Alfabeto latino

O alfabeto latino ou abecedario (en latín: Abecedarium Latinum) é o sistema de escritura alfabético máis usado do mundo na actualidade. Nado do alfabeto etrusco, que á súa vez se basea nunha versión do alfabeto grego arcaico que se usaba na antiga cidade grega de Cumas, na Magna Grecia.

Escrita latina
Tipo	alfabeto
Linguas	Maioría das linguas indoeuropeas
Período de uso	dende ± 700 a. C. ata o tempo presente
Situación	En uso
Sistemas	Xeróglifo exipcio Alfabeto protosinaítico Alfabeto fenicio Alfabeto grego Alfabeto etrusco Escrita latina
Sistemas correlatos	Alfabeto armenio Alfabeto copto Alfabeto cirílico Alfabeto rúnico Alfabeto xeorxiano
Código ISO 15924	Latn, 215
Dirección da escrita	Esquerda a dereita

Historia do alfabeto
Idade de Bronce Medio ss –XIX - -XV Protocananeo s. –XIV. Ugarítico s. –XIII. Fenicio s. –XI. Samaritano s. –VI. Arameo s. –IX. Brāhmī s. –VI. Hebreo s. –III. Siríaco s. –II. Avéstico s. -III. Árabe s. IV. Grego s. –VIII. Itálico antigo s. –VIII. Latino s. –VII. umbro s. -VI osco s. -V falisco s. -V alf. alpinos s. -III Rúnico s. II. Copto s. I. Gótico s. IV. Armenio 405. Glagolítico 862. Cirílico s. X. Ibérico s. –III. Celtibérico s. –II. Surarábico s. –IX. Ge'ez ss. III-IV.
Meroítico s. –III.
Xenealoxía completa

O alfabeto grego foi alterado polos etruscos , e posteriormente o seu alfabeto foi alterado polos antigos romanos . Existen varios alfabetos de escritura latina , que se diferencian en grafemas, clasificación e valores fonéticos do alfabeto latino clásico.

O alfabeto latino é a base do alfabeto fonético internacional , e as 26 letras máis estendidas son as letras contidas no alfabeto latino básico ISO , que son as mesmas letras que o alfabeto inglés .

A escritura latina é a base para o maior número de alfabetos de calquera sistema de escritura [ 1 ] e é o sistema de escritura máis adoptado no mundo. A escritura latina úsase actualmente por máis de 4500 millóns de persoas como parte da ortografía da maioría dos idiomas da Unión Europea, América, África subsahariana as illas do océano Pacífico, así como moitas linguas doutras partes do mundo.

Actualmente, a expresión alfabeto latino utilízase para calquera derivación directa do alfabeto usado polos romanos. Estas variacións poden perder letras —como o italiano— ou engadir letras —como é o caso do castelán— con respecto ao abecedario romano clásico. Moitas letras, doutra banda, cambiaron ao longo dos séculos, como as minúsculas, forma desenvolvida na Idade Media que os romanos non recoñecerían.

Historia do alfabeto latino

Orixes do alfabeto latino

Segundo as antigas fontes historiográficas gregas e romanas, non parece haber un consenso entre historiadores acerca das orixes do alfabeto latino. Recoñecéronse respecto diso desta cuestión a existencia de tres tradicións historiográficas diferentes:

1. Segundo a tradición historiográfica preservada polos historiadores romanos Caio Xulio Hixino (Fábula 277)^[1] e Tácito (Anales 11, 14)^[2], o alfabeto latino ten a súa orixe na figura de Carmenta, sibila cimeria, quen creou o alfabeto latino ao alterar 15 letras do alfabeto grego e cuxo fillo, o arcadio (grego) Evandro, daría posteriormente aos habitantes do Lacio.
2. Segundo a tradición historiográfica preservada polo historiador romano Plinio o Vello (Naturalis Historia 7.56.193)^[3], o alfabeto latino ten a súa orixe na figura dos "pelasgos" (Nome usado por algúns escritores gregos para referirse aos seus antepasados), quen habitarían Etruria antes que os etruscos e darían o alfabeto latino aos habitantes do Lacio.
3. Segundo a tradición historiográfica preservada polos historiadores Plutarco (Romulus 6.1)^[4] e Dionisio de Halicarnaso (Antiquitates de Etruria, 1.84.5)^[5] o alfabeto latino ten a súa orixe na figura de Rómulo, fundador da cidade de Roma, quen, sendo educado por gregos na cidade-estado de Gabii, sería o que deu o alfabeto latino aos habitantes do Lacio.

