Ura gai kimiko garden eta ia koloregabea da, Lurreko ibai, aintzira eta ozeanoen eta organismo bizidun gehienetako fluidoen osagai nagusia. H2O formula kimikoa du; hau da, ur molekula bakoitzak oxigeno atomo bat eta hidrogeno atomo bi ditu, lotura kobalentez elkartuak. Giro-tenperaturan likidoa da. Bizirako nahitaezkoa dela uste da, ez baita ezagutzen uraren gabezia osoan bizi den izakirik. Urak Lurra planetaren azalaren % 71 estaltzen du[1]. Ur horren % 97,2 gazia da, eta % 2,8a geza[2]. Ur geza horren % 1 baino ez dago egoera likidoan, gainerakoa poloetan izoztuta baitago.
- Artikulu hau Urari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Ur (argipena)».
| Ur | |
|---|---|
 | |
 | |
| Formula kimikoa | H2O |
| SMILES kanonikoa | 2D eredua |
| MolView | 3D eredua |
| Konposizioa | oxigeno eta hidrogeno |
| Azido konjokatua | hidronio |
| Base konjokatua | hidroxido ioi |
| Mota | oxido eta dihydrogen chalcogenide (en)  |
| Ezaugarriak | |
| Dentsitatea | 0,983854 g/cm³ (−30 °C, likido) 0,993547 g/cm³ (−20 °C, likido) 0,998117 g/cm³ (−10 °C, likido) 0,9998395 g/cm³ (0 °C, likido) 0,999972 g/cm³ (4 °C, likido) 0,99996 g/cm³ (5 °C, likido) 0,9997026 g/cm³ (10 °C, likido) 0,9991026 g/cm³ (15 °C, likido) 0,9982071 g/cm³ (20 °C, likido) 0,9977735 g/cm³ (22 °C, likido) 0,9970479 g/cm³ (25 °C, likido) 0,9956502 g/cm³ (30 °C, likido) 0,99403 g/cm³ (35 °C, likido) 0,99221 g/cm³ (40 °C, likido) 0,99022 g/cm³ (45 °C, likido) 0,98804 g/cm³ (50 °C, likido) 0,9857 g/cm³ (55 °C, likido) 0,98321 g/cm³ (60 °C, likido) 0,98056 g/cm³ (65 °C, likido) 0,97778 g/cm³ (70 °C, likido) 0,97486 g/cm³ (75 °C, likido) 0,9718 g/cm³ (80 °C, likido) 0,96862 g/cm³ (85 °C, likido) 0,96531 g/cm³ (90 °C, likido) 0,96189 g/cm³ (95 °C, likido) 0,95835 g/cm³ (100 °C, likido) |
| Soinuaren abiadura | 1.497 m/s (25 °C, likido) 473 m/s (100 °C, gas) 3.000 m/s (, solido) |
| Biskositate zinematikoa | 0,01012 cm²/s eta 0 m²/s |
| Biskositate dinamikoa | 1,7911 mPa s (0,01 °C, 1 atm, likido) 1,0016 mPa s (20 °C, 1 atm, likido) 0,89002 mPa s (25 °C, 1 atm, likido) |
| Errefrakzio indiziea | 1,3945 (0 °C, 226,5 nm) 1,33432 (0 °C, 589 nm) 1,32612 (0 °C, 1.013,98 nm) 1,39336 (20 °C, 226,5 nm) 1,33298 (20 °C, 589 nm) 1,32524 (20 °C, 1.013,98 nm) |
| Eroankortasun termikoa | 0,56 W/(m K) |
| Momentu dipolarra | 1,854 D |
| Fusio-puntua | 0,002519 °C (101,325 kPa) 0 °C (101,325 kPa) |
| Irakite-puntua | 99,9839 °C (101,325 kPa) 99,9743 °C (101,325 kPa) |
| Deskonposizio-puntua | 2.200 °C 3.000 °C |
| Entropia molar estandarra | 69,9 J/(mol K) eta 188,8 J/(mol K) |
| Fusio-entalpia | 1,854 D |
| Formazio entalpia estandarra | −241.818 J/mol eta −285.830 J/mol |
| Baporizazio entalpia | 40,656 kJ/mol eta 9,717 kcal/mol |
| Bero ahalmena | 4.184 J/(kg K), 2.110 J/(kg K), 1.640 J/(kg K) eta 4.216 J/(kg K) |
| Masa molekularra | 18,010564684 Da |
| Erabilera | |
| Rola | natura baliabide eta primary metabolite (en) |
| Arriskuak | |
| NFPA 704 |  0
0
0
|
| GHS arriskua | baliorik ez |
| Arrisku motak | baliorik ez |
| Prekauzio motak | baliorik ez |
| Batezbesteko dosi hilgarria | |
| Eragin dezake | Q57385793 |
| Identifikatzaileak | |
| InChlKey | XLYOFNOQVPJJNP-UHFFFAOYSA-N |
| CAS zenbakia | 7732-18-5 |
| ChemSpider | 937 |
| PubChem | 962 eta 22247451 |
| Reaxys | 3587155 |
| Gmelin | 15377 |
| ChEBI | 117 |
| ChEMBL | CHEMBL1098659 |
| RTECS zenbakia | ZC0110000 |
| ZVG | 1140 |
| DSSTox zenbakia | ZC0110000 |
| EC zenbakia | 231-791-2 |
| ECHA | 100.028.902 |
| CosIng | 31959 |
| MeSH | D014867 |
| RxNorm | 11295 |
| Human Metabolome Database | HMDB0002111 |
| UNII | 059QF0KO0R |
| NDF-RT | N0000147042 |
| KEGG | D00001 eta C00001 |
| PDB Ligand | HOH |
| ASHRAE | 718 |
Ura da baldintza naturaletan hiru egoera fisikoetan (solido, likido edo gas egoeran) aurki daitekeen gai bakarra. Kimikoki aratza den urak ur destilatu izena hartzen du, eta ez du inolako gairik bere barnean disolbatuta, H2O bakarrik.
Itsas mailan, uraren irakite tenperatura 100 °C da, eta izozte tenperatura 0 °C. Uraren gehienezko dentsitatea 1 g/ml da, 4 °C-ko tenperaturan; beste edozein tenperaturatan, dentsitate txikiagoa du. Solido egoeran, hau da, izotz egoeran, uraren dentsitatea 0,917 g/ml da.
Uraren bero espezifikoa 1 cal/°C.g da. Disolbatzaile unibertsala dela esaten da, molekula polarra izanik substantzia gehien disolbatzen dituen substantzia delako. Ur molekulak hidrogeno zubi izeneko loturen bitartez elkartzen dira.[3] Ur molekulak bi polo ditu. Hidrogeno bien arteko lotura 104,45 ºC-koa da. Gainera, urak termoerregulatzaile lana egiten du.
Propietateak
Hauek dira uraren propietate fisiko garrantzitsuenak:
Uraren propietate fisikoak
Ura kimikoki H2O gisa formulatzen den substantzia da; hau da, ur molekula bat oxigeno atomo bati modu kobalentean lotutako bi hidrogeno atomoz osatuta dago.
Henry Cavendishek aurkitu zuen, 1782an, ura substantzia konposatua dela eta ez elementu bat, antzinatik pentsatzen zen moduan[Oh 1] [Oh 2]. Aurkikuntza horren emaitzak Antoine Laurent de Lavoisierrek garatu zituen, eta urak oxigenoa eta hidrogenoa dituela jakinarazi zuen[5][6]. 1804an, Louis Joseph Gay-Lussac kimikari frantsesak eta Alexander von Humboldt naturalista eta geografo alemanak frogatu zuten ura oxigeno-bolumen bakoitzeko (H2O) bi hidrogeno-bolumenez osatuta zegoela[6].
Gaur egun, konposatu horren izaera eta propietateak ikertzen jarraitzen dute, eta, batzuetan, ohiko zientziaren mugak gainditzen dituzte[Oh 3]. Horri dagokionez, John Emsley ikertzaileak, zientzia-dibulgatzaileak, urari buruz esan zuen: «Gehien ikertu den substantzia kimikoetako bat DA, baina gutxien ulertutakoa izaten jarraitzen du»[7].
Hauek dira uraren propietate fisiko garrantzitsuenak:
- Uraren irakite tenperatura 373 ºK (100 °C) da itsas mailan.[8]
- Fusio tenperatura 273 ºK (0 °C) da itsas mailan.
- Ur aratza ez da elektrizitatearen eroalea. (ur aratza = ur destilatua: gatz mineralik ez duena)
- Zapore, usain eta kolore gabea da. Propietate hauek organoleptikoak dira, hau da gizakiaren zentzuen bidez antzematen direnak.
- Naturan hiru egoeretan ageri da: solido (gotor), likido (isurkari) eta gas (laspel) egoeretan.
- Dentsitatea 1 g/cm3 da.
- Bi menisko mota eratzen ditu: ahurra eta ganbila.
- Gainazaleko tentsioa dauka: uraren gainazala elastikoa da eta apurtzeko erresistentzia ere badauka. Honi esker dentsitate txikiko gauzakiak uraren gainazalean gelditzen dira.
- Kapilaritatea dauka, hau da, hodi polarretan gora edo behera egiteko gaitasuna.
- Gaitasun kalorifikoa beste likido batzuena baino altuagoa da.
Egoerak
Ura bizimodu ezagunetarako tenperatura- eta presio-tarterik egokienean dagoen likidoa da: 1 atm-ko presioan, ura likidoa da 273,15 °K (0 °C) eta 373,15 K (100 °C) tenperaturen artean. Urtze- eta lurruntze-bero sorra 0,334 kJ/g-koa eta 2,23 kJ/g-koa da, hurrenez hurren[9].
Presioa handitzean, urtze-puntua pixka bat jaitsi egiten da, –5 °C inguru, 600 atm-an, eta –22 °C, 2100 atm-an. Efektu hori da Antartikako glaziarpeko aintziren sorreraren eragilea, eta glaziarren mugimenduari laguntzen dio[10][11]. 2100 atm-tik gorako presioetan, urtze-puntua azkar handitzen da, eta izotzak konfigurazio exotikoak ditu, presio txikiagoetan ez daudenak.
Presio-aldeek eragin larriagoa dute irakite-puntuan (gutxi gorabehera 374 °C eta 220 atm bitartekoa); Everest mendiaren gailurrean (presio atmosferikoa 0,34 atm ingurukoa da), urak 70 °C-an irakiten du. Presio bidezko irakite-puntuaren igoera ur sakonetako iturri hidrotermaletan ikus daiteke, eta aplikazio praktikoak ditu, hala nola presio-eltzeak eta lurrun-motorrak[12]. Tenperatura kritikoa, zeinaren gainetik lurruna ezin baita likidotu, presioa handitzean 373,95 °C-koa (647,10 K) baita[9].
0,006 atm-tik beherako presioetan, ura ezin da egoera likidoan egon, eta zuzenean solidotik gasera igarotzen da sublimazioz, fenomeno hori elikagaiak eta konposatuak liofilizatzean ustiatzen baita[13]. 221 atm-tik gorako presioetan, likido- eta gas-egoerak jada ezin dira bereizi, ur superkritiko egoera deritzona. Egoera horretan, ura zenbait erreakzio katalizatzeko eta hondakin organikoak tratatzeko erabiltzen da.
