From Wikipedia, the free encyclopedia
Neptuno Eguzki-sistemako zortzigarren planeta da. Eguzki-sistemaren barruan, Eguzkitik urrunen dagoen planeta da (30,1 unitate astronomikoko distantziara, 4.500 milioi kilometro), eta diametro handiena duten planetetatik laugarrena, baina masa handiena dutenetatik hirugarrena. Planeta erraldoien artean, dentsitaterik handiena du. Lurrak baino 17 aldiz masa handiagoa du. Neptunok Eguzkiaren inguruan bira bat egiteko 164,8 urte behar ditu. Antzinako Erromako itsasoetako jainkoaren omenez darama izena eta haren ikur astronomikoa ♆ da, Neptuno jainkoaren hiruhortzaren bertsio estilizatua.
 Neptuno, Voyager 2 ontzitik. | |||||||||||||
| Aurkikuntza | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aurkitzailea | |||||||||||||
| Aurkikuntza data | 1846-09-23[1] | ||||||||||||
| Ezaugarri orbitalak[2][oh 1] | |||||||||||||
| Garaia: J2000 | |||||||||||||
| Afelioa | 4537580900 km 30.331855 UA | ||||||||||||
| Perihelioa | 4459504400 km 29.809946 UA | ||||||||||||
| 4498542600 km 30.070900 UA | |||||||||||||
| Eszentrikotasuna | 0.00867797 | ||||||||||||
| 60190.03 egun[3] 164.8 urte 89666 Neptunoko eguzki-egun[4] | |||||||||||||
| 367.49 egun[5] | |||||||||||||
Batezbesteko abiadura orbitala | 5.43 km/s[5] | ||||||||||||
| 259.885588° | |||||||||||||
| Makurdura orbitala | 1.767975° Ekliptikara 6.43° Eguzkiaren ekuatorera 0.72° plano inbariantera[6] | ||||||||||||
| 131.782974° | |||||||||||||
Perihelioaren argumentua | 273.219414° | ||||||||||||
| Satelite ezagunak | 14 | ||||||||||||
| Ezaugarri fisikoak | |||||||||||||
Batezbesteko erradioa | 24622±19 km[7][oh 2] | ||||||||||||
Ekuatoreko erradioa | 24764±15 km[7][oh 2] 3.883 Lur | ||||||||||||
Poloko erradioa | 24341±30 km[7][oh 2] 3.829 Lur | ||||||||||||
| Zanpaketa | 0.0171±0.0013 | ||||||||||||
Gainazal azalera | 7.6183×109 km2[3][oh 2] 14.98 Lur | ||||||||||||
| Bolumena | 6.254×1013 km3[5][oh 2] 57.74 Lur | ||||||||||||
| Masa | 1.0243×1026 kg[5] 17.147 Lur 5.15×10−5 Eguzki | ||||||||||||
| Batezbesteko dentsitatea | 1.638 g/cm3[5][oh 2] | ||||||||||||
Gainazal grabitatea | 11.15 m/s2[5][oh 2] 1.14 g | ||||||||||||
| 23.5 km/s[5][oh 2] | |||||||||||||
Errotazio periodo siderala | 0.6713 day[5] 16 h 6 min 36 s | ||||||||||||
Ekuatoreko errotazio abiadura | 2.68 km/s 9660 km/h | ||||||||||||
| 28.32°[5] | |||||||||||||
Ipar Poloko igoera zuzena | 19h 57m 20s[7] 299.3° | ||||||||||||
Ipar Poloko deklinazioa | 42.950°[7] | ||||||||||||
| Albedoa | 0.290 (Bond) 0.41 (geom.)[5] | ||||||||||||
| |||||||||||||
| 8.02 to 7.78[5][8] | |||||||||||||
Diametro angeluarra | 2.2–2.4″[5][8] | ||||||||||||
| Atmosfera[5] | |||||||||||||
Eskala garaiera | 19.7 ± 0.6 km | ||||||||||||
| Osaera | 80 ± 3.2% hidrogeno (H2) 19 ± 3.2% helio (He) 1.5 ± 0.5% metano (CH4) ~0.019% hidrogeno deuteruro (HD) ~0.00015% etano (C2H6) Izotzak: amoniako (NH3) ura (H2O) | ||||||||||||
Ezin da begi hutsez ikusi, eta planeta bakarra da Eguzki-sisteman kalkulu matematikoen ondorioz aurkitu zena, behaketa enpirikoaren ordez. Uranoren orbitan zeuden aldaketen ikerketak aztertu zituen Alexis Bouvardek, eta beste planeta baten perturbazioen ondorio izango zirela ebatzi. 1846ko irailaren 23an Johann Gallek Urbain Le Verrierrek aurretik esandako leku zehatzean aurkitu zuen planeta teleskopio bat erabilita[9]. Planetak Lurrarekiko duen distantziaren ondorioz, itxurazko tamaina oso txikia da, eta horrek zaila egiten du Lurrean dagoen teleskopio batez behatzea. Voyager 2 espazio-ontziak bisitatu zuen lehenengoz, 1989ko abuztuaren 24ean. Hubble Espazio Teleskopioaren sorrerak eta beste teleskopio handi batzuek lagundu dute xehetasun gehiago lortzen.