Como podemos observar, todas estas tradicións historiográficas teñen dous aspectos en común: Atribuír unha orixe mítica ou lendaria ao alfabeto latino e, dentro desa orixe mítica, dar unha gran importancia ao elemento grego.

Agora ben, deixando a mitoloxía ao carón, grazas aos estudos arqueolóxicos e epigráficos que se realizaron sobre esta cuestión, hoxe en día podemos confirmar que as orixes do alfabeto latino non se atopan en Grecia senón no Lacio pois foron os propios latinos quen crearon o seu alfabeto. Estes colleron o alfabeto etrusco, que era unha variante occidental do alfabeto grego arcaico, modificaron 21 das 26 letras que o conformaban e adaptárono á súa lingua, o latín. A creación do alfabeto latino tivo lugar no século V a. C., dous séculos despois de que os etruscos creasen o seu alfabeto e o expandisen por toda a Italia central (século VII a. C.).^[6]

A fíbula prenestina, o primeiro testemuño en latín coñecido, reza así:
MANIOS MED FHEFHAKED NVMASIOI, «Manios fíxome para Numerio»

As capitais (maiúsculas) son a forma normal deste alfabeto, sendo as minúsculas de invención tardía (minúscula carolina medieval, século IX d.C.) e, ao principio, utilizábanse non en contraste coas maiúsculas senón como sistema gráfico independente. As capitais (maiúsculas) son a forma normal deste alfabeto, sendo as minúsculas de invención tardía (minúscula carolina medieval, século IX d.C.) e, ao principio, utilizábanse non en contraste coas maiúsculas senón como sistema gráfico independente.

Alfabeto antigo

Algúns feitos notábeis deste alfabeto:

• non se distingue U de V, que se escriben ámbolos dous V;
• nos primeiros tempos, a letra C notaba á vez /g/ e /k/: en efecto, o alfabeto etrusco valeuse do gamma grego Γ /g/ co valor /k/, pois /g/ estaba ausente do sistema fonolóxico do etrusco. G (modificación gráfica de C pola adición dun pequeno trazo horizontal) entrou rápido no alfabeto. A letra K, redundante con C, só se conservou en latín ante /a/ e nunhas poucas palabras (KALENDAE, « calendas »). Pero a confusión C ~ G persistiu non obstante no praenomen romano Caius pronunciado Gaius, en especial nas abreviaturas o praenomen escríbese normalmente C. G substituíu no alfabeto a letra Z que era inútil en razón do rotacismo, (lembremos que en grego temos a orde Α a, Β b, Γ g, Δ d, Ε e, Ϝ w (digamma) , Ζ z).
• a letra Q, utilizada como variante de /k/ ante /u/ (é o koppa grego, inútil neste alfabeto e xa que logo ausente na variante clásica), só foi conservada para formar o dígrafo QV que nota o fonema labiovelar único /kʷ/, distinto da secuencia de consoantes /kw/: opónse así QVI /kʷi/ « o que » e CVI /ku̯i/ (con ditongo) « para o que ».

Alfabeto latino arcaico

O alfabeto latino arcaico (con diferentes variantes para cada letra)

O historiador Estrabón remonta a presenza grega no sur de Italia á guerra de Troia, pero, descartando explicacións lendarias, sabemos que foi nos séculos VIII e VII a.C. cando estes establecéronse masivamente na zona empuxados pola sobrepoblación, as guerras e o desenvolvemento do comercio, dando lugar á Magna Grecia.^[7] O contacto dos gregos cos pobos indíxenas da península itálica fixo xurdir numerosos alfabetos itálicos. Posto que neste período os etruscos eran a civilización de Italia máis avanzada, asúmese que todos estes derivan do alfabeto etrusco. Este alfabeto estaba baseado nunha variante dos alfabetos gregos arcaicos diferente á do alfabeto grego clásico: a variante Eubea usada nas colonias gregas de Ischia e Cumas, na baía de Nápoles (o que se emprega nas edicións actuais de textos gregos antigos e que está na base do alfabeto grego moderno). O alfabeto etrusco tiña algunhas letras inútiles (B, C, D e O), que nunca eran empregadas nas inscricións en razón do sistema fonolóxico do etrusco, no que non se atopan oclusivas sonoras nin a vogal /o/. Pola contra serán utilizadas polos latinos, que si tiñan eses sons. Os latinos, os pobos itálicos que vivían asentados en Latium estaban fortemente influídos e os monarcas etruscos reinaban sobre Roma.