Ur likidoaren dentsitatea oso egonkorra da, eta ez da asko aldatzen tenperatura- eta presio-aldaketekin. Atmosfera bakarraren presioan, ur likidoaren gutxieneko dentsitatea 0,958 kg/L da, 100 °C-an. Tenperatura jaistean, dentsitatea etengabe handitzen da, 3,8 °C-ra iritsi arte. Han, 1 kg/l-ko dentsitate maximoa lortzen du. Tenperatura baxuagoetan, beste substantzia batzuetan ez bezala, dentsitatea txikiagotu egiten da[14]. 0 °C-tan, balioa 0,9999 kg/l-koa da; izoztean, dentsitatea bortitzago jaisten da 0,917 kg/l-raino, eta, horrekin batera, bolumena % 9 handitzen da. Horregatik flotatzen du izotza ur likidoan.
Usaina, zaporea eta itxura
Urak, berez, ez du ez usainik, ez kolorerik, ezta zaporerik; hala ere, Lurreko urak disoluzioan dauden mineralak eta substantzia organikoak ditu, eta horiek zapore eta usain gutxi-asko detektagarriak eman diezazkiokete, konposatuen kontzentrazioaren eta uraren tenperaturaren arabera[15]. Urak itxura iluna izan dezake partikula esekiak baditu[14]. Lurzoruan dagoen materia organikoak, hala nola azido hezeek eta ultramoreek, kolorea ere ematen dute, baita metalak ere, hala nola burdinak[15]. Kutsatzailerik ez dagoenean, ur likidoak, solidoak edo gaseosoak ez du ia argi ikusgaia xurgatzen, nahiz eta espektrometroan frogatu ur likidoak kolore urdin berdexka duela. Izotzak ere urdin turkesarengana jotzen du. Ur-gainazal handiek kolore berezia dute, eta, neurri batean, zeruaren isla dira[16]. Urak, aldiz, argi asko xurgatzen du espektroaren gainerako zatietan, eta erradiazio ultramoreetatik babesten saiatzen da[17].
Propietate molekularrak
Ur molekulak geometria ez-lineala hartzen du, bi hidrogeno atomoekin 104,45 graduko angelua osatuz. Konfigurazio horrek, oxigeno atomoaren elektronegatibotasun handiagoarekin batera, polaritatea ematen diote molekulari, eta haren une dipolar elektrikoa da: 6,2 × 10–30 C[18].
Ur molekularen polaritateak Van der Waals indarrak sortzen ditu, eta, inguruko molekulekin, lau hidrogeno-lotura eratzen ditu[19]. Lotura molekular horiek azaltzen dituzte uraren itsasgarritasuna, azaleko tentsioaren indize altua eta kapilaritatea, zeinak uhin kapilarrak sortzen baititu, animalia batzuk uraren gainazalean mugitzeko aukera ematen baitie eta izerdia landare baskularretan, hala nola zuhaitzetan[20][21], grabitatearen kontra garraiatzen laguntzen baitute. Uretan substantzia surfaktante batzuk egoteak, hala nola xaboiak eta detergenteak, nabarmen murrizten du uraren gainazaleko tentsioa, eta erraztu egiten du objektuei itsatsitako zikinkeria kentzea[22].
Ur molekulen arteko hidrogeno-zubiek ere urtze- eta irakite-puntu handiak dituzte anfigeno eta hidrogenozko beste konposatu batzuekin alderatuta, hala nola hidrogeno sulfuroarekin. Era berean, bero-gaitasunaren —4,2 J/g/K, amoniakoak bakarrik gainditzen duen balioa—, bero sorra eta eroankortasun termikoaren —0,561 eta 0,679 W/m/K artean— balio handiak azaltzen dituzte. Propietate horiek eginkizun garrantzitsua ematen diote urari Lurreko klima erregulatzeko, beroa metatuz eta atmosferaren eta ozeanoen artean garraiatuz[14][23].
Uraren polaritatearen beste ondorio bat da, egoera likidoan, oso disolbatzaile ahaltsua dela, substantzia mota askotakoa. Uretan nahastu eta ondo disolbatzen diren substantziak —gatzak, azukreak, azidoak, alkaliak eta zenbait gas (adibidez, oxigenoa edo karbono dioxidoa, karbonazio bidez)— hidrofiloak dira, eta urarekin ondo konbinatzen ez direnak, berriz —lipidoak eta koipeak—, substantzia hidrofoboak dira. Era berean, ura, hala, likido askorekin nahas daiteke, etanolarekin esaterako, eta edozein proportziotan, likido homogeneoa sortuz. Azeotropoak era ditzake beste disolbatzaile batzuekin, hala nola etanolarekin edo toluenoarekin[24]. Bestalde, olioak ezin dira urarekin nahasi, eta, gainazalean, dentsitate aldakorreko geruzak eratzen dituzte. Edozein gasek bezala, lurruna guztiz nahasgarria da airearekin.
Propietate elektriko eta magnetikoak
Urak nahiko konstante dielektriko handia du (78,5 - 298 K edo 25 °C) eta karga elektrikoa duten substantzien molekulak erraz bereizten dira bertan[25]. Ioi disoziatuak egoteak nabarmen handitzen du uraren eroankortasuna, eta, aldiz, isolatzaile elektriko puru gisa jokatzen du[26].
Ura berez bereiz daiteke H3O+ hidronio ioietan eta OH- hidroxidoetan. Kw disoziazio-konstantea oso txikia da —10−14 °C-tik 25 °C-ra—, eta, beraz, ur molekula bat hamar orduz behin banatzen da, gutxi gorabehera[27]. Ur puruaren pH-a 7 da, hidronio ioiak eta hidroxidoak kontzentrazio berean daudelako. Ioi horien maila txikia dela eta, uraren pH-a bat-batean aldatzen da azidoak edo baseak disolbatzen badira.
Ur likidoa bi osagaietan (hidrogenoa eta oxigenoa) bereiz daiteke, elektrolisiaren bidez korronte elektrikoa pasaraziz. Prozesu horren bidez ura bi osagaietan banatzeko behar den energia hidrogenoaren eta oxigenoaren birkonbinazioak askatutako energia baino handiagoa da[28].
Ur likido purua material diamagnetikoa da, eta eremu magnetiko oso biziek aldaratzen dute[29].
Propietate mekanikoak
Praktikan, ur likidoa konprimiezintzat har daiteke, eta efektu hori prentsa hidraulikoetan aprobetxatzen da[30]; baldintza normaletan, konprimagarritasunak balio hauek ditu: 4,4tik 5,1 × 10−10 Pa−1-eraino[31]. 2 km-ko sakoneran ere, non presioa 200 atm ingurukoa baita, uraren bolumena % 1 baino ez da murrizten[32].
Uraren biskositatea da: 10−3 Pa segundoko edo 0,01 poise 20 °C-tan, eta ur likidoko soinuaren abiadura 1.400 eta 1.540 m/s bitartekoa da, tenperaturaren arabera. Soinua ia indargabetu gabe transmititzen da uretan, batez ere behe-maiztasunetan; propietate horrek aukera ematen du zetazeoen arteko distantzia luzeetara itsaspean komunikatzeko, eta, urpean objektuak detektatzeko, sonarraren teknikaren oinarria da[33].
Erreakzio kimikoak
Ura errekuntza-erreakzioen azken produktua da, hidrogenoarena edo hidrogenoa duen konposatu batena. Ura azidoen eta baseen arteko neutralizazio-erreakzioetan ere sortzen da[34].
Urak oxido metaliko eta ez-metaliko askorekin erreakzionatzen du, eta hidroxidoak eta oxazidoak sortzen ditu, hurrenez hurren. Era berean, hidroxidoak sortzen ditu Elektropositibotasun handiagoa duten elementuekin zuzenean erreakzionatzean, hala nola metal alkalinoekin eta lurralkalinoekin. Elementu horiek uraren hidrogenoa desplazatzen dute erreakzio batean, eta, alkalino astunenen kasuan, erreakzio hori lehergarria izan daiteke askatutako hidrogenoa airearen oxigenoarekin kontaktuan egoteagatik[33][35].
Urak beste molekula batzuk hidroliza ditzake autoinozazio-ahalmenaren ondorioz[36]. Hidrolisi-erreakzioak konposatu organikoekin nahiz ez-organikoekin gerta daitezke. Oso garrantzitsuak dira izaki bizidunen metabolismoan, eta hidrolasa izeneko entzima ugari sintetizatzen dituzte, molekula desberdinen hidrolisia katalizatzeko funtzioarekin.
Uraren banaketa naturan
Ura unibertsoan
Ura nahiko konposatu arrunta da gure eguzki-sisteman[37] eta unibertsoan[37][38], batez ere izotz eta lurrun moduan. Kometak osatzen dituen materialaren zati handi bat da, eta 2016. urtean, Ilargiaren barrutik datorren 'ur magmatikoa' aurkitu da, Ilargiaren azalean dauden ale mineral txikitan[39]. Jupiter eta Saturnoren satelite batzuek, hala nola Europak eta Entzelado, ur likidoa izan dezakete izotz-geruza lodiaren azpian[37]. Horri esker, kristal horiek plaka-tektonika antzeko bat izan dezakete, non ur likidoak, izan ere, lurrean magmaren rola betetzen baitu; izotza, berriz, lurrazalaren baliokidea izango litzateke[erreferentzia behar].
Unibertsoan dagoen ur gehiena izarren sorreratik eratorria izan daiteke; izar horiek, gero, lehertu zirenean lurruna eragin zuten. Izarren sorrerak gas eta hauts kosmiko[40] ugari sortzen ditu. Material horrek kanpoko eremuetako gasarekin talka egiten duenean, sortutako talka-uhinek gasa konprimitu eta berotu egiten dute. Uste da ura gas bero eta trinko horretan sortzen dela[41].
Izarrarteko hodeietan ura detektatu da gure galaxiaren barruan, Esne Bidean. Izarrarteko hodei horiek eguzki-nebulosa gisa kondentsatu daitezke. Gainera, uste da ura ugaria izan daitekeela beste galaxia batzuetan, haren osagaiak (hidrogenoa eta oxigenoa) unibertsoko arruntenen artean baitaude[42]. XXI. mendearen lehen hamarkadan ura aurkitu zen exoplanetetan, hala nola HD 189733 b-n[43][44] eta HD 209458 b-n[45].
2011ko uztailean, Astrophysical Journal Letters aldizkariak argitaratu zuen NASAren eta Kaliforniako Teknologia Institutuaren (ingelesez CALTECH) Jet Propulsion Laboratoryko (JPL) astronomo-talde batek APM (08279+5255) quasar inguruan dagoen lurrun-hodei bat aurkitu zuela, zeina gaur arte Unibertsoan aurkitutako ur erreserbarik handiena den, gutxi gorabehera Lurrean dagoena baino 140 bilioi bider handiagoa[46].
Ura eguzki-sisteman
Hainbat planeta, satelite eta eguzki-sistemako beste gorputz batzuen atmosferan, ur-lurruna aurkitu da, baita Eguzkian bertan ere. Hona hemen zenbait adibide:
- Merkurio: Exosferan proportzio handietan detektatu da[47].
- Artizarra: % 0,002 atmosferan[48][49].
