar. pp. 9–13. ISBN 84-03-59385-6.
7. (Ortiz Armengol, pp. 89)
8. Ortiz Armengol 1990, pp. 100.
9. Ortiz Armengol 1990, pp. 102.
10. Ortiz Armengol 1990, pp. 103.
11. Ortiz Armengol 1990, pp. 103-104.
12. Ortiz Armengol 1990, pp. 105.
13. Ortiz Armengol 1990, pp. 104.
14. Ortiz Armengol 1990, pp. 110.
15. Discover Aurora. "History (of Baler)" (en inglés). Consultado o 20 de outubro de 2011.
16. Quezon Province. "History of Quezon" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 06 de maio de 2013. Consultado o 24 de outubro de 2011.
17. National Historical Commission of the Philippines. "History of Baler" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 16 de setembro de 2019. Consultado o 10 de setembro de 2018.
18. (Ortiz Armengol 1990, pp. 93)
19. Ortiz Armengol 1990, pp. 96.
20. (Selaznog 2005)
21. Ortiz Armengol 1990, pp. 92-93.
22. (Ortiz Armengol 1990, pp. 95)
23. Ortiz Armengol 1990, pp. 106.
24. 1688 habitantes segundo (Leguineche 1998, pp. 258)
25. (Ortiz Armengol 1990, pp. 97)
26. Leguineche 1998, pp. 262.
27. Leguineche 1998, pp. 325.
28. (Ortiz Armengol 1990, pp. 173)
29. Hernández Torres, Miguel. "Juan Alonso Zayas: Un héroe puertorriqueño desconocido". Arquivado dende o orixinal o 09 de novembro de 2001. Consultado o 01 de abril de 2016.
30. (Ortiz Armengol 1990, pp. 86)
31. (Ortiz Armengol 1990, pp. 85)
32. (Ortiz Armengol 1990, pp. 87)
33. (Cariño 2008b)
34. Sánchez Fuertes, Cayetano (1994). "El Archivo Franciscano Ibero-Oriental: origen, vicisitudes e importancia de sus Fondos Misionales". Memoria ecclesiae (5): 273–297.
35. (Ortiz Armengol 1990, pp. 90)
36. Leguineche 1998, pp. 291.
37. (Ortiz Armengol 1990, pp. 133)
38. Vigil de Quiñones Alonso 1984, pp. 172-182.
39. Gillmore 1900.
40. Selaznog 2005.
41. (Ortiz Armengol 1990, pp. 106)
42. (Cariño 2008a)
43. Doronila, Amando (22 de maio de 2002). "Honoring the Siege of Baler". Philippine Daily Inquirer (en inglés).
44. (Ortiz Armengol 1990, pp. 107)
45. Leguineche 1998, pp. 260.
46. "Towns and Cities: Baler" (en inglés). Biyahero. Philippine Travel Portal. Arquivado dende o orixinal o 10 de maio de 2015. Consultado o 23 de novembro de 2011.
47. Leguineche 1998, pp. 261-262.
48. (Ortiz Armengol 1990, pp. 108)
49. Calleja Leal 2003, pp. 21.
50. (Ortiz Armengol 1990, pp. 109)
51. Ortiz Armengol 1990, pp. 110-112.
52. Ongsotto, Rebeca Ramilo; Ongsotto, Reena R. (2002). Philippine History I Module-based Learning (en inglés). Ciudad Quezón: Rex Bookstore, Inc. pp. 140–141. ISBN 971233449X.
53. Ross, Rodney J. (2009). "Pact of Biak-na-Bato". The encyclopedia of the Spanish-American and Philippine-American wars: a political, social, and military history, Volume 1 (en inglés). Spencer C. Tucker. pp. 58–59. ISBN 1851099514.
54. Halili, Maria Christine N. (2004). Philippine History (en inglés). Rex Bookstore, Inc. pp. 152–153. ISBN 9712339343.
55. Ortiz Armengol 1990, pp. 111-112.
56. (Vigil de Quiñones Alonso 1984, pp. 163)
57. (Ortiz Armengol 1990, pp. 112)
58. Martín Cerezo 2002, pp. 45.
59. (Leguineche 1998, pp. 293)