Algunhas características deste período:

• Os etruscos non tiñan o son /g/ polo que usaban C (en grego gamma) igual que K e Q para o son /k/. A consonante elixíase segundo a vogal: C antes de E ou I, K antes da e Q antes de O (non tiñan Ou). Os latinos que si tiñan o son /g/ herdarán este uso utilizando Q antes de O ou U, K antes da e C para os outros casos, e usarán estas tres letras tamén para o son /g/, por exemplo «EQO» (ego), o que provoca ambigüidade.
• F non herda o valor que tiña en grego e etrusco (/w/) senón o son que os etruscos escribían como FH /f/.
• V utilizarase tanto para a vocal /ou/ como a consonante /w/.
• Z abandonouse cara ao século V a.C. debido ao fenómeno do rotacismo, polo que /z/ pasa a /s/ e logo a /r/.}
• Q diferenza o son único /kʷ/ distinto do grupo /kw/, por exemplo oponse «QVI» /kʷi/ fronte a «CVI» /ku̯i/ (con ditongo).

Escríbese a miúdo de dereita a esquerda, igual que o etrusco.

Alfabeto latino arcaico

Antigo itálico	𐌀	𐌁	𐌂	𐌃	𐌄	𐌅	𐌆	𐌇	𐌉	𐌊	𐌋	𐌌	𐌍	𐌏	𐌐	𐌒	𐌓	𐌔	𐌕	𐌖	𐌗
Latino	A	B	C	D	E	F	Z	H	I	K	L	M	N	O	P	Q	R	S	T	V	X

En conclusión, o latín empregaba 20 letras na súa variante arcaica:

A, B, C, D, E, F, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X

Logo, 23 letras na súa grafía clásica:

A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X, Y, Z

Nota : Y e Z son adicións tardías a partir do alfabeto grego para notar os préstamos desta lingua.

Alfabeto latino clásico

Inscrición monumental da Columna de Traxano, ano 112 d. C., con maiúsculas cadradas e abundantes abreviaturas. Empeza co encabezado SENATVS·POPVLVSQVE·ROMANVS (SPQR), «o senado e o pobo romano».

Abandono da K e invención de G

A nova letra G introduciuse no período do latín antigo como unha variante da 'C' para poder distinguir a /ɡ/ sonora da /k/ xorda. Plutarco atribúe esta innovación ao liberto Espurio Carvilio Ruga, o primeiro romano en abrir unha escola de pago, que ensinou ao redor do 230 a. C.^[8][9] Tamén se atribúe a Apio Claudio. Autores modernos consideran que existía previamente e Carvilio Ruga só promoveu o seu uso, sendo o seu nome un exemplo de como a letra G soluciona a confusión ao conter ambos os sons: "ca" e "ga". A pesar do cambio, as abreviaturas dos praenomen Gaius e Gnaeus manteranse como C. e Cn. nunha mostra de conservadorismo.

No momento de xurdir a G, a K caera en desgraza por ser superflua, e 'C', que anteriormente representara tanto /ɡ/ como /k/ antes de vogais abertas, chegara a expresar /k/ en todas as contornas. Apenas algunhas palabras mantivéronse utilizando a letra K, por exemplo «kalendae» ou «kalator». QU só manteríase cando é seguida dunha vocal, por exemplo en «quonian» pero non «curro». O antigo gramático latino Prisciano etiquetaba á K como «supervacua» (innecesaria). Posteriormente, segundo o gramático Quintiliano deberá evitarse sempre excepto cando representa a abreviatura dunha palabra enteira como Kaeso, Kalendas ou Kaput:^[10]

Nam K quidem in nullis verbis utendum puto nisi quae significat etiam si sola ponatur. Hoc eo non omisi quod quidam eam quotiens A sequatur necessariam credunt, cum sit C littera, quae ad omnis vocalis vim suam perferat.