- Lurra: atmosferan, kopuru murritzak, klima-aldaketei lotuak.
- Marte: Kopuru aldakorrak, lekuaren eta urtaroaren arabera[50].
- Jupiter: % 0,0004 atmosferan. [erreferentzia behar]
- Entzelado (Saturnoren ilargia): atmosferaren % 91[51].
Lurrean, ura egoera likidoan dago, non gainazalaren % 71 estaltzen duen. 2015ean, NASAk Marteren azalean ur likidoa zegoela baieztatu zuen[52].
Saturnoko Entzelado Ilargiak 10 km-ko sakonerako ozeano likidoa duela dirudi, satelitearen hegoaldeko poloaren azpian, 30-40 km-ra[53][54]; halaber, uste da Titanen ur- eta amoniako-geruza bat egon daitekeela gainazalaren azpian[55], eta Jupiterren Europa satelitearen azalerak ur likidozko ozeanoa dagoela adierazten duten ezaugarriak dituela barruan. Ganimedesen, Jupiterren beste Ilargi bat[56][57], ur likidoa ere egon liteke presio handiko izotz-geruzen eta arroka-geruzen artean[58]. 2015ean, New Horizons espazio-zundak ur-zantzuak aurkitu zituen Plutonen barruan[59].
Izotzari dagokionez, Lurrean badago, batez ere eremu polarretan eta glaziarretan; Marteko kasko polarretan ere, egoera solidoan dagoen ura dago, nahiz eta nagusiki izotz lehorrez osatuta egon. Litekeena da izotza Urano, Saturno eta Neptuno planeten barne-egituraren parte izatea ere. Izotzak geruza lodia eratzen du zenbait sateliteren azalean, hala nola Europan eta Titanen, non 50 km-ko lodiera har baitezake[60].
Saturnoren eraztunak[61] osatzen dituen materialean, kometetan[62] eta jatorri meteorikoko objektuetan ere izotza dago, hala nola Kuiper gerrikotik edo Oorten hodeitik etorritakoetan. Ilargian eta planeta nanoetan, hala nola Zeres eta Pluton, izotza aurkitu da[63][59].
Ura eremu bizigarrian
Egoera likidoan dagoen ura beharrezkoa da lurreko izaki bizidunentzat, eta haren presentzia faktore garrantzitsutzat hartzen da planetako bizitzaren jatorrian eta eboluzioan[64][65]. Lurra oso baldintza espezifikoak dituen eguzki-sistemaren eremu batean dago, baina Eguzkitik % 5 —zortzi milioi kilometro—, hurbilago edo urrunago egongo balitz ezingo luke urik izan egoera likidoan, ur-lurruna edo izotza baino ez[64][66].
Lurraren masak ere zeregin garrantzitsua du azaleko uraren egoeran: grabitatearen indarrak atmosferako gasak sakabanatzea eragozten du. Ur-lurruna eta karbono dioxidoa konbinatu egiten dira, eta berotegi-efektua eragiten dute. Efektu horrek tenperaturen egonkortasunari eusten dio, eta, planetako bizitza babesteko, geruza gisa jokatzen du. Lurra txikiagoa balitz, atmosferan eragindako grabitatea txikiagoa izango litzateke, eta horrek muturreko tenperaturetan eragingo luke, eta ez litzateke urik metatuko, kasko polarretan izan ezik, Marten gertatzen den antzera. Bestalde, Lurraren masa askoz handiagoa balitz, ura egoera solidoan egongo litzateke tenperatura altuetan ere, grabitateak eragindako presio handia dela eta[67]. Beraz, bai planeta baten tamaina, bai izarrarekiko distantzia faktore dira eremu bizigarriaren hedapenean.
Ura Lurrean
Lurrak ur likidoz estalitako azaleraren ehuneko handi bat du, eta guztizko bolumenak 1.400.000 km³ hartzen ditu. Likido hori konstante mantentzen da ziklo hidrikoari esker. Ura jatorrizko lurraren konposizioaren parte zela uste da[68], eta, azaleran, lurraren barneko magma desgasifikatzeko eta planeta hozterakoan ur-lurruna kondentsatzeko prozesuen bidez agertu zela, nahiz eta ez diren baztertzen beste eguzki-gorputz batzuekin izandako talkek eragindako ur-ekarpenak izatea ere.
Uraren banaketa Lurraren gainazalean
Lurreko gainazalak ur kopuru zehaztugabea dauka, eta, zenbait iturrien arabera, kopuru osoaren % 35 eta % 85 artekoa da[69]. Substantzia hori biosferako ia edozein lekutan eta materiaren hiru agregazio-egoeretan aurki daiteke: solidoa, likidoa eta gaseosoa. Planetako gainazalaren gainetik edo azpitik dagoen edozein egoeratan dagoen urak, lurrazpikoa barne, hidrosfera osatzen du, eta uraren ziklo bat definitzen duen garraio- eta egoera-aldaketaren dinamika konplexu baten mende dago.
Ozeanoek eta ur gaziko itsasoek Lurraren azaleraren % 71 estaltzen dute. Lurreko uraren % 3 baino ez da geza, eta, bolumen horretatik, % 1 bakarrik dago egoera likidoan. Gainerako % 2a egoera solidoan dago, poloen inguruko latitudeetan, izotzezko geruza, eremu eta plataformetan edo bankisetan. Eskualde polarretatik kanpo, ur geza, nagusiki, hezeguneetan dago, eta, lur azpian, akuiferoetan. Nature Geoscience aldizkarian argitaratutako azterlan baten arabera, planetako lur azpiko ur guztia 23 milioi kilometro kubikokoa da[70].
Guztira, Lurrak 1.386.000 km³ ur ditu[Oh 4], honela banatuta[2]:
| Uraren egoera | Bolumena km³-tan | Ehunekotan | ||
|---|---|---|---|---|
| Ur geza | Ur gazia | Ur gezarena | Uraren totala | |
| Ozeano eta itsasoak | - | 1.338.000.000 | - | 96,5 |
| Poloetako izotz-geruza eta glaziarrak | 24.064.000 | - | 68,7 | 1,74 |
| Lurrazpiko ur gazia | - | 12.870.000 | - | 0,94 |
| Lurrazpiko ur geza | 10.530.000 | - | 30,1 | 0,76 |
| Kontinenteetako glaziarrak eta permafrostak | 300.000 | - | 0,86 | 0,022 |
| Ur gezako aintzirak | 91.000 | - | 0,26 | 0,007 |
| Ur gaziko aintzirak | - | 85.400 | - | 0,006 |
| Lurraren hezetasuna | 16.500 | - | 0,05 | 0,001 |
| Atmósfera | 12.900 | - | 0,04 | 0,001 |
| Urtegiak | 11.470 | - | 0,03 | 0,0008 |
| Ibaiak | 2.120 | - | 0,006 | 0,0002 |
| Ur biologikoa | 1.120 | - | 0,003 | 0,0001 |
| Ur geza totala | 35.029.110 | 100 | - | |
| Ur totala Lurrean | 1.386.000.000 | - | 100 | |
Urak garrantzi handia du prozesu geologikoetan. Lurrazpiko ur-lasterrek zuzenean eragiten diete geruza geologikoei, eta failen sorreran eragiten dute. Lurreko mantuan dagoen urak ere sumendien sorrerari eragiten dio[erreferentzia behar]. Gainazalean, ura oso eragile aktiboa da higadura-prozesu kimiko eta fisikoetan. Ura ere, egoera likidoan eta, neurri txikiagoan, izotz moduan, funtsezko faktorea da sedimentuak garraiatzeko. Aztarna horien metaketa, izan ere, geologian erabiltzen den tresna da Lurrean gertatzen diren prestakuntza-fenomenoak aztertzeko[71].
Uraren zikloa
Urak forma desberdinak hartzen ditu naturan: hodeiak zeruan, itsasoak, izotz guneak mendialdean eta poloetan eta akuiferoak lur azpian, beste askoren artean. Lurrunketa, prezipitazio eta jariakortasunari esker ura etengabe dago mugitzen, ziklo bat burutuz etengabe, uraren zikloa. Euskal Herria, bereziki, prezipitazio ugariko lurraldea da eta uraren ziklo azkar samar baten lekuko da eskualdea ondorioz.[72]
Hidrosferatik zirkulatzen du urak, nagusiki, eguzkiari eta grabitateari esker. Ziklo honetan eguzkiak ematen duen energia dela-eta, urak grabitatea gainditzea lortzen du. Horrela, ur likidoa berotzean lurrun modura igotzen da atmosferara, eta, hoztean, lainoak osatuz ur tantetan kondentsatzen da. Grabitateari esker, urak beheranzko norabidea hartzen du berriz, prezipitazioa deritzogu horri. Hodeietatik ura solido- edo likido-egoeran erortzen da; likidoa denean, euria izaten da eta solidoa denean, elurra edo txingorra. Euskal Herrian prezipitazio ugari izaten da, eta ugariak dira, halaber, prezipitazioak
Prezipitazioek, nekazaritzan eta orokorrean gizakiarentzat duten garrantzia kontuan hartuta, izen desberdinak hartzen ditu itxuraren arabera[73]. Euria da orokorrean baina elurra, kazkabarra, ihintza… Ur tantek argi izpiak errefrakta ditzakete ortzadar izeneko gama koloretsua eratuz[74].
Uraren jariakortasuna ere garrantzitsua da, erreka eta ibaiei esker nekazaritza garatu delako. Ibai eta itsasoak bidaiatzeko eta garraiorako bide garrantzitsuak dira. Euskal Herriaren kasua, uren banalerro argi batek bi isurialde definitzen ditu: Kantauriko isurialdea eta Mediterraneoko isurialdea. Horrek esan nahi du euskal ibaietako batzuk, eta haien arroetako urak, Atlantikoan itsasoratzen direla eta beste batzuk, berriz, Mediterraneoan.
Ibaietatik bideratzen den uraz gain, lur gainean erortzen den urak erosioaren bidez ere eragiten du, eta eragin ere garrantzia handia izan du, ibai haranak eratuz nekazaritzarako lur emankorrak lortzen dira eta baita biziguneak altxatzeko leku lauak ere[75].
Ura lur azpian ere sar daiteke akuifero edo lurpeko urak eratuz. Hemengo ura lurrazalera aterako da gero putzu artifizialen edo iturri naturalen bitartez edo azpian tenperatura altuak egon ezkero geiser eran.
Urak substantzia ugari eduki ditzake disolbatuta, beraz, gizakiak uraren edangarritasuna ezagutzeko zentzuak garatu ditu,[76] eta horregatik dugu nahiago iturburuetako ura edan, itsasokoa edo aintziretakoa baino.
Ozeanoa
Ozeanoak itsasoko urak hartzen duen lurrazalaren zatia hartzen du. Haren formazioari buruzko zenbait teoria daude. Planetaren barruan dagoen uretik datorrela adierazten duten zantzuak daude, prozesu bolkanikoen bidez ur-lurrun gisa lurrazalera garraiatzen baita[77], baina ez da baztertzen ur askoko gorputzak izandako talketan, eguzki-sistema eratzen zen bitartean, jatorria duenik[78]. Aro geologikoetan, ur ozeanikoen banaketa etengabe aldatu da. Zenozoikoan hartu zuten gaur egungo egitura Antartiko, Artiko, Atlantiko, Indiako eta Ozeano Bareak, baita itsasoak ere, tamaina txikiagoko ur gaziko gorputzak[Oh 5].