60. Oficina del Historiador. "Milestones: 1866-1898. U.S. Diplomacy and Yellow Journalism, 1895-1898" (en inglés). Departamento de Estado de Estados Unidos. Arquivado dende o orixinal o 26 de outubro de 2010. Consultado o 02 de abril de 2016.
61. Leguineche 1998, pp. 74.
62. Oficina del Historiador. "The Spanish-American War, 1898" (en inglés). Departamento de Estado de Estados Unidos. Arquivado dende o orixinal o 21 de novembro de 2010. Consultado o 02 de abril de 2016.
63. (Ortiz Armengol 1990, pp. 114)
64. Martín Cerezo 2002, pp. 51.
65. «A nós —dixéronme— tamén nos quixeron alistar e ofrecéronnos un bo diñeiro».
66. Leguineche 1998, pp. 75.
67. (Ortiz Armengol 1990, pp. 119)
68. Ross, Rodney J. (2009). "Wesley Merritt". The encyclopedia of the Spanish-American and Philippine-American wars: a political, social, and military history, Volumen 1 (en inglés). Spencer C. Tucker. pp. 397–398. ISBN 1851099514.
69. (Leguineche 1998, pp. 275)
70. Martín Cerezo 2002, pp. 53.
71. Martín Cerezo 2002, pp. 54.
72. (Leguineche 1998, pp. 282)
73. (Leguineche 1998, pp. 169)
74. Martín Cerezo 2002, pp. 55.
75. Martín Cerezo 2002, pp. 56-57.
76. (Leguineche 1998, pp. 276)
77. Martín Cerezo 2002, pp. 58-59.
78. Martín Cerezo 2002, pp. 59.
79. Martín Cerezo 2002, pp. 60.
80. Martín Cerezo 2002, pp. 62.
81. Aguinaldo, Emilio (1899). "X. La proclamación de la Independencia". Reseña verídica de la Revolución Filipina. Tarlac.
82. Leguineche 1998, pp. 184-185.
83. Leguineche 1998, pp. 186-187.
84. Martín Cerezo 2002, pp. 63.
85. Leguineche 1998, pp. 276-277.
86. Leguineche 1998, pp. 283-284.
87. Leguineche 1998, pp. 282-283.
88. Martín Cerezo 2002, pp. 64.
89. Martín Cerezo 2002, pp. 66.
90. Martín Cerezo 2002, pp. 67.
91. Martín Cerezo 2002, pp. 68.
92. Leguineche 1998, pp. 187.
93. Leguineche 1998, pp. 188-191.
94. Del Barrio Jala 1998, pp. 203.
95. (Leguineche 1998, pp. 277)
96. (Leguineche 1998, pp. 278)
97. Martín Cerezo 2002, pp. 70.
98. (Leguineche 1998, pp. 280)
99. Leguineche 1998, pp. 280-281.
100. (Leguineche 1998, pp. 279)
101. Leguineche 1998, pp. 287.
102. (Leguineche 1998, pp. 287)
103. (Leguineche 1998, pp. 291)
104. Del Barrio Jala 1998, pp. 212-213.
105. Ross, Rodney J. (2009). "U.S. Acquisition of the Philippine Islands". The encyclopedia of the Spanish-American and Philippine-American wars: a political, social, and military history, Volumen 1 (en inglés). Spencer C. Tucker. pp. 490–493. ISBN 1851099514.
106. (Martín Cerezo 2002, pp. 75) «El segundo Teniente, Comandante del destacamento, D. Juan Alonso Zayas, sucumbió a la epidemia, que ya tuvo con este inolvidable compañero la cuarta de sus víctimas».
107. Martín Cerezo 2002, pp. 78.
108. Del Barrio Jala 1998, pp. 221-222.
109. Martín Cerezo 2002, pp. 81-82.
110. Martín Cerezo 2002, pp. 84.
111. (Ortiz Armengol 1990, pp. 128)
112. (Leguineche 1998, pp. 294)
113. "Chronology for the Philippine Islands and Guam in the Spanish-American War". Hispanic Division. Biblioteca del Congreso.
114. Martín Cerezo 2002, pp. 86.
115. "Tratado de París de 1898".
116. Do Barrio Jala 1998, pp. 222.
117. Leguineche 1998, pp. 297.