En canto a K, o meu punto de vista é que non debe usarse en ningunha palabra excepto nas que representa por si mesma. Menciono isto porque algúns sosteñen que é obrigatorio cando segue A, aínda que posuímos C, que é capaz de transmitir a súa forza a calquera vogal.

Quintiliano. 1, 7, 10

Adopción da Y e da Z

A cultura grega era amplamente admirada polos romanos e tras a conquista de Grecia no século I a,C. adoptaríanse as letras gregas Υ e Ζ para representar estes dous sons do prestixioso dialecto grego ático. Antes, na súa oratoria Quintiliano lamentaba que «carecemos das dúas letras gregas máis agradables, unha vogal e outra consoante, os sons máis doces do seu idioma», pondo como exemplo a imposibilidade de escribir palabras como zephyrus.^[11]

A Y representaba á vocal /y/ (como en francés cru (cru) ou alemán grün (verde)) en palabras gregas que antes contiveran a /u/. Posto que /y/ non era un son nativo do latín aqueles que non aprenderan grego o pronunciaban como /i/ ou como /u/. Algunhas palabras latinas de orixe itálica tamén adoptaron a Y, por exemplo silva ('bosque') escribíase a miúdo sylva, por analoxía co cognado grego ὕλη.^[12]

A Z tomou o valor da consoante africada /dz/. Antes de introducirse esta letra os romanos utilizaban unha ou dúas S para transcribir palabras gregas, por exemplo sōna para ζώνη "cinto" e trapessita para τραπεζίτης "banqueiro".

Un intento polo emperador Claudio para introducir tres novas letras (letras claudias) durou pouco tempo.

O novo alfabeto latino contiña 23 caracteres:

Alfabeto latino clásico

Letra	A	B	C	D	E	F	G	H	I	K	L	M	N	O	P	Q	R	S	T	V	X	Y	Z
Nome	ā	bē	cē	dē	ē	ef	gē	hā	ī	kā	el	em	en	ō	pē	qū	er	es	tē	ū	ix	ī graeca	zēta

Os nomes latinos dalgunhas letras son discutidos. O H probablemente tiña outro nome no latín falado: baseando nas linguas romances actuais, este debe ser haca, a consecuencia de perder o seu son en épocas tardías do latín, pois era necesario distinguila do [a]. En xeral, de calquera modo, os romanos non usaban os nomes tradicionais (derivados dos semitas) como en grego: os nomes das consoantes oclusivas foron formados engadindo [eː] ao son (excepto C, K e Q nas que se necesitaba diferentes vogais para distinguilas) e os nomes das fricativas consistiron en, xa sexa o son en si, ou o son precedido de [ɛ]. Cando se introduciu a letra Y foi, probablemente, chamada hy [hyː] como en grego (o nome ípsilon non era usado aínda) pero cambiouse por i graeca ("i grega") cando o son [i] e [y] mesturáronse en latín. Á Z déuselle o seu nome grego, zeta.

Desenvolvemento medieval e posterior

Non foi até a Idade Media que se engadiu a J (que representaba a I non silábica), e a U e a W (para distinguilas de V). A W está formada por dous uves (VV) ou úes (UU). Foi engadida en tempos romanos tardíos para representar un son xermánico. As letras U e J, de maneira similar, considerábanse orixinalmente como variantes de V e I respectivamente.

As capitais (maiúsculas) son a forma normal deste alfabeto, sendo as minúsculas de invención tardía (minúscula carolina medieval, século IX d.C.) e, ao principio, utilizábanse non en contraste coas maiúsculas senón como sistema gráfico independente.

O alfabeto usado polos romanos comprendía unicamente as letras maiúsculas. As minúsculas desenvolvéronse, a partir da grafía cursiva, na Idade Media, primeiro como escritura uncial e logo como escritura minúscula. As antigas letras romanas mantivéronse para inscricións formais e para dar énfases en documentos escritos. As linguas que usan o alfabeto latino, xeralmente, usan letras maiúsculas para empezar parágrafos e frases e para nomes propios. As regras das maiúsculas cambiaron ao longo do tempo e non son as mesmas para todos os idiomas.