Lurraren azaleraren % 71 estaltzen du, eta batez besteko sakonera 4 km ingurukoa da. Marianetako itsas hobian, 11.033 m-ko sakonera du[79]. Ozeanoetan, batez beste, 17 °C-ko azaleko ur-geruza dago. Hala ere, tenperatura nabarmen aldatzen da eskualde ekuatorialen eta tropikalen artean, 36 °C-ra irits baitaiteke, eta, zona polarren artean, –2 °C inguruko tenperaturara jaisten da, zeinetan ozten den. Azaleko ur-geruzaren lodiera laurehun edo bostehun metro ingurukoa izan ohi da, eta tenperatura ia konstantean mantentzen da, zona termoklina deitutakora iritsi arte, non tenperatura azkar jaisten den. Muga-eremu horretatik behera, tenperatura 3 eta 0 °C-raino jaisten da[80].
Ozeanoek disoluzioan dauden elementu asko dituzte, nahiz eta gehienak kontzentrazio txikitan egon. Ugarienak sodioa eta kloroa dira, zeinak forma solidoan sodio-kloruroa edo gatz arrunta eratzeko konbinatzen den, itsas uretan disolbatutako gatzen % 80 hain zuzen. Elementu horien atzetik magnesioa (% 4), sufrea (batez ere sulfato gisa), kaltzioa, potasioa, bromoa, estrontzioa, boroa eta fluorra daude, ugaritasun-ordenaren arabera[81].
Itsasaldiak
Itsasaldi edo mareak Ilargiaren eta Eguzkiaren grabitate-indarrek eragindako ur-masa handien mugimendu ziklikoak dira. Mareak ur-masa handien korronteen mugimenduek eragiten dituzte, ordu-tarte konstantean. Itsasaldia nabarmen aldatzen da itsas mailaren altueran —besteak beste—, Eguzkiaren eta Ilargiaren posizio erlatiboen eraginez, Lurraren errotazioaren eta tokiko batimetriaren efektuarekin batera[82]. Aldaketa horiek jasaten dituen itsas lerroari —itsasbeheran eta itsasgoran jasoa— itsasaldi arteko edo marearteko zona deritzo, eta balio handiko txoko ekologikoa da[83].
Ur geza naturan
Naturako ur geza atmosferari esker berritzen da, zeinak 13.900 km³ ur-lurrun duen (planetako ur gezaren % 10) lurpeko urak, kasko polarretako izotza eta permafrosta kenduta. Bolumen dinamikoa da, eta etengabe ari da handitzen lurruntze moduan eta prezipitazio moduan gutxitzen. Prezipitazio gisan, munduko urteko bolumena 113.500 eta 120.000 km³ bitartekoa dela kalkulatzen da. Klima epeleko eta hotzeko herrialdeetan, elur-prezipitazioa guztizkoaren zati garrantzitsua da[84].
Munduko ur gezaren % 68,7 glaziarretan eta izotz estalkietan dago. Antartikan, Artikoan eta Groenlandian daudenak, handiak izan arren, ez dira baliabide hidrikotzat hartzen, iritsezinak baitira. Glaziar kontinentalak, aldiz, herrialde askotako baliabide hidrikoen zati garrantzitsua dira[84].
Azaleko urek lakuak, urtegiak, ibaiak eta hezeguneak hartzen dituzte barnean, eta planetako ur gezaren % 0,3 besterik ez dira. Hala ere, planetako ur geza berriztagarriaren % 80 da; horregatik da hain garrantzitsua[84].
Biltegiratutako lur azpiko ur geza ere (Lurreko ur geza izoztu gabearen % 96) baliabide garrantzitsua da. Morrisen arabera, herriak hornitzeko erabiltzen diren lurpeko uren sistemak hornitutako guztizko edateko uraren % 25 eta % 40 bitartekoak dira. Hala, munduko megalopoli handien erdiak haien mende daude kontsumitzeko. Beste hornikuntza-iturririk ez dagoen eremuetan, kostu txikiko kalitatezko hornidura da[84].
Kontsumitzeko egokia den munduko ur gezaren iturririk handiena Siberiako Baikal lakua da, gatz eta kaltzio indize oso txikia duena eta oraindik kutsatuta ez dagoena[85].
Izaki bizidunengan duen eragina
Ura da Lurreko izaki bizidun guztien molekularik arruntena; organismo gehienen masak % 70-90 ur du, nahiz eta ehunekoa nabarmen aldatzen den espeziearen, gizabanakoaren garapen-etaparen eta, zelula anitzeko organismo konplexuetan, ehun-mota[86]. Algak % 98ra iristen dira ur-pisuan, eta pinuak % 47ra. Giza gorputzak % 65etik % 75era bitarteko ura du pisuan, eta ehunekoa txikiagoa da pertsona hazi ahala. Ehunetako edukia likido zefalorrakideoaren % 99 eta dentinaren % 3 bitartean aldatzen da[87][88].
Urak eginkizun biologiko garrantzitsua du, eta bizitzeko modu ezagun guztiak uraren mende daude molekula-mailan. Disolbatzaile gisa dituen propietateek konposatu organiko erabakigarrien erreakzio kimikoak ahalbidetzen dituzte bizi-funtzio guztietarako, molekulak mintzen bidez garraiatzeko eta iraizpen-produktuak disolbatzeko[89]. Izaki bizidunen prozesu metaboliko askotan ere, funtsezko eragile aktiboa da. Ura molekuletatik ateratzeak —energia kontsumitzen duten erreakzio kimiko entzimatikoen bidez— makromolekula konplexuen sintesia ahalbidetzen du, hala nola triglizeridoak edo proteinak; ura eragile kataboliko gisa ere aritzen da atomoen arteko loturetan, eta, hala, glukosen, gantz-azidoen eta aminoazidoen tamaina murrizten du, eta energia sortzen du prozesuan. Fotosintesirako funtsezko konposatua da. Prozesu horretan, zelula fotosintetikoek eguzkiaren energia erabiltzen dute ur molekulan dauden oxigenoa eta hidrogenoa bereizteko; hidrogenoa CO2-arekin konbinatzen da —airetik edo uretik xurgatua— glukosa sortzeko, prozesuan oxigenoa askatuz[90]. Ura, anfiprotikoa denez, funtzio entzimatikoen ardatza, eta azidoekiko eta baseekiko neutraltasuna ere bada. Zelula barneko ingurune askotan, biokimikak ezin hobeto funtzionatzen du 7,0 eta 7,2 arteko pH balioarekin[89].
Bizia uretan
Biziaren jatorriari buruzko teoriak bat datoz: jatorria ozeanoetan izan zuen, bai azaleko uretan (eguzki-erradiazioak, izpi kosmikoek eta atmosferatik datozen deskarga elektrikoek hornitutako energiari esker), bai itsas hondoetan, ozeano-hobietako iturri hidrotermalekin batera[91][92]. Espezie guztien % 25 urtarrak direla kalkulatzen da[93]. Bakterioak bereziki ugariak dira uretan, eta 2006ko azterketa batek 20.000 espezie inguru zenbatu zituen itsasoko ur litro bakoitzeko[94]. Mikroorganismo horiek, fitoplanktonarekin batera, itsaspeko kate trofikoaren oinarria dira, eta, beraz, urak, inguruneaz gain, itsasoko fauna guztiaren sostengua ere ematen du[95].
Uretako animaliek arnasa hartzeko oxigenoa lortu behar dute, eta uretatik hainbat modutan xurgatu. Birika-arnasketa duten ornodunek (ugaztunek, hegaztiek, narrastiek eta anfibioek helduaroan) uretatik kanpo hartzen dute airea, eta, urperatzean, arnasa gordetzen dute. Hala ere, zelula anitzeko uretako fauna gehienak brankiak erabiltzen ditu uretatik oxigenoa ateratzeko. Espezie batzuek, hala nola dipnoiek, bi arnas sistemak dituzte. Organismo ornogabe batzuek ez dute arnas sistemarik, eta oxigenoa zuzenean xurgatzen dute uretatik, difusioz[96].
Giza zibilizazioaren gaineko eraginak
Historiak erakusten duenez, lehen zibilizazioak nekazaritzaren aldeko eremuetan gertatu ziren, ibaien arroetan, esaterako. Adibidez, Mesopotamia, giza zibilizazioaren sorburua, Eufrates eta Tigris bailara emankorrean sortua, baita Egipton ere, Niloren eta haren aldizkako ur-goraldien mende baitzegoen erabat. Beste hiri handi askok, hala nola Rotterdam, Londres, Montreal, Paris, New York, Buenos Aires, Shanghai, Tokio, Chicago eta Hong Kong-ek, beren aberastasuna, hazkundea eta oparotasuna ur-bide handi batekin uztartzeari zor diote. Portu natural segurua zuten uharteak —hala nola Singapur— arrazoi beragatik sortu ziren. Era berean, ura oso urria den eremuek garatzeko zailtasunak dituzte, beste baliabiderik, kopuru handietan, ez badute behintzat[97].
Ura giza eskubidea
Nazio Batuen Batzar Nagusiak, 2010eko uztailaren 28an, seigarren bilkura-aldian, edateko ura eta oinarrizko saneamendua bizitza eta giza eskubide guztiak erabat gozatzeko funtsezko giza eskubide gisa onartzen dituen ebazpena onartu zuen[98][Oh 6]. Ebazpen horren aurretik, 2002ko azaroan, «Ura izateko eskubideari buruzko 15. ohar orokorra» onartu zen, ura eskuratzeko eskubidea 'giza bizitza duina' izateko ezinbesteko baldintza gisa ezartzen duena. I.1 artikuluak dio: «Ura izateko giza eskubidea ezinbestekoa da giza bizitza duina izateko»[98].
2010eko Batzar Orokorraren ebazpenean, ustea zen 884 milioi pertsona zeudela edateko urik gabe, eta 2.600.000.000 lagun oinarrizko saneamendurik gabe. Halaber, kalkuluen arabera, 5 urtetik beherako 1,5 milioi haur hiltzen ziren urtero, urik ez zegoelako.
Organismoentzako propietate garrantzitsuak
Urak bizitzarentzat ezinbestekoak diren propietateak ditu: disolbatzaile ona da eta gainazaleko tentsio handia dauka. Uraren dentsitate maximoa 3,98 ºC-tan ematen da, eta jaitsi egiten da ura berotu edo hoztu ahala.[99] Ura solidotzean molekulek erle-panel antzeko bat eratzen dutelako dentsitatea txikiagotuz.
Atmosferan ur molekula hauetako bakoitzak, berotegi efektuaren eragile diren izpi infragorri kaltegarriak xurgatzen ditu. Uraren bero espezifiko handiari esker, ozeanoetako urak, klima globalaren erregulatzaile gisa jokatzen du.
Ura disolbatzaile ona da, eta metabolismoaren konplexutasunean parte hartzen du, azukre eta gatzak erraz disolbatu eta erreakzio kimikoak bultzatuz. Olioak edo beste substantzia hidrofobiko batzuk ordea ez dira disolbatzen uretan, eta lipido eta proteinaz osaturiko zelula mintzek kontrolatzen dituzte erreakzio kimikoak. Uraren gainazaleko tentsioari esker gertatzen da hau nagusiki.