118. "El destacamento de Baler - Defensa brillante - Suspensión de hostilidades" (PDF). La Correspondencia Militar. 16 de febreiro de 1899. Sabemos, por conduto fidedigno que non deixa lugar a dúbidas, que o día 16 do pasado Decembro o coronel do Exército revolucionario Sr. Calixto Villacorta, xefe das forzas filipinas que sitiaban o destacamento de Baler, saíu de Nova Écija, acompañado do capitán da Garda civil española Sr. D. Carlos Belloto co fin de conseguir a rendición daquel destacamento
119. (Vigil de Quiñones Alonso 1984, pp. 167)
120. (Martín Cerezo 2002, pp. 88) «Non había griterío en que non dominasen as voces daqueles miserables, nin empresa onde a nosa mesma vista non se afanasen por distinguir a súa felonía, procurando facer méritos, gañar o premio e a consideración do inimigo, que, ao parecer, non os regateaba con eles».
121. (Leguineche 1998, pp. 295)
122. Martín Cerezo 2002, pp. 21.
123. Martín Cerezo 2002, pp. 91.
124. Martín Cerezo 2002, pp. 92-93.
125. (Leguineche 1998, pp. 296)
126. Martín Cerezo 2002, pp. 97.
127. McKinley, William (21 de decembro de 1898). "Benevolent Assimilation Proclamation" (en inglés).
128. (Leguineche 1998, pp. 298)
129. Martín Cerezo 2002, pp. 99.
130. Martín Cerezo 2002, pp. 97-98.
131. Otis, Elwell S. (4 de xaneiro de 1899). Office of the Military Governor of the Philippine Islands Manila, P.I., ed. "General Otis' Proclamation Claiming U.S. Sovereignty Over the Philippines" (en inglés).
132. Aguinaldo, Emilio (5 de xaneiro de 1899). "Aguinaldo's Manifesto Protesting the United States' Claim of Sovereignty Over the Philippines" (en inglés). O Xeneral Otis faise chamar gobernador militar destas illas e eu protesto unha e mil veces con toda a enerxía da miña alma contra esa clase de autoridade. Proclamo solemnemente que non recoñecín nin en Singapur, nin en Hong Kong, nin en Filipinas, nin de palabra, nin por escrito, a soberanía de América sobre esta amada terra. Ao contrario, dixen que volvía a estas illas nun buque de guerra americano o 19 de maio pasado, co expreso propósito de facer a guerra contra os españois para recuperar a nosa liberdade e independencia.
133. Martín Cerezo 2002, pp. 102-103.
134. (Ortiz Armengol 1990, pp. 132)
135. Halili, Maria Christine N. (2004). Philippine History (en inglés). Rex Bookstore, Inc. p. 164. ISBN 9712339343.
136. (Leguineche 1998, pp. 300)
137. Leguineche 1998, pp. 300-301.
138. Martín Cerezo 2002, pp. 104.
139. Leguineche 1998, pp. 304.
140. Leguineche 1998, pp. 304-305.
141. "Un valiente" (PDF). La Época. 7 de outubro de 1899. Este oficial, cuyo valor le hizo adquirir gran influencia en el mismo campo enemigo, fue luego, y a través de más peligros y fatigas, a llevar al destacamento de Baler la orden del general De los Ríos para la evacuación de aquel punto; orden que la patriótica desconfianza de los defensores hizo que no fuese cumplida. Más de un mes duró la expedición del Sr. Olmedo, cuyo relato hicieron los periódicos extensamente
142. Ría-Baja, Carlos (6 de xuño de 1899). "El destacamento de Baler" (PDF). Las Dominicales del Libre Pensamiento (Barcelona).