A diferenza do galego e castelán, idiomas como o inglés usan a maiúscula inicial para linguas, nacionalidades e meses, entre outros; o alemán moderno capitaliza todos os substantivos; o polaco capitaliza os pronomes.

Alfabeto medieval e grafías

No transcurso dos séculos, as letras do alfabeto latino foron trazadas de xeitos diferentes. Estes tipos de escritura non constitúen alfabetos en si senón versións diferentes dun mesmo alfabeto, o cal coa invención da imprenta converteraos en tipos de caracteres; por exemplo:

• quadrata;
• rústica;
• cursiva romana;
• uncial;
• semi-uncial;
• escrituras nacionais latinas;
• minúscula carolina;
• escrita gótica;
• escrita humanística;
• letras inglesas;
• antiqua;
• Fraktur;
• Sütterlin.

Expansión do alfabeto latino

O alfabeto latino expandiuse desde Italia, coa lingua latina, ás terras ao redor do mar Mediterráneo coa expansión do imperio romano. A parte leste do imperio romano, incluíndo Grecia, Asia Menor, Levante e Exipto, continuou usando a lingua grega como lingua franca, pero o latín era amplamente falado na parte oeste do imperio e, do latín, desenvolvéronse as linguas romances occidentais incluíndo o castelán, francés, catalán, galego, portugués e italiano, que continuaron usando e adaptando o alfabeto latino. Coa expansión do cristianismo, o alfabeto latino estendeuse aos pobos do norte de Europa que falaban linguas xermánicas, desprazando os seus anteriores alfabetos rúnicos, como tamén ás linguas bálticas, como o lituano e o letón, e moitas linguas non indoeuropeas como as fino-ugrias, máis notablemente o húngaro, o finés e o estoniano. Durante a Idade Media, o alfabeto latino empezouse a usar entre os falantes das linguas eslavas occidentais, incluídos os devanceiros dos polacos, checos, croatas, eslovenos e eslovacos modernos, a medida que adoptaban o catolicismo; os falantes das linguas eslavas orientais, xeralmente, adoptaron o cristianismo ortodoxo e o alfabeto cirílico.

Até 1492, o alfabeto latino estaba limitado ás linguas faladas na Europa occidental, norte e central. Os eslavos cristiáns ortodoxos do leste e sur de Europa, maiormente, usaban o alfabeto cirílico e o alfabeto grego seguíase usando entre os falantes gregos ao redor do Mediterráneo oriental. O alfabeto árabe estendeuse amplamente entre o Islam, entre nacións árabes e non árabes, como os iranios, indonesios, malaios e os turcos. A maior parte do resto de Asia usaba unha variedade de alfabeto brahmi (devanágari) ou escrita chinesa.

Ao longo dos últimos 500 anos, o alfabeto latino expandiuse por todo o mundo. Chegou a América, Australia e a partes de Asia, África e o Pacífico baixo as colonias europeas, de man das linguas española, portuguesa, inglesa, francesa e neerlandesa. No século XVII, os romaneses adoptaron o alfabeto latino; aínda que o romanés é unha lingua romance, os romaneses eran predominantemente cristiáns ortodoxos e, até o século XIX a igrexa usaba o alfabeto cirílico. Vietnam, baixo dominio francés, adoptou o alfabeto latino para escribir a lingua vietnamita, que usara os caracteres chineses con anterioridade. O alfabeto latino úsase tamén en moitas linguas austronesias, incluíndo tagalo e outras linguas de Filipinas, o malaio oficial e o indonesio, que substituíu aos anteriores alfabetos árabe e brahmi. Outro idioma que adaptou a alfabetización latina foi o rapa nui.

En 1928, como parte da reforma de Mustafa Kemal Atatürk, Turquía adoptou o alfabeto latino para o turco, substituíndo o alfabeto árabe. A maioría dos falantes das linguas turcas da antiga Unión Soviética, incluídos os tártaros, os bashkirios, azeríes, os kazakos, os kirguiz, etc. usaron o alfabeto túrquico uniforme nos anos 1930. Nos anos 1940 todos eses alfabetos foron substituídos polo cirílico. Tras o colapso da Unión Soviética en 1991, moitas das recentemente independentes repúblicas de fala túrquica, adoptaron novamente o alfabeto latino, substituíndo ao cirílico. Acerbaixán, Uzbekistán e Turkmenistán adoptaron o alfabeto latino para as linguas azerí, uzbeka e turcomana, respectivamente. Hai proxectos similares en Casaquistán. Nos anos 1970, a República Popular da China desenvolveu unha transliteración oficial do chinés mandarín ao alfabeto latino, chamado pinyin, aínda que aínda predomina o uso de caracteres chineses.