Ur-tantak egonkorrak dira, gainazaleko tentsioari esker; beira bezalako gainazal ez-disolbagarri batean ur-tantak botatzen baditugu trinkotuta gelditzen dira; ez dira sakabanatzen. Propietate honek garrantzi handia dauka landareen transpirazioan.
Uraren egoera solidoak, izotzak, likidoan flotatzea ere propietate garrantzitsua da. Hau posible izango da, hidrogenoak tenperatura txikietan eratzen dituen geometria indartsuei esker. Uraren dentsitate maximoa 3,98º C-tan ematen dela kontuan izanik, aintziretan ematen den fenomeno berezi bat ulertuko dugu. Mendialdeko laku batean ura 3,98º C-tara heltzean, hondoratu egiten da eta gainerako ura gorantz doa. Horrela nahiz eta aintzira batean gaineko geruza izoztuta egon, propietate honi esker aintziraren hondoko lurra termikoki babestuta egongo da.
Bizitza uraren propietate berezi hauei esker garatu da Lurrean, uraren egoera solido, likido eta gaseosoa izan faktore garrantzitsuak izan dira, bizitza zabaldu eta mantentzeko unean.
Edateko ura; giza gorputzaren beharra
Giza gorputzak % 55 eta % 78 bitarteko ura du, neurrien eta gorpuzkeraren arabera[100]. Jarduera metabolikoak, esaterako, koipeen edo karbohidratoen oxidazioak, ur kantitate jakin bat sortzen du; hala ere, ur metabolikoa ez da nahikoa gernuaren, gorozkien, izerdiaren edo arnasa botatzearen bidez gertatzen diren galerak konpentsatzeko; beraz, gorputzaren balantze hidrikoari eusteko, ura kontsumitu behar da. Ura, hala, edari likidoetatik edo elikagaietatik xurga daiteke; horien artean, fruta eta barazki freskoek dute ehunekorik handiena (% 85 arte), edari askoren antzekoa; zerealek edo fruitu lehorrek, berriz, % 5 baino ez dute osatzen[101].
Ura erabilgarria da, halaber, artikulazioak lubrifikatzeko, digestio-prozesua errazteko eta organoak funtzioan eta egoera onean mantentzeko[102].
Deshidratazioarekin lotutako arazoak saihesteko, Estatu Batuetako Ikerketa Kontseilu Nazionalaren Elikadura eta Nutrizio Plataformaren dokumentu batek, 1945ean, janari-kaloria bakoitzeko mililitro bat ur kontsumitzea gomendatzen zuen[103]. Organismo horrek berak eskaini duen azken erreferentziaren arabera, 2,7 litro ur egunean emakume batentzat eta 3,7 litro gizon batentzat aholkatzen du, elikagaien bidez kontsumitzen den ura barne[104]. Jakina, haurdunaldian eta edoskitzaroan, emakumeak ur gehiago kontsumitu behar du hidratatuta egoteko. Medikuntza Institutuaren arabera —emakume batek, batez beste, 2,2 litro egunean, eta gizonezko batek 3,0 litro egunean—, haurdun dagoen emakume batek 2,4 litro kontsumitu behar ditu, eta 3 litro edoskitzaroan, denboraldi horretan galtzen den likido-kantitate handia kontuan hartuta[105]. Dietetikako Elkarte Britainiarrak egunean, gutxienez, bi litro eta erdi ur gomendatzen ditu[106]. Beste iturri batzuk ordea ez datoz bat[107], eta medikuntzako literaturak gutxieneko kopuru txikiagoa aipatzen du, normalean, egunean, litro bat ur gizon heldu batentzat[108]. Nolanahi ere, kopuru zehatza aldatzen da jarduera mailaren, tenperaturaren, hezetasunaren, dietaren eta beste faktore batzuen arabera.
Ur gehiegi hartzeak —adibidez, ariketa fisikoa egitean— hiperhidratazioa edo ur intoxikazioa eragin dezake, eta hori arriskutsua izan daiteke. Uraren kontsumoari eta osasunari buruzko zenbait mito ez dira frogatu; adibidez, uraren kontsumoaren, pisu-galeraren eta idorreriaren arteko ustezko erlazioa[109].
Larruazalaren edo biriken bidez galtzen den ura ez bezala, gernuarekin iraiztutako bolumena giltzurrunetan egiten den kontrol zorrotzaren mende dago. Gernuan dagoen uraren ehunekoa asko alda daiteke, bota beharreko hondakin-substantzien (mineralak eta urea) kopuruaren arabera. Solutu horiek gernuan duten kontzentrazio edo osmolaritate gehienezkoa 1.200 mOsm/L da, eta kanporatzeko behar den gutxieneko likido-bolumena zehazten du, organismoaren hidratazio-egoera edozein dela ere[101].
Edateko uraren desinfekzioa
Edateko ura da gaixotasunak eragiten dituzten mikroorganismoen transmisore nagusietako bat, batez ere bakterioak, birusak eta hesteetako protozooak. Gizateriaren epidemia handiek aurrera egin dute uraren kutsaduraren ondorioz. Erreferentzien arabera, ura irakitea gomendatzen zen gure aroa baino bostehun urte lehenago[110].
Gaur egun, herrialde garatuetan ia kontrolatuta daude ur kutsatuek sortzen zituzten arazoak. Giza kontsumorako ura iragazteko eta desinfektatzeko prozesuak XX. mendean ezarri ziren, eta aurreko mendean herrialde garatuen bizi-itxaropena % 50 handitu zela uste da. Life aldizkariaren arabera, ura kloratu eta iragaztea da, seguruenik, milurtekoko osasun publikoaren aurrerapen garrantzitsuena. Ura desinfektatzeko, hainbat agente erabil daitezke, hala nola peroxidoa, kloro-konposatuak eta beste halogenoak, zilar-kobrea, ozonoa eta erradiazio ultramorea[111].
Kloroa, bai gas edo hipoklorito moduan, uraren desinfektatzaile gisa gehien erabiltzen den materiala da, bere propietate oxidatzaileengatik. Mikroorganismoen mintza zeharkatu ondoren, konposatu kloratuek, oxidazioaren bidez, haien arnas entzimak ezabatzen dituzte[112].
Kloroa narritagarria izan daiteke mukosentzat, eta, horregatik, azala zorrotz zaintzen da. Erabilitako proportzioa 1 ppm-tik (ura kontsumitzeko garbitu behar denean) 1-2 ppm-ra (bainurako ura prestatzeko) aldatzen da. Uretan osagai kimikoak behar bezala ez aplikatzea arriskutsua izan daiteke. Kloroa, desinfektatzaile gisa aplikatzen, 1912an hasi zen Estatu Batuetan. Hurrengo urtean, Wallacek eta Tiernanek kloro gasa neur zezaketen eta tratatu beharreko urari gehitzen zitzaion soluzio kontzentratu bat sor zezaketen ekipoak diseinatu zituzten. Harrezkero, klorazio teknikak aurrera egiten jarraitu du. Germenak suntsitzeko ahalmena izateaz gain, burdina, manganesoa, sulfhidrikoak, sulfuroak eta ura murrizten duten beste substantzia batzuk kentzeko ere oso onuragarria da. Herrialde askok kloro bidezko desinfekzioak ezartzen dituzte beren araudietan, eta, ura banatzeko hodi-sareetan, desinfektatzailearen hondar-kontzentrazio jakin bat mantentzea eskatzen dute. Batzuetan, kloraminak erabiltzen dira bigarren mailako desinfektatzaile gisa, ur edangarriaren hornidura-sisteman kloro-kontzentrazio jakin bat denbora luzeagoan mantentzeko[113].
Edateko ura eskuratzeko zailtasunak munduan
Munduko biztanleria 1950ean 2.630.000.000 izatetik 2008an 6.671.000.000 izatera igaro da. Aldi horretan, hiri-populazioa 733.000.000 izatetik 3.505.000.000 izatera igaro da. Giza kokalekuetan erabiltzen da nagusiki nekazaritzakoa ez den ura, eta han pilatzen dira urarekin zerikusia duten gaixotasun gehienak[114]
Munduko leku askotan edateko ura izatea zaila denez, tarteko kontzeptu bat finkatu da: 'ur segurua', bakterio arriskutsurik, metal toxiko disolbaturik edo osasunari kalte egiten dioten produktu kimikorik ez duen ura, alegia. Beraz, edateko segurutzat hartzen da, eta, hala, edateko uraren hornidura arriskuan dagoenean erabiltzen da. Ur hori ez da kaltegarria gizakiarentzat, kontsumitzeko baldintza egokiak betetzen ez baditu ere.
Hainbat arrazoirengatik, uraren eskuragarritasuna problematikoa da munduko zenbait lekutan, eta, horregatik, mundu osoko gobernuen kezka nagusietako bat bihurtu da. Gaur egun, mila milioi[115] lagun inguruk dute edateko ura eskuratzeko aukera eskasa. Egoera hori larriagotu egiten da egoera txarrean dauden uren kontsumoagatik, eta horrek gaixotasunak eta agerraldi epidemikoak ugaritzea eragiten du. Evianen G8ko XXIX. Konferentzian bildutako herrialde askok 2015a markatu zuten mundu osoan ura baldintza hobeetan eskuratzeko muga gisa[116]. Helburu zail hori lortuko balitz ere, edateko urik gabe 500 milioi inguru geratuko lirateke, eta mila milioi baino gehiagok ez lukete saneamendu sistema egokirik. Uraren kalitate txarrak eta saneamendu irregularrak eragin larria dute herritarren osasun egoeran: ur kutsatuaren kontsumoak 5.000 heriotza urtean eragiten ditu, Nazio Batuen zenbait txostenen arabera[117]; txosten horiek 2005-2015 Ekintzaren Hamarkada deklaratu zuten. OMEren arabera, 'ur seguruko' politikak ezartzeak urtean 1.400.000 haur hiltzea ekidin lezake, beherako baten biktima[118][119]. Munduko biztanleriaren ia heren bat biltzen duten 50 herrialdek ez dute ur-hornidura egokirik[120], eta horietako 17k naturalki berritu daitekeen baino ur gehiago ateratzen dute urtero akuiferoetatik[121]. Kutsadurak, bestalde, ibai eta itsasoetako ura kutsatzeaz gain, giza kontsumorako erabiltzen diren lurpeko baliabide hidrikoak ere kutsatzen ditu[122].
Etxerako uraren erabilera
Gizakiek bere bizitzarako ura behar izateaz gain, beren burua garbitzeko eta etxearen garbitasunerako ura behar dute. Munduan eskuragarri dagoen azaleko ur gezaren % 54 inguru zuzenean edo zeharka kontsumitzen dutela kalkulatu da. Ehuneko hori honela banatzen da:
- % 20 fauna eta flora mantentzeko, ondasunak garraiatzeko (itsasontziak) eta arrantzarako erabiltzen da, eta
- gainerako % 34a, honela erabiltzen da: % 70 irrigazioan, % 20 industrian eta % 10a hirietan eta etxeetan[123][124].