Jupiter eta Saturno bezala, Neptunoko atmosfera batez ere hidrogeno eta helioz osatuta dago, hidrokarburo traza txikiekin eta, agian, nitrogenoarekin. Hala ere, beste planetek baino izotz gehiago du, urarena zein amoniako eta metanoarena. Barnealdea, Uranoren kasuan bezala, batez ere izotz eta arrokaz osatuta dauka[10], eta horregatik esaten zaie bi planeta horiei "izotzezko erraldoiak"[11]. Kanpoaldeko metanoak ematen dio kolore urdina[12].
Uranoko atmosfera ia lauarekin alderatuta, Neptunokoa aktiboa da eta eguraldiari lotutako fenomenoak ditu. Adibidez, Voyager 2 bertatik 1989an pasa zenean, planetako hego hemisferioan Orban Ilun Handia zegoen, Jupiterreko Orban Gorri Handiaren parekoa. Eguraldi fenomeno horiek Eguzki-sistemako haizerik bortitzenek mantentzen dituzte, 2.100 km/h neurtu baitira[13]. Eguzkitik hain urrun egonda, Neptunoko kanpo atmosfera Eguzki-sistema osoko lekurik hotzenetako bat da, 55 K (-218 ºC) tenperaturekin[14]. Planetak erdialdeko tenperaturak, ordea, 5.400 K ingurukoak dira. Neptunok eraztun sistema zatikatu bat du, "arku" izena ematen zaiona, 1984an aurkitua[15].
Teleskopio baten bidez egindako lehen behaketa Galileo Galileik 1612ko abenduaren 28 eta 1613ko urtarrilaren 27an egindakoak dira. Bertan agertzen diren puntuetako bat momentu horretan Neptunok izango zuen posizioarekin bat egiten du. Bi kasuetan, Galileok Neptuno izar finkotzat hartu zuela ematen du, une hartan Jupiterretik gertu baitzegoen zeruan[16]; beraz, Galileok ikusi bazuen ere, ezin da esan berak aurkitu zuenik Neptuno. 1612ko abenduan, Neptuno ia geldi zegoen zeruan, egun hartan zehazki hasi zelako ibilbide erretrogradoarekin. Atzeranzko mugimendu erlatibo hau Lurraren orbitak Neptunorena gainditzen duenean ematen da. Neptuno bere urteroko ibilbide erretrogradoaren hasieran zegoenez, bere mugimendua oso txikia izango zen, eta Galileok ezingo luke bere teleskopioarekin nabaritu[17]. 2009ko uztailean David Jamieson fisikariak esan zuen Galileok "izar" hori erlatiboki mugitu zenaren ebidentzia bazuela[18].
1821ean Alexis Bouvardek Uranoren orbitaren taula astronomikoak argitaratu zituen. Behaketek, ordea, taula horietan desbideraketa handiak zeudela erakutsi zuten; Bouvardek pentsatu zuen beste gorputz bat egongo zela orbita aldatzen bere grabitazioarekin[19]. 1843an John Couch Adamsek Uranoren orbita berriro kalkulatu zuen, bere datuekin. Cambridgeko behatokiko James Challisen bidez George Airyri eskatu zizkion ahalik eta datu gehien, 1844an lortu zuena. Adamsek beste bi urtez lanean jarraitu zuen arazo horretan, eta planeta berri baten estimazio ezberdinak egin zituen[20][21].
1845-46an Urbain Le Verrierrek, Adamsekiko independente, kalkuluak egin zituen Uranoren orbita azaltzeko, baina ez zuen bere herrikideen interesa piztu. 1846ko ekainean Le Verrierek argitaratutako planetaren luzera estimazioa eta Adamsena oso antzekoak zirela ikusita, Airy Challis presionatu zuen planeta bilatzeko. Challisek behaketa batzuk egin zituen abuztuan eta irailean[19][22].