143. Martín Cerezo 2002, pp. 106.
144. Ortiz Armengol 1990, pp. 132-133.
145. "Llegada del Satrústegui" (PDF). El País, Diario Republicano. 4 de xullo de 1899.
146. Martín Cerezo 2002, pp. 108.
147. (Leguineche 1998, pp. 305)
148. Leguineche 1998, pp. 306-307.
149. (Leguineche 1998, pp. 307)
150. Martín Cerezo 2002, pp. 115-116.
151. Vigil de Quiñones Alonso 1984, pp. 167.
152. Ortiz Armengol 1990, pp. 134.
153. "Yorktown (II)". Diccionario de Buques de Guerra de la Armada de los Estados Unidos. Washington D.C.: Departamento de Marina. Centro Histórico Naval. Arquivado dende o orixinal o 13 de febreiro de 2005.
154. Martín Cerezo 2002, pp. 117.
155. Leguineche 1998, pp. 308.
156. Gillmore 1900, pp. 291-292.
157. "Lieut. Gillmore's Report. He Describes the Action at Baler Which Resulted in His Capture". The New York Times (en inglés). 31 de marzo de 1900.
158. Gillmore 1900, pp. 292-293.
159. (Ortiz Armengol 1990, pp. 135)
160. Gillmore 1900, pp. 295-296.
161. "News of American Prisoners". The New York Times (en inglés). 19 de decembro de 1899. Arquivado dende o orixinal o 12 de abril de 2016. Consultado o 12 de febreiro de 2018.
162. "Un telegrama de Dewey" (PDF). La Época. 19 de abril de 1899. El ministro de Marina recibió anoche un telegrama, por cierto al parecer mutilado, del almirante Dewey, que produce gran sensación aquí. Dice el almirante que el 12 del corriente envió un buque a Baler (Luzón) con objeto de auxiliar a la guarnición española que se hallaba rodeada de filipinos. Añade que desembarcó un teniente americano con su tropa; pero que todos cayeron en una emboscada de los insurrectos
163. Gillmore 1990, pp. 297.
164. "What Gillmore Said When Facing Death". The New York Times (en inglés). 1 de decembro de 1899. Arquivado dende o orixinal o 06 de marzo de 2016. Consultado o 12 de febreiro de 2018.
165. (Ortiz Armengol 1990, pp. 136)
166. Ortiz Armengol 1990, pp. 136-137.
167. Martín Cerezo 2002, pp. 123.
168. Martín Cerezo 2002, pp. 125.
169. Leguineche 1998, pp. 312.
170. Martín Cerezo 2002, pp. 130.
171. Martín Cerezo 2002, pp. 132-133.
172. Leguineche 1998, pp. 313.
173. "El destacamento de Baler". La Ilustración Artística (Barcelona) (924): 588–594. 11 de setembro de 1899.
174. Leguineche 1998, pp. 314-315.
175. Martín Cerezo 2002, pp. 137.
176. Leguineche 1998, pp. 315-319.
177. Leguineche 1998, pp. 319-321.
178. Leguineche 1998, pp. 321.
179. "¿Qué pasa en Baler?" (PDF). Las Dominicales del Libre Pensamiento. 22 de xuño de 1899.
180. "La guarnición de Baler" (PDF). El Día. 10 de xullo de 1899.
181. Leguineche 1998, pp. 321-322.
182. Leguineche 1998, pp. 320-321.
183. Leguineche 1998, pp. 322-323.
184. Martín Cerezo 2002, pp. 142.
185. «...convictos e confesos do delito de traizón en posto sitiado e incursos ademais na pena de morte ordenada polo Capitán xeral do Arquipélago, D. Basilio Augustí no seu bando terminante do 23 de abril de 1898».
186. Leguineche 1998, pp. 324.
187. Leguineche 1998, pp. 324-325.
188. Leguineche 1998, pp. 324-327.
189. Leguineche 1998, pp. 328-329.