Giza kontsumo zuzena munduan, egunero kontsumitzen den ur-bolumenaren ehuneko txikia da. Herrialde garatu bateko biztanle batek egunean bost litro inguru kontsumitzen dituela kalkulatzen da, elikagai eta edari gisa. Kopuru horiek izugarri handitzen dira etxeko kontsumo osoa kontuan hartzen denean. Herrialde garatu batean, pertsonako eta eguneko ur-kontsumoaren gutxi gorabeherako kalkulu batek, etxeko industria-kontsumoa kontuan hartuta, datu hauek ematen ditu:
| Aktibitatea | Ur kontsumoa |
|---|---|
| Arropa garbitu | 60-100 litro |
| Etxea garbitu | 15-40 litro |
| Baxera garbitu makinaz | 18-50 litro |
| Baxera garbitu eskuz | 100 litro |
| Kozinatu | 6-8 litro |
| Dutxa bat hartu | 35-70 litro |
| Bainu bat hartu | 200 litro |
| Hortzak garbitu | 30 litro |
| Hortzak garbitu (iturria itxiz) | 1,5 litro |
| Eskuak garbitu | 1,5 litro |
| Bizarra kendu | 40-75 litro |
| Bizarra kendu (iturria itxiz) | 3 litro |
| Autoa garbitu tutu batez | 500 litro |
| Tanga hustuketa | 10-15 litro |
| Tanga erdiaren hustuketa | 6 litro |
| Lorategi txiki bat ureztatu | 75 litro |
| Etxeko loreak ureztatu | 15 litro |
| Edan | 1,5 litro |
Kontsumo-ohitura horiek eta azken mendeko biztanleriaren hazkundeak, aldi berean, uraren erabilera areagotzea ekarri dute. Hori dela eta, ura egoki erabiltzeko kanpainak egiten dituzte agintariek. Gaur egun, kontzientziazioa oso zeregin garrantzitsua da planetako uraren etorkizuna bermatzeko, eta, beraz, etengabe ari dira lanean, bai estatuetan, bai udaletan[125]. Bestalde, herrialde garatuen eta garapen bidean[126] dauden herrialdeen artean pertsonako eguneko kontsumoaren artean dauden alde handiek adierazten dute egungo eredu hidrikoa ez dela bideragarria soilik ekologiaren aldetik, ikuspuntu humanitariotik ere hala da[127], eta, beraz, GKE asko ahalegintzen dira[128] ura eskuratzeko eskubidea giza eskubideen artean sartzen[129]. 2009ko martxoaren 16an Istanbulen (Turkia) egin zen Uraren V. Mundu Foroan, Loic Fauchonek (Uraren Mundu Kontseiluko lehendakaria) kontsumoa erregulatzeak duen garrantzia modu honetan azpimarratu zuen:
| « | Ur errazaren garaia amaitu zen... Duela 50 urtetik hona, mundu osoko uraren politikak ur gehiago ekartzea izan ziren. Eskaria arautzeko politiketan sartu behar dugu[130]. | » |
Etxean ura zaintzeko gomendioak
- Ez bota oliorik ur xurgagailuetatik.
- Ur giltza guztiak itxita eduki, garbitu/xaboia eman bitartean.
- Ihesak zaindu. Batzuk ez dira ikusten, baina kontsumo-ordainagirian jakin daiteke.
- Bainuontziaren erabilera murriztea.
- 5-8 minutuko dutxak hartu.
- Bildu ureztagailutik ateratzen den ura (bainua hartzen hasi aurretik alferrik galdu ohi dena, eta hura autoa garbitzeko erabiltzea, lorategia ureztatzeko, etab.
- Euri-ura bildu landareak ureztatzeko, terrazak eta patioak garbitzeko, etab.
Ura nekazaritzan
FAOren aburuz, nekazaritzak munduan erauzitako ur guztiaren % 69 hartzen du, eta, eremu idorretan, % 90 baino gehiago izan daiteke. Elikagaiak ekoizteko baliabide hidrikoen beharra beste sektore batzuetatik datorren eskaerarekin bateratu behar da, hala nola hiriguneetako erabilerarekin eta ekosistemen babesarekin[131]. Leku askotan, nekazaritzak presio handia egiten du ur-masa naturalen gainean, eta ureztapenek behar duten urak ibaietako ur-emari naturalak murrizten ditu, eta lur azpiko uren maila jaisten da, eta horrek eragin kaltegarria du uretako ekosistemetan[132].
UNESCOren datuen arabera, ureztatzeko uraren % 20 baino gutxiago iristen da instalaziora; gainerakoa alferrik galtzen da, eta, gainera, substantzia toxikoak dituzten hondakinak garraiatzen ditu, ezinbestean ibaietara joaten direnak[133]. Nekazaritzako lanetan nitratoak eta pestizidak erabiltzeak eragiten du azaleko zein lurpeko ur-masen zehaztugabeko kutsadura nagusia. Esanguratsuena nitratoek eragindako kutsadura da, uren eutrofizazioa eragiten baitu. Espainiako estatuan, ongarrien urteko kontsumoa 1.076.000 tona nitrogeno, 576.000 tona fosforo eta 444.000 tona potasio da. Ongarri gehienak laboreek xurgatzen dituzten arren, gainerakoak ura kutsa dezake[132].
Nekazaritza ekoizpen-sistema zaharra denez, eskualde bakoitzeko erregimen hidrikoetara egokitu da: Hala, euri asko egiten duen lekuetan laborantza ureztatua egiten da, eta, eremu lehorragoetan, lehorreko laboreak. Ureztalurrak lehorreko lurrak baino hiru aldiz produktiboagoak direnez, ureztatzeko eta baliabide hidrikoak kudeatzeko azpiegiturak garatzeko inbertsioak garrantzitsuak dira nekazaritzaren garapen jasangarrirako[131]. Garapen hori oso desberdina da munduko hainbat lekutan. Adibidez, Afrikan, landu daitekeen azaleraren % 7 bakarrik da ureztalurrekoa; Asian, berriz, % 38[131].
Berriki, laborantza- eta ureztatze-modu berriekin esperimentatu da uraren erabilera murrizteko. Ureztatze lokalizatuko teknikak —tantaka edo aspertsioz— berotegietako nekazaritza kontrolatutako ingurumen-baldintzetan eta klima lehorretara genetikoki egokitutako barietateen aukeraketa dira praktika hauen osagai[134]. Gaur egun, ikerketa genetikoaren alderdi aktiboenetako bat gizakiak elikagai gisa erabiltzen dituen espezieen ur-kontsumoa optimizatzen saiatzen da[135]. Nekazaritza espazialeko esperimentuetan (estazio espazialetako laborantza ezagutzen dena), uraren gastua % 25 eta % 45 artean mugatzen duten teknologiak ere garatu dira[136]. Agroforesteria mikroklimak eraikitzeko eta ura, landareen ebapotranspirazio-fenomenoei esker, lur barruraino joatea ahalbidetzeko irtenbidea da. Adibidez, pagadi hektarea batek, urtean, 2.000-5.000 tona ur kontsumitzen ditu, eta 2.000 itzultzen ditu lurruntze bidez[137].
Uraren erabilera industrian
Industriak ura behar du hainbat aplikaziotarako, hala nola bero-trukagailuetan berotu eta hozteko; lurrun-turbinetan ur-lurruna sortzeko edo disolbatzaile gisa; lehengai gisa, edo garbitzeko. Ur presurizatua hidrodemolizio-ekipoetan erabiltzen da ur-zurrutadaz ebakitzeko makinetan, eta presio handiko ur-pistoletan ere; hainbat material modu eraginkor eta zehatzean mozteko erabiltzen da, hala nola altzairua, hormigoia, hormigoi armatua, zeramika, eta abar, eta likido hozgarri gisa birberotzea saihesteko, esaterako, zerra elektrikoak edo marruskadura biziaren eraginpean dauden elementuen makineria. Erabili ondoren, zatirik handiena kendu egiten da, eta naturara itzultzen da. Batzuetan, isuriak tratatu egiten dira, baina, beste batzuetan, metal astunez, substantzia kimikoz edo materia organikoz kutsatutako hondakin-ur industriala uraren ziklora itzultzen da tratamendu egokirik gabe, eta horrek eragin negatiboa du uraren kalitatean eta uretako ingurumenean[138]. Zeharkako kutsadura ere gerta daiteke, ur kutsatua edo beste likido batzuk dituzten hondakin solidoen bidez, lixibiatua, azkenean behar bezala isolatzen ez badira lurra iragaziz eta akuiferoak kutsatuz[139]. Hozgarri gisa erabiltzen den ura deskargatzean ere, kutsadura termikoa gertatzen da.
2000. urtean, hauek izan ziren industriarako ur-kontsumitzaile handienak: Estatu Batuak (220,7 km³); Txina (162 km³); Errusiako Federazioa (48,7 km³); India (35,2 km³); Alemania (32 km³); Kanada (31,6 km³), eta Frantzia (29,8 km³). Gaztelaniaz hitz egiten duten herrialdeetan, kontsumo handiena, Espainiako estatuan izan zen (6,6 km³); Mexikon (4,3 km³); Txilen (3,2 km³) eta Argentinan (2,8 km³)[140]. Uraren kontsumo global industriala bikoiztu baino gehiago egin da[141].
Ura energia elektrikoa sortzeko erabiltzen da. Hidroelektrizitatea energia hidraulikoaren bidez lortzen da. Aldez aurretik urtegi batean bildutako ura grabitatearen eraginez zentral hidroelektriko batean erortzen denean sortzen da energia hidroelektrikoa, eta, prozesu horretan, turbina bat energia elektrikoaren alternadore batera birarazten du. Energia mota hori kostu txikikoa da; ez du kutsadurarik sortzen, eta berriztagarria da, nahiz eta urtegien eraikuntzak ingurumenean eragina izan[142][143].
Ura bero-igorle gisa
Hainbat sistematan, ura eta lurruna bero-transmisore gisa erabiltzen dira beroa trukatzeko, ugari direlako eta bero-ahalmen handia dutelako. Horri esker, bero-energia kantitate handiak xurgatzen ditu, tenperatura gehiegi aldatu gabe[144]. Lurrun kondentsatua berogailu eraginkorra da, bero sor handia duelako[145]. Urak eta lurrunak desabantaila bat dute: tratamendurik gabe, korrosiboak dira metal askorentzat, hala nola altzairua eta kobrea. Zentral elektriko gehienetan, ura hozgarri gisa erabiltzen da, bero-trukearen edo lurruntzearen bidez.
Industria nuklearrean, ura moderatzaile nuklear gisa erabil daiteke. Presiopeko ur-erreaktore batean, ura hoztailea eta moderatzailea da. Horrek zentral nuklearreko segurtasun pasiboko sistemaren eraginkortasuna areagotzen du, urak erreakzio nuklearra mantsotzen eta kate-erreakzioa mantentzen baitu[146].
Elikagaien prozesatzea
Urak funtsezko zeregina du elikagaien teknologian. Elikagaiak prozesatzeko oinarrizko elementua da, eta elikagaien kalitatean eragiten du.