Bitartean, Le Verrierek gutuna idatzi zion Berlingo behatokiko Johann Gottfried Galle astronomoari, bere behatokiko errefraktorea erabil zezan. Heinrich d'Arrestek, behatokiko ikasleak, Galleri esan zion behaketa egiteko erabili zitekeela marraztu berria zen zeruaren mapa bat, eta Le Verrierren aurre-esandako lekuan bila zitekeela ea planeta ikus zitekeen mugituta, izar finkoekin alderatuta. 1846ko irailaren 23an jaso zuen Gallek Le Verrieren gutuna, eta gau horretan bertan Neptuno aurkitu zuten aurre-esandako lekutik 1ºra eta Adamsen kalkulutik 12ºra. Challisek beranduago ikusi zuen planeta birritan ikusi zuela, abuztuaren 4 eta 12an, baina ez zuela planeta gisa hartu ez zuelako izar-mapa gaurkoturik eta, berez, kometak bilatzea nahiago zuelako[19][23].
Aurkikuntzaren ondorioz, Frantzia eta Erresuma Batuaren artean eztabaida sortu zen ea aurkitzailea nor zen ebazteko. Momenturen batean, Le Verrier eta Adams aurkitzailetzat eman zitezkeela ondorioztatu zen nazioartean. 1966tik aurrera Dennis Rawlinsek Adamsen aurkikuntza ezbaian jarri du, eta 1998an historialariek eztabaida berriro ireki zuten, Greenwicheko "Neptunoren Paperak" irakurtzen[24]. Dokumentuek argi zuten dute Le Verrierek paper garrantzitsuena izan zuela planetaren aurkikuntzan, alde batetik kalkulu zuzenak egin zituelako eta, bestetik, astronomoak konbentzitu zituelako bilaketa egin zezaten[25].
Aurkikuntzaren ondoren, Neptuno "Uranoren kanpoko planeta" edo "Le Verrieren planeta" izenekin ezaguna zen. Gallek, ordea, planetari izena emateko Jano izena proposatu zuen. Ingalaterran, Challisek Ozeano proposatu zuen[26].
Le Verrierek, ordea, izendatzeko eskubidea aldarrikatu zuen eta Neptuno proposatu zuen planetaren izentzat, gezurra esanez izen hori jada Frantziako Bureau des Longitudesek onartua zela esan zuenean[17]. Urrian, planetari Le Verrier izena jartzea proposatu zuen, bere omenez, eta horretarako François Arago bere behatokiko zuzendariaren baimena zuen. Proposamenak, ordea, ez zuen babesik izan Frantziatik kanpo[27]. Frantzia, neurria babesteko, Uranoren ordez Herschel erabiltzen hasi zen, William Herschel aurkitzailearen omenez, horrela Leverrier erabiltzeko planeta berriarentzat[28].
Friedrich Georg Wilhelm von Struvek Neptuno babestu zuen 1846ko abenduaren 29an, San Petersburgoko Zientziaren Akademiaren aurrean[29]. Laster, Neptuno bilakatu zen nazioartean erabilitako izena. Antzinako Erromako mitologian Neptuno itsasoen jainkoa zen, Antzinako Greziako Poseidonen baliokidea. Izen mitologiko bat jartzea beste planeten izendapenarekin bat zetorren, guztiek (Lurrak izan ezik) Antzinaroko mitologiako jainkoen izenak baitzeramatzaten[30].
Munduko hizkuntza gehienetan, baita greziar-erromatar kulturarekin harreman zuzenik ez duten horietan, "Neptuno" hitzaren aldaeraren bat erabiltzen da planeta izendatzeko. Halaere, Txina, Vietnam, Japonia eta Korean planetaren itzulpen bat erabiltzen da, "itsasoko errege izar" (海王星), Neptuno itsasoetako jainkoa zelako[31][32]. Mongolieraz Dalain Van (Далайн ван) erabiltzen da, hau ere itsasoarekin lotua. Greziera modernoan planeta Poseidon deitzen da (Ποσειδώνας, Poseidonas), beste planetetan gertatzen den bezala, euren mitologiako izakia hartuz[33]. Hebreeraz ohikoa da "Neptun" erabiltzea (נפטון), baina 2009an bozketa ofizialak egin zuen hizkuntza akademiak eta "Rahab" (רהב) izena jarri zioten, Salmoen Liburuan agertzen den itsas-munstro baten omenez[34][35]. Maoriek Tangaroa deitzen dute planeta, euren itsasoaren jainkoaren izena. Nahautlez Tlaloc euriaren jainkoa hartzen dute baliokidetzat eta Tlāloccītlalli izena erabiltzen dute[31]. Tailandian Dao Nepjun (ดาวเนปจูน) zein Dao Ketu (ดาวเกตุ, "Keturen izarra") erabiltzen da, Ketu (केतु) hinduismoko astrologiako ilargi-nodoaren omenez.