Expansión do uso exclusivo do alfabeto latino en territorios da desaparecida Iugoslavia.

As linguas eslavas occidentais e a maioría das do sur, usan o alfabeto latino en vez do cirílico, como reflexo da relixión dominante entre esa xente. Entre eles, o polaco, usa unha variedade de diacríticos e dígrafos para representar valores fonéticos especiais, como tamén a l con barra (ł) para un son similar á u en posición inicial de ditongo ([w] en AFI, similar á w inglesa). En checo usa diacríticos como o háček. En croata, esloveno e na versión latina do serbio tamén se usan háčeks e acentos agudos como en ć e barras como en đ.

As linguas dos eslavos orientais da Igrexa ortodoxa, xeralmente usan cirílico. En serbio úsanse os dous. Nos Balcáns non utilizan o alfabeto latino soamente Grecia e Bulgaria, aínda que as minorías turcas de ambos os países utilízano oficialmente para a súa lingua turca.

Recentemente as autoridades secesionistas de etnia albanesa de Kosovo propuxeron o uso exclusivo do alfabeto latino en prexuízo do cirílico, para cancelar todo vestixio da dominación serbia na rexión, de maioría albanesa. Actualmente en Casaquistán por iniciativa do presidente do país, Nursultan Nazarbayev, decidiu que a súa lingua nacional se escriba no alfabeto latino, igual que a maioría dos idiomas túrquicos como parte da estratexia de desenvolvemento estatal, abandonando o cirílico.^[13][14]

Letras

O alfabeto latino, como a maioría dos xurdidos do alfabeto grego distingue dúas grafías para cada grafema (ou letra), unha chamada minúscula e outra capital. Na maioría dos casos, cada letra posúe as dúas variantes. Hai algunhas excepcións, como a letra ß (eszett; utilizada en alemán e outrora noutras linguas), que, en capitais, é substituída por SS.

A expansión – tanto xeográfica como temporal – deste alfabeto fai del un dos máis ricos en variantes nacionais. Así:

• cada lingua dada utiliza un xogo máis ou menos completo de letras fundamentais;
• cada unha pode posuir letras modificadas que se lle engaden;
• entre as letras modificadas, algunhas son consideradas, segundo as linguas como letras á parte ou como variantes doutra letra.

Por exemplo, os alfabetos utilizados para o francés e para o galego non son idénticos (así, a letra ç non se emprega en galego e o francés, pola contra, utiliza á), por moito que os dous poidan ser retrotraídos ao alfabeto latino. Polo tanto, non sería falso falarmos dun alfabeto francés e dun alfabeto galego.

Como se ve, non existe un alfabeto latino fixo e constante; porén é posíbel illar os grafemas fundamentais utilizados na maioría das linguas: son os do alfabeto orixinario máis j e u así como w:

Grafemas fundamentais

Capitais ou Maiúsculas

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

U

V

W

X

Y

Z

Minúsculas

a

b

c

d

e

f

g

h

i

j

k

l

m

n

o

p

q

r

s

t

u

v

w

x

y

z

Nome das letras

Entre as innovacións do alfabeto latino en relación co seu modelo (indirecto) grego, pódese contar o nome das letras. En efecto, mentres que as letras gregas levan nomes sen sentido na súa lingua (pois herdárono directamente das linguas semíticas) e sobre todo, polisilábicos (alfa, beta, gamma, delta) en latín son monosílabos.