Uretan dauden solutuek, hala nola gatzek eta azukreek, uraren propietate fisikoei eragiten diete, hala nola irakite- eta izozte-puntuari, eta ur-jarduera (edo disoluzioaren lurrun-presioaren eta ur puruko lurrun-presioaren arteko erlazioa) murrizten dute[147]. Solutuek eragina dute erreakzio kimiko askotan eta elikagaietako mikroorganismoen hazkundean[148]. Bakterio-hazkundea gelditu egiten da ur-maila apaletan[148].
Konposatu mineralen kontzentrazioa, bereziki kaltzio karbonatoa eta magnesioa, uraren gogortasuna da. Gogortasunaren arabera, ura honela sailkatzen da:
- Ur biguna, 17 mg/L.
- Ur ez oso astuna, 120 mg/L.
- Ur astuna, 180 mg/L.
Gogortasuna ere faktore kritikoa da elikagaien prozesamenduan, pH-n duen eraginagatik. Gogortasunak gogor eragin diezaioke produktu baten kalitateari, eta, aldi berean, eragina izan dezake osasungarritasun-baldintzetan; gogortasuna handitzen denean, urak eraginkortasun desinfektatzailea galtzen du[147]. Ioi-trukaketako sistema kimikoei esker, ura tratatu daiteke haren gogortasuna murrizteko.
Hona hemen elikagaiak egosteko erabiltzen diren metodo ezagun batzuk: irakitea, lurrunetan egoztea eta su motelean egoztea. Sukaldaritzako prozedura horiek janariak uretan murgiltzea eskatzen dute ura likido- edo lurrun-egoeran dagoenean.
FAOren (Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundea) datuen arabera, gutxi gorabehera 1.500 litro ur behar dira 1 kg ale lortzeko, eta 15.000 litro haragi 1 kg ekoizteko[102].
Ur astuna
Kimikoki desberdina den ur astun edo deuterio oxigenoa ere badago, D2O, ur arrunta baino hidrogenoren isotopoa den deuterio (edo "hidrogeno astuna") gehiago duen ur mota. Naturan proportzio oso txikietan aurki daitekeen arren, prozesu kimiko industrialen bidez ekoizten da bereziki.
II. Mundu Gerran, erreakzio nuklearren kontrolerako eta bonba atomikoa egiteko prozesuan funtsezko gaia zela pentsatu zuten zientzialariek. Bereziki, Alemania naziko zientzialarien ahalegin atomikoan garrantzi handia izan zuen, eta horregatik, Norvegian zegoen Europako ur astuna ekoizteko lantegi bakarra (Norsk Hydro) helburu estrategikoa izan zen aliatuentzat, sabotaia eta erasoekin saiatu baitziren bertako uraren ekoizpena gelditzen.[149]
Aplikazio kimikoak
Ura, oso maiz, erreakzio kimikoetan erabiltzen da, hala nola disolbatzaile edo erreaktibo gisa eta, inoiz, solutu edo katalizatzaile gisa ere. Erreakzio ez-organikoetan, disolbatzaile komuna da, konposatu ioitzaile eta polar asko erraz disolbatzen baitira bertan. Erreakzio organikoetan erabilera gutxiago ditu, erreaktiboak ez dituelako ondo disolbatzen eta substantzia anfoteroa eta nukleofiloa delako, nahiz eta propietate horiek batzuetan desiragarriak izan. Urak Diels-Alderren erreakzioa bizkortzen duela ikusi da[150]. Ur superkritikoa ikerketa-subjektua da; oxidazio bidez kutsatzaile organikoak suntsitzeko, oxigenoz asetako ur superkritikoa oso eraginkorra dela jakin da[151].
Ura disolbatzaile gisa
Ura da substantzia gehien disolbatzen dituen elementua, horregatik esaten da ura disolbatzaile unibertsala dela. Ezaugarri hau da ziur asko bizitzarako garrantzitsuena, berari esker talde polarrak edo karga ioitzaileak (karga + eta – dituzten alkohol, R-OH taldedun azukre, aminoazido edo proteinak) dituzten substantziekin hidrogeno lotura egonkorrak eratzen dituelako urak.
Urak gatzak ere disozia ditzake disoluzio ioitzaileak eratuz. Azken hauen kasuan uraren dipoloek gatzetako ioiak erakartzen dituzte. Urak ioi hauek inguratzen ditu ioi hidratatuak eratuz.
Disolbatzeko ahalmena bi funtzio hauen erantzule da:
- Erreakzio metabolikoak (zeluletan gertatzen direnak) ingurune honetan gertatzen dira.
- Ura substantzia garraiatzaile garrantzitsuenetariko bat da.
Kohesio indar handia
Hidrogeno loturak oso indartsu eta egonkorrak dira, hauek ura konprimaezina den likido bihurtzen dute. Konprimaezina izatean hezurdura hidrostatiko bezala egin dezake intsektu batzuetan, uraren indarrari esker arrokak zulatzen dituzten intsektuetan gertatzen den bezala.
Kapilaritate indar handia
Kapilaritatea ere uraren eta beste substantzia batzuen artean eratzen diren hidrogeno zubien ondorioa da. Ile bat urez beteriko ontzi batean sartzen bada, urak ilean gorantz egiten du, ontzian duen maila baino goragoa lortu arte, ileak uretan egiten duen presioa berdinduz. Fenomeno honek landareek gatz mineralak eta ura sustraietatik hostoetaraino garraiatzeko duen gaitasunarekin zerikusia du.
Bero espezifiko handia
Bero espezifikoak ere molekulen artean eratzen diren hidrogeno zubiekin zerikusia du. Urak bero kantitate handia jaso behar du hidrogeno lotura hauek apurtzeko, beraz tenperatura oso astiro igotzen edo jaisten da. Honek zitoplasma urtsua tenperatura aldaketetatik babesten du, termoerregulatzaile gisa tenperatura konstante mantenduz.
Lurrunketa tenperatura handian
Aurreko azalpen berak balio du, uraren hidrogeno loturaren ondorio delako propietate hau. Ura lurrundu ahal izateko, lehenik hidrogeno zubiak apurtu behar dira eta gero molekulei lurrundu ahal izateko behar duten energia zinetikoa eman behar zaie, beraz energia ugari behar da ura lurruntzeko. Baldintza normaletan ur gramo bat lurruntzeko 540 kaloria behar dira 20º C-tan.
Beste erabilera batzuk
Ura suteak itzaltzeko
Urak lurruntzeko bero sorra handia eta erreaktibotasun kimiko txikia duenez, fluido eraginkorra da suteak itzaltzeko. Urak hoztu egiten du sua, errekuntzatik datorren beroa xurgatuz. Urak oxigeno-kontzentrazioa ere murrizten du lurruntzean, eta, hala, sua itotzen laguntzen du. Hala ere, ez da gomendagarria ura erabiltzea sugarrak itzaltzeko ekipo elektrikoetan, elektrizitatea eroale gisa dituen propietateengatik elektrokuzioa eragin baitezakete. Era berean, ez da erabili behar erregai likidoak edo disolbatzaile organikoak itzaltzeko, uretan flotatzen baitute eta uraren irakite lehergarriak sua zabaltzen baitu[152].
Ura suteak itzaltzeko erabiltzen denean, lurrun-leherketa gertatzeko arriskua hartu behar da kontuan, izan ere, eremu txikietan eta gehiegi berotutako suteetan gerta baitaiteke[Oh 7]. Leherketa baten arriskua ere kontuan hartu behar da zenbait substantzia, hala nola metal alkalinoak edo grafito beroa, uretan deskonposatzen direnean eta hidrogenoa sortzen dutenean.
Kirolak eta aisaldia
Gizakiek ura erabiltzen dute jolaserako, besteak beste, trebaketarako eta kirola egiteko. Kirol horietako batzuk igeriketa, uretako eskia, nabigazioa, surfa eta jauzia dira. Izotz gainean egiten diren beste kirol batzuk ere badaude, hala nola izotz gaineko hockeya, izotz gaineko irristaketa...
Lakuen ibaiertzak, hondartzak eta ur-parkeak erlaxatzeko eta ondo pasatzeko leku ezagunak dira. Uraren fluxuaren soinuak efektu lasaigarria du, zarata zuri izaera duelako[153]. Beste pertsona batzuek arrainontziak edo urmaelak dituzte, arrainak eta itsas bizitza dituztenak, dibertsioz, laguntza moduan edo erakusteko. Eski edo snowboarding gisako elur-kirolak ere praktikatzen dituzte gizakiek. Borroka-jokoetarako ere erabiltzen da, elur-bolak edo ur-globoak jaurtiz eta ur-pistolak erabiliz.
Iturri eta kanalak, hasiera batean giza kontsumorako, ureztapenarako eta garraiorako uraren erabilera errazteko eraikiak, leku publiko edo pribatuak apaintzeko elementu bihurtu dira[154].
Estandar zientifiko gisa
1795eko apirilaren 7an, gramoa honela definitu zen Frantzian: «Ur puruko bolumen baten pisu absolutua metro baten ehuneneko kuboaren berdina da izotzaren urtze-tenperaturan»[155]. Arrazoi praktikoengatik, metalen eta beste solido batzuen erreferentziarako, neurri mila aldiz handiagoa zabaldu zen. Agindutako lana, beraz, litro bateko uraren masa zehaztasunez kalkulatzea zen. Gramoaren definizioak berak 0 °C-ak (oso tenperatura-puntu egonkorra) zehazten zituen arren, zientzialariek nahiago izan zuten estandarra birdefinitu, eta neurketak uraren dentsitate maximoaren arabera (4 °C inguru) egin[156].
SIren Kelvin tenperatura-eskala uraren puntu hirukoitzean oinarritzen da: 273,16 K (0,01 °C)[157]. Kelvin eskala Celsius eskalaren igoera berean oinarritzen da. Eskala hori presio atmosferikoko uraren irakite-puntuak (100 °C) eta urtze-puntuak (0 °C) definitzen dute.
Ur naturala, nagusiki, hidrogeno-1 eta oxigeno-16, isotopoek osatzen dute, baina isotopo astunagoen kantitate txiki bat ere badu, hala nola hidrogeno-2 edo deuterioa. Ur astuneko deuterio-oxidoen kopurua ere oso txikia da, baina izugarri eragiten die uraren propietateei. Ibai eta aintziretako urak itsasoko urak baino deuterio gutxiago izaten du. Horregatik, deuterio-edukiaren araberako ur-estandar bat definitu zen, Vienako batez besteko ozeano-ur estandarrean edo VSMOW (Vienna Standard Mean Ocean Water) izeneko estandarra[158].
Uraren kutsadura
Uraren egoera naturala prozesu naturalen bitartez alda daiteke. Adibidez, azpian dituen lur edo arroken, intsektuen edo animalien hondakinen eraginez. Artifizialki, hau da, gizakiaren eraginez ere alda daiteke uraren egoera. Adibidez, meategietako aktibitateak uraren azidotasuna (pH) edo gazitasuna alda dezake. Urak mantenugai gehiegi izatea ere arriskutsua izan daiteke alga gehiegi haz daitezkeelako eguzkiaren argia pasatzea ekidinez, eta ondorioz arrainak hiltzen dira.
Prozesu hauetaz gain badaude ura kutsatzen duten substantzia toxikoak. Beruna eta kadmioa bezalako metal astunak biometaketa sortzen dute eta gizakien hondakinek ur beltza delakoa eratzen dute.