Véxase tamén

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Sitio de Baler

A Galipedia ten un portal sobre: Historia

Bibliografía

• Del Barrio Jala, Manuel (1998). "El tratado de París" (PDF). Revista de Historia Militar (Madrid: Ministerio de Defensa) (85): 195–229. ISSN 0482-5748. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 30 de xuño de 2010. Consultado o 31 de marzo de 2016.
• Calleja Leal, Guillermo (Xuño de 2003). "Los últimos de Filipinas. La heroica defensa de Baler. Junio 1898-junio 1899" (PDF). La Coronelía. Guardas del Rey (4): 17–45. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 02 de marzo de 2011. Consultado o 31 de marzo de 2016.
• Cariño, Jose Maria A. (2008). "The Baler Revolt Account" (en inglés). Discover Aurora.
• Cariño, Jose Maria A. (2008). "The Siege Of Baler: Versions And Contradictions" (en inglés). Discover Aurora.
• Colmeiro, José F. (2005). Memoria histórica e identidad cultural: de la postguerra a la postmodernidad. Barcelona: Anthropos Editorial. ISBN 84-7658-733-3.
• Gillmore, James G. (Agosto de 1900). "A Prisoner Among Filipinos". McClure's Magazine (en inglés) XV (4). Accesible a través de Pares en El sitio de Baler. Documentos históricos recopilados por el general Saturnino Martín Cerezo (imaxe 243 e ss.).
• Isabel Sánchez, José Luis (2006). "Cuadernillo n.º 15. Infantes Caballeros de la Orden de San Fernando" (PDF). Memorial de Infantería (en castelán) (Madrid: Ministerio de Defensa) (53): 63 e ss. ISSN 1137-4268.
• Jiménez Mancha, Juan (1999). "Los verdaderos últimos de Filipinas". La Aventura de la historia (11): 32–39. ISSN 1579-427X.
• Leguineche, Manuel (1998). Yo te diré... La verdadera historia de los últimos de Filipinas (1898-1998). Madrid: Santillana, S.A.
• Martín Cerezo, Saturnino (2002). Juan Batista González, ed. La pérdida de Filipinas. Dastin. ISBN 84-492-0241-8. A edición de 1911, sen ilustracións, está dispoñible en liña parcialmente a través da publicación feita por España Militar. Revista profesional de la Escala de Reserva del Ejército entre 1930 e 1931 a través da Hemeroteca Dixital da Biblioteca Nacional: números 29, 30, 31, 32, 33, 34 (falta), 35 (falta) e 36. O prólogo de Azorín á cuarta edición pode atoparse aquí. A edición en inglés está tamén dispoñible en liña: "Under the Red and Gold; Being Notes and Recollections of the Siege of Baler".
• Martín Ruiz, Juan Antonio (2009). "Una historia de la Guerra de Filipinas: Juan Chamizo García, héroe de Baler" (PDF). Jábega (99): 74–84. ISSN 0210-8496.
• Mártinez del Portal, María (1993). "El 98 y América". Anales azorinianos (4): 149–182. ISSN 0213-0777.
• Ortiz Armengol, Pedro (1990). "La defensa de la posición de Baler (Junio 1898-Junio 1899). Una aproximación a la Guerra de las Filipinas" (PDF). Revista de Historia Militar (Madrid: Ministerio de Defensa) (68): 82–178. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 30 de xuño de 2010. Consultado o 31 de marzo de 2016.
• Quezón III, Manuel L. (2008). "Baler During The American Period: The Reign Of Quezon" (en inglés). Discover Aurora.
• Selaznog, Olag S. (2005). "Story Behind the First Revolt in Baler" (en inglés). Baleria. Arquivado dende o orixinal o 17 de abril de 2016. Consultado o 31 de marzo de 2016.
• Valbuena García, Jesús (2009). "Jesús García Quijano en el sitio de Baler: los últimos de Filipinas" (PDF). Cuadernos de Historia de la Montaña Palentina. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 17 de abril de 2016. Consultado o 31 de marzo de 2016.
• Vigil de Quiñones Alonso, Rogelio (1984). "España en Filipinas, la muy heroica defensa de Baler" (PDF). Revista de Historia Militar (Madrid: Ministerio de Defensa) (56): 159–185. ISSN 0482-5748. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 30 de xuño de 2010. Consultado o 31 de marzo de 2016.

Outros artigos

• Revolución filipina
• Guerra Hispano-Estadounidense
• Guerra filipino-estadounidense

Ligazóns externas

• Resumo da Batalla do Sitio de Baler (en castelán)
• ABC.es - Os últimos de Filipinas (en castelán)