Os romanos, en efecto, non tentaron dar un nome real ás súas letras: designábanas tal e como se pronunciaban, cousa que só podía funcionar ben coas non oclusivas ou continuas e as vogais (que probabelmente se pronunciaban longas). Atópanse xa que logo dous tipos de letras (cinguirémonos aquí ás letras puramente latinas que non ofrecen dificultades de interpretación):

• as pronunciábeis sen apoio: as vogais /aː/, /eː/, /iː/, /oː/, /uː/ e as continuas /fː/, /lː/, /mː/, /rː/ e /sː/ (dicíase pois « a consoante /ffff/ » prolongando o tanto como fose necesario);
• as que debían articularse cunha vogal de apoio, /e/ entre os romanos: /beː/, /keː/ (letra c), /deː/, /geː/, /kaː/ (letra k, que en orixe se empregaba ante a ou unha consoante, que só se conservou en escasas palabras), /peː/, /kuː/ (letra q, que só se emprega ante u) etc.

De aí vén a maneira que temos hoxe na maioría das linguas modernas de designarmos as letras do alfabeto latino.

Extensión dos grafemas fundamentais

Os límites intrínsecos a este alfabeto, relativamente limitado en número de signos diferentes, foron superados rapidamente cando pasou a usarse para transcribir outras linguas cun sistema fonolóxico diferente do do latín. Por exemplo, o alfabeto latino orixinario non permitía notar o son [ʃ] de xogo. Na actualidade cada vez é máis frecuente que a transcrición ou a transliteración dunha escritura non latina se faga mediante letras latinas (que dan unha grande parte dos caracteres do Alfabeto Fonético Internacional e doutros). Fálase neste caso dunha romanización. Finalmente, numerosas linguas que quedaran sen escrita adoptaron o alfabeto latino, como é o caso das linguas de África, que poden seguir o alfabeto pan-nixeriano ou o alfabeto internacional de Niamey.

Para adaptar o alfabeto latino a estas situacións os escribas medievais e os impresores do Renacemento atoparon distintas solucións, moitas delas vixentes hoxe en día.

Diacríticos

Artigo principal: Diacríticos do alfabeto latino.

Emprego de sinais diacríticos sobre letras fundamentais para modificar o seu valor. O galego, o portugués e o castelán empregan o til ( ã, ñ ), o catalán o punto medio ( ll fronte a ŀl ) e varias linguas eslavas o trazo (ł ), o ogonek (ą ), o háček ( ř ) ou o kroužek ( ů ).

Algunhas letras baseadas na inclusión dun diacrítico teñen hoxe unha entidade diferenciada coma o ð do islandés ou o ŋ (n con gancho), que se emprega en diversas linguas, como o saami e en numerosas linguas de África (basa, bambara, wolof, fula, dinka, éfik, ewe, gã, kpellé ou mendé).

Letras suplementarias

Artigo principal: Letras suplementarias do alfabeto latino.

A invención de letras suplementarias, xurdidas de variantes contextuais ou de variantes propias a unha grafía medieval particular, principalmente, entre as que algunhas son agora consideradas como fundamentais coma o w. Outras letras foron préstamos doutras escritas, coma o ƿ e o ȝ empregados en inglés medieval e o þ do islandés, procedentes do rúnico ou as letras derivadas do alfabeto grego que aparecen no Alfabeto Fonético Internacional e no alfabeto africano de referencia.

Ata o século XIX empregouse en todas as linguas con escrita latina o s longo ( ſ ).

Ligaduras

Artigo principal: Ligadura (tipografía).

Outra forma de crear novas letras é ligando dúas xa existentes. Unha ligadura é a fusión de dúas ou máis letras ordinarias nun novo glifo. Exemplos de ligaduras son Æ de AE, Œ de OE, ß de ſs, a ij neerlandesa de i e j. Nótese que ij en maiúsculas é IJ (e non Ij). O par ſs é simplemente o dobre s arcaica. A primeira parte (ſ) é a forma medieval arcaica e a segunda é a súa forma final (s). O francés usa o dígrafo Œ, como en sœur, bœuf, cœur...

Dígrafos

Artigo principal: Dígrafo.

En ocasións empréganse dígrafos ou digramas para representar un único son, como ch, sh ou cz.

Alfabeto galego

Artigo principal: Alfabeto galego.

O alfabeto galego, segundo a representación gráfica moderna e oficial, ten vinte e tres letras e seis dígrafos, ademais dalgunhas letras (ç (ce cedilla), j (iota), k (ca), w (uve dobre), e e (i grego)) usadas en palabras estranxeiras, abreviaturas e símbolos internacionais.