Batez ere, gizakia da ura gehien kutsatzen duen eragilea. Izan ere populazioa gero eta handiagoa da, eta ondorioz gero eta ur, janari, garraio eta errekurtso gehiago behar dira. Ibaien eta itsasoaren kutsaduran eragin zuzena du gizakiak.
Kutsadurarekin erlazionatutako arazo bat espezie inbaditzaile deritzenek eragiten dute, ur ekosistematan asko zabaltzen baitira. Adibidez zebra-muskuilua, ahate erdoiltsua, bisoi amerikarra, ur-ipurtatsa, karramarro amerikarra, Niloko perka, Caulerpa taxifolia, Senecio inaequidens, Boiga irregularis sugea, achatinella barraskiloa eta inurri eroa
Uraren tratamendua
Ur araztegietan ura arazteko prozesuan kaltzio hidroxidoa eta aluminio sulfatoa gehitzen zaio urari (koagulatzaileak) eta hauek uretan igeri dagoen aluminio hidroxidoa eratzen dute, maluta izenaz ezaguna. Prozesu honek malutapen izena hartzen du.
Araztegietan lehen mailako tratamendu batekin hasten dira ura arazten. Helburu nagusia da ur zikinen gainean dauden solidoak gutxitzea. Solido horietako batzuk materia organikoak direnez, OEBa (oxigeno-eskari biologikoa) murrizten da. Solido banaketa grabitatearen bidez gertatu ohi da ohikoan.
Ondoren tratamendu biologikoa aplikatzen da eta honen xedea da materia organikoa eta oinarrizko elikagaiak degradatzea, mikroorganismoen bidez.
Ur araztuak ibaira edo itsasora isurtzen dira, ez badira edaterako: desinfektatu egiten dira aurrena, ibaian edo itsasoan inolako aldaketarik eragin ez dezaten. Baina, beste araztegi batzuetan, edateko moduko ura ekoizten da, eta hor beste prozesu batzuk aplikatzen dira: oxidazioa; sedimentazio eta dekantazioa; iragazketa; fluorazioa, eta desinfekzioa, azken kasu horretan, kloro eta ozono dosifikazioarekin. Zenbait instalaziotan izpi ultramoreak ere erabiltzen dira eginkizun horretarako.
Babes politiken beharrak
Baliabide hidrikoak eta ura esleitu, banatu eta administratzeko politikak daude diseinatuta[159]. Edateko uraren per capita eskuragarritasuna gutxituz joan da hainbat faktoreren ondorioz: kutsadura, gehiegizko populazioa, gehiegizko ureztapena, erabilera okerra[160] eta kontsumo-erritmo[161] gero eta handiagoa. Horregatik, ura baliabide estrategikoa da munduarentzat, eta faktore garrantzitsua, gaur egungo gatazka askotan[162][163]. Zalantzarik gabe, ur eskasiak eragina du osasunean[164] eta biodibertsitatean[165].
2015 bitartean, 2.600 milioi pertsonak lortu dute edateko ura eskuratzeko aukera[166]. Kalkuluen arabera, ur segurua eskuratzeko aukera duten herrialde garatuetako jendearen proportzioa % 30etik[167] % 71ra igo da 1990ean, eta % 79tik % 2000an % 84ra 2004an[168]. 2015ean, % 91ra iritsi zen[166]. 2017an, NBEk iragarri zuen urtean 114 mila milioi dolar inguru gastatzen zirela ura eskuratzeko[169].
Nazio Batuen 2006ko txosten baten arabera, «mundu mailan nahikoa ur dago guztiontzat», baina lorpena oztopatu egin dute ustelkeriak eta administrazio txarrak[170].
Munduko Baliabide Hidrikoen Garapenari buruzko Unescoren Txostenean (WWDR, 2003), Baliabide Hidrikoak Ebaluatzeko Munduko Programa (WWAP), dio datozen hogei urteetan guztientzako eskuragarri dagoen ur-kantitatea % 30era jaitsiko dela; izan ere, munduko biztanleen % 40k edateko ur gutxi du oinarrizko higienerako. 2,2 milioi pertsona baino gehiago hil ziren 2000. urtean, urak kutsatutako uraren kontsumoarekin lotutako gaixotasunen edo lehorteen ondorioz. 2004an, WaterAid irabazi-asmorik gabeko erakundeak jakinarazi zuen 15 segundoz behin haur bat hiltzen dela urarekin zerikusia duten gaixotasunengatik. Gaixotasun horiek prebenitu daitezke[171], eta, normalean, hondakin-urak tratatzeko sistemarik ez egoteagatik sortzen dira.
Urarekin zerikusia duten nazioarteko hainbat hitzarmen daude, hala nola Desertifikazioaren aurkako Nazio Batuen Konbentzioa (CNULD), Itsasontziek eragindako kutsadura prebenitzeko nazioarteko hitzarmena, Itsas Zuzenbideari buruzko Nazio Batuen Konbentzioa, Ramsarko Hitzarmena eta Uraren Hitzarmena. Uraren Nazioarteko Eguna martxoaren 22an ospatzen da[172], eta Ozeanoen Nazioarteko Eguna, ekainaren 8an.
Erlijioa, filosofia eta literatura
Ura elementu garbitzailetzat hartzen da erlijio gehienetan. Erlijio-doktrina askok garbiketa- edo ikuzketa-erritual bat dute: kristautasuna, hinduismoa, Rastafari mugimendua, islama, sintoismoa, taoismoa eta judaismoa. Kristautasunaren sakramentu nagusietako bat bataioa da, pertsona bat uretan murgilduz, aspertuz edo kanporatuz egiten dena. Praktika hori beste erlijio batzuetan ere gauzatzen da, hala nola judaismoan, non mikve deitzen baita, eta sijismoan, non Amrit Sanskar izena hartzen duen. Era berean, erlijio askotan, judaismoa eta islama barne, hildakoak uretan garbitzeko erritu-bainuak egiten dira. Islamaren arabera, eguneko bost otoitzak (edo salat) gorputzaren zati batzuk garbitu ondoren egin behar dira, ur garbia edo apala erabiliz. hala ere, ur garbirik ez balego, hautsezko edo hareazko ablazioak egiten dira, eta horiei tayammum deritze. Sintoismoan, ura ia erritu guztietan erabiltzen da pertsona edo leku bat garbitzeko, hala nola misogi errituala. Etnologoek, Frazerrek esaterako, urak kulturan duen purifikazio-eginkizuna azpimarratu izan dute[173].
Erlijio askok uste dute, halaber, ur-iturri edo -gorputz batzuk sakratuak edo behintzat mesede egiten dietela; eta adibide batzuk barne hauek dira: Lurda hiria katolizismoarentzat, Jordan ibaia (gutxienez sinbolikoki) eliza kristau batzuentzat, Zamzam putzua islamarentzat eta Ganges ibaia hinduismoarentzat eta eskualdeko beste kultu batzuentzat. Zenbait kultuk helburu erlijiosoetarako bereziki prestatutako ura erabiltzen dute, hala nola kristau-sinesbide batzuen ur bedeinkatua edo amrita sijismoan eta hinduismoan. Mitologia eta erlijio zaharrek ere urari botere espiritualak ematen zizkioten; mitologia zeltan, Sulis ur termalen jainkosa da; hinduismoan, Ganges ibaia jainkosa batek pertsonifikatzen du, eta Vedak testuen arabera, Sarasvati jainkosa hinduak izen bereko ibaia irudikatzen du. Vishnuismoan ere, ura oinarrizko bost elementuetako bat da: mahābhūta. Besteak beste, osagai hauek ditu: sua, lurra, espazioa eta airea. Bestela, jainkoak iturri, ibai edo aintziren eredutzat har daitezke. Izan ere, mitologia grekoan eta erromatarrean, Peneo ibaia zen, hiru mila ibaietako bat edo batzuetan hiru mila Ozeanidetako bat. Islamean ura ez da bizi-iturria soilik, bizitza bakoitza urez osatuta dagoela jotzen da: «Eta uretatik izaki bizidun guztiak ateratzen ditugula?»[174][175].
Filosofiari dagokionez, Tales Miletokoak, greziar zazpi jakintsuetako batek, esan zuen ura zela azken substantzia, kosmosaren Arkhea, non guztia urak osatzen duen. Enpedoklesek, antzinako Greziako filosofoak, hipotesi hau zuen: ura lau elementu klasikoetako bat da, suaren, lurraren eta airearen ondoan, eta unibertsoaren edo ylemaren oinarrizko substantziatzat hartzen zen. Lau humoreen teoriaren arabera, ura flemarekin lotuta dago. Txinako filosofia tradizionalean, ura da lurraren, suaren, zuraren eta metalaren ondoko bost elementuetako bat.
Urak ere zeregin garrantzitsua du literaturan, purifikazioaren sinbolo gisa. Adibide batzuen arabera, ibai bat da ekintza nagusiak garatzen diren ardatz nagusia, hala nola William Faulknerren As I Lay Dying (Hilzorian nagoen bitartean) eleberria eta Ofeliaren itotzea Hamleten.
Junguiar psikologian, ura inkontzientearen sinbolo nagusia da, itzalaren sakonera gure psikearen alderdirik primitiboenean adierazten du. Goia lortzeko, sakoneretara jaitsi, eta aurre egin behar zaie; horrela bakarrik berreraiki, eta igo ahal izango dira. Psikearen uretan murgiltzeak iluntasunean eta ezezagunean sartzea esan nahi du, hor dago gure inkontzientea, eta bere uretan nabigatu beharko da Carl Jung-ek Indibiduazioa deitu zuenera iristeko.
Oharrak
- Autore batzuek aurkikuntza [./James_Watt James Watt-i] egozten diote.
- Autore batzuek aurkikuntza James Watt-i egozten diote.[4]
- Lurra laua balitz, 2.750 metro inguruko lodiera duen ur-geruza batek estaliko luke erabat.
- Aintzira handi batzuk izendatzeko "itsaso" terminoa ere erabiltzen da.
- Ura eta Saneamendurako Giza Eskubidea berresten duen ebazpen-proiektua bermatu duten herrialdeak: Angola, Antigua eta Barbuda, Saudi Arabia, Azerbaijan, Bahrain, Bangladesh, Benin, Eritrea, Bolivia, Burundi, Kongo, Kuba, Dominika, Ekuador, El Salvador, Fiji, Georgia, Ginea, Haiti, Salomon Uharteak, Madagaskar, Maldivak, Maurizio, Nikaragua, Nigeria, Paraguai, Afrika Erdiko Errepublika, Dominikar Errepublika, Samoa, Saint Vincent eta Grenadinak, Santa Luzia, Serbia, Seychellak, Sri Lanka, Tuvalu, Uruguai, Vanuatu, Venezuela eta Yemen.
- Txernobylgo istripua leherketa mota horien potentziaren adibide garbia da, nahiz eta kasu honetan ura ez zetorren suari aurre egiteko ahaleginetatik, baizik eta erreaktorearen hozte-sistematik, erreaktorearen nukleoaren gainberotzeak eragindako lurrun-leherketa eraginez. Lurrunaren eta zirkonio beroaren arteko erreakzio kimikoak eragindako hidrogeno-leherketa bat gertatzeko aukera ere badago.
Erreferentziak
Bibliografia
Ikus, gainera
Kanpo estekak
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