No galego medieval (galego-portugués), como en calquera outro estándar non codificado, existían moitas vacilacións na representación de sons. Por exemplo, para o son (/ɲ/) aparecen nos textos galegos representacións con n, nn, ñ, ni, etc. Tamén se empregaban as letras j, g, ç, e duplicacións, como -ss-, -ll-etc., que respondían probablemente a sons que se perderon no estándar actual, e sempre con bastante vacilación no seu emprego. Do mesmo xeito, moitas terminacións de palabras eran elididas ou abreviadas.

A partir da codificación posterior dos dialectos meridionais, o portugués desenvolveu unha serie de dígrafos característicos (lh (/ʎ/), nh (/ɲ/)), que empregan hoxe en día as persoas partidarias das correntes reintegracionistas.

Clasificación alfabética

Artigo principal: Orde alfabética.

Código ISO

O código ISO 15924 desta escrita é Latn.

Notas

1. Caio Xulio Hixino (2008). "Fábulas. Astronomía" (PDF). Editorial Akal/Clásica. p. 189.
2. Cornelio Tácito (1980). "Anales. Libros XI-XVI" [José L. Moralejo] (PDF). Editorial Gredos. pp. 17–19.
3. Plinio el Viejo (2003). "Historia natural. Libros VII-XI" (PDF). Editorial Gredos. pp. 97–98.
4. Plutarco. "Rómulo".
5. Dionisio de Halicarnaso (1984). "Historia Antigua de Roma. Libros I-III" [Elvira Jiménez y Ester Sánchez] (PDF). Editorial Gredos. pp. 144–145.
6. Wallace, Rex (1992). 崔贤美, ed. "Orígenes y desarrollo del alfabeto latino". Scribd.
7. Cerchiai, Luca; Jannelli, Lorena; Longo, Fausto (2004). The Greek Cities of Magna Graecia and Sicily (en inglés). Getty Publications. pp. 14–18. ISBN 978-0-89236-751-1.
8. Plutarco. Cuestiones.
9. Gnanadesikan, Amalia E. (2011-09-13). The Writing Revolution: Cuneiform to the Internet (en inglés). John Wiley & Sons. ISBN 9781444359855.
10. "QUINTILIAN, The Orator's Education".
11. "Appius Claudius Caecus and the Letter Z".
12. Oxford English Dictionary Second edition, 1989; online version June 2011, s.v. 'sylva'
13. Aragonés, Gonzalo (2017-04-21). "Kazajistán se pasa al alfabeto latino". La Vanguardia (en castelán). Consultado o 12 de novembro do 2024.
14. "Kazajistán adoptará el alfabeto latino para 2025". Agencia EFE (en castelán). 2017-04-12. Consultado o 12 de novembro do 2024.

Véxase tamén

Bibliografía

• Haarmann, Harald (2004). Geschichte der Schrift [History of Writing] (en alemán) (2nd ed.). Múnic: C. H. Beck. ISBN 978-3-406-47998-4.
• Boyle, Leonard E. 1976. "Optimist and recensionist: 'Common errors' or 'common variations'. In Latin script and letters A.D. 400–900: Festschrift presented to Ludwig Bieler on the occasion of his 70th birthday. Edited by John J. O'Meara and Bernd Naumann, 264–74. Leiden, The Netherlands: Brill.
• Morison, Stanley. 1972. Politics and script: Aspects of authority and freedom in the development of Graeco-Latin script from the sixth century B.C. to the twentieth century A.D. Oxford: Clarendon.

Outros artigos

• Alfabeto
• Escrita e sistema de escrita
• Historia do alfabeto latino
• Adaptacións do alfabeto latino
• Diacríticos do alfabeto latino
• Dígrafo
• Letras suplementarias do alfabeto latino
• Latín
• Rotacismo
• Romanización, transcrición e transliteración

Ligazóns externas

Commons ten máis contidos multimedia sobre:  Alfabeto latino

• Unicode collation chart—Letras latinas ordenadas por forma(en inglés)
• Diacritics Project Todo o que necesitas para deseñar unha fonte con acentos correctos(en inglés)
• El origen de las letras latinas (en castelán)
• Origen e historia del alfabeto latino (en castelán)
• Idioma latín: sus orígenes, alfabeto, historia y uso(en castelán)