1846an aurkitu zenetik Pluton 1930ean aurkitu zen arte, Neptuno zen ezagutzen zen planetarik urrunena. Pluton aurkitu zenean planetatzat hartu zen, eta Neptuno azken-bigarren geratu zen urruntasunean, 1979 eta 1999 arteko tartean izan ezik, non Plutonen orbita eliptikoaren ondorioz Eguzkitik gertuago zegoen Neptuno baino[36]. Kuiper gerrikoaren aurkikuntza egin zenean 1992an astronomo askok pentsatu zuten ez ote zen Pluton izango Kuiper gerrikoko objektu bat eta ez planeta bat bere horretan[37][38]. 2006an Nazioarteko Elkarte Astronomikoak "planeta" hitza lehen aldiz definitu zuen, eta Pluton planeta nano bilakatu zen, berriro ere Neptuno ezagutzen den planetarik urrunen bihurtuz.
Neptunoren masa 1,0243 x 1026 kilogramokoa da, Lurraren eta gasezko erraldoien artean: Lurra baino 17 aldiz masiboagoa da baina Jupiterren 1/19rena da. Haren grabitatea bar 1ean 11,15 m/s2 da, Lurreko gainazalean dagoena baino 1,14 aldiz handiagoa[39]. Jupiterrek baino ez du hori baino grabitate indar handiagoa[40]. Neptunoko ekuatoreko erradioa 24.767 kilometro da, Lurra baino lau aldiz handiagoa. Urano baino pixka bat handiagoa da (Uranok Lurrak baino 15 aldiz masa handiagoa du, eta Neptuno baino handixeagoa da. Urano bezala, Neptuno izotzezko erraldoi bat da, planeta erraldoien barruko klase bat. Gasezko erraldoiak baino txikiagoak dira eta Jupiter eta Saturnok baino gas hegazkorren kontzentrazio handiagoa dute[41]. Exoplanetak bilatzen direnean, Neptunoren ezaugarriak dituztenak aurkitzen direnean "Neptunoak" izena ematen zaie[42], beste planeta handiei "Jupiterrak" izena ematen zaien bezala.
Neptunoko barne egitura Uranoren antzekoa da. Haren atmosferak masaren % 5 eta % 10 artean osatzen du eta nukleorantz % 10 eta % 20 artean hedatzen da, non 10 GPa-ra iristen den, Lurraren atmosfera baino 100.000 aldiz presio handiagoa. Atmosferaren barnealdean metano, amoniako eta ura aurkitzen da, geroz eta kontzentrazio handiagoetan[14].
Mantua Lurraren masa baino 10 eta 15 aldiz masiboagoa da eta ur, amoniako eta metanoan aberatsa da. Zientzia planetarioetan ohikoa den bezala, nahasketa hau izotzezkoa dela esaten da, nahiz eta fluido dentso eta bero bat izan. Fluido hau elektrizitatearen eroalea da, eta batzuetan ur-amoniako ozeano izena ematen zaio[43]. Mantuan ur ionikozko geruza bat dago, eta bertan molekulak hausten dira hidrogeno eta oxigeno ioien zopa bat eratzeko[44]; sakonago oraindik superionizatutako ura dago, non oxigenoa kristaltzen den baina hidroneko ioiek flotatzen dute oxigenoak baimentzen duen egituran. 7.000 kilometroko sakoneran, metanoa deskonposatzen da diamantezko kristalak eratzeko, barrurantz euria balira bezala erortzen direnak[45][46][47]. Lawrence Livermore National Laboratoryan egindako ikerketa baten arabera, mantuaren oinarria karbono likidozko geruza bat izango litzateke, flotatzen duten diamante solidoekin[48][49][50].
Neptunoko nukleoa burdin, nikel eta silikatoz osatua dela pentsatzen da, eta nukleo horrek Lurraren masa baino 1,2 aldiz gehiago izango liteke[51]. Barruko presioa 7 Mbar (700 GPa) da, agian, Lurraren erdigunean dagoena baino bi aldiz gehiago, eta tenperatura 5.400 K, ziur aski[14].
Goiko geruzetan, Neptunoren atmosfera % 80 hidrogeno eta % 19 helio da. Gainerakoan, batez ere, metanoa da. Metanoak eguzki-argiaren xurgapena egiten du 600 nmko frekuentzian, espektroaren portzio gorri eta infragorrian. Uranon bezala, atmosferako metanoak xurgatzen duen argi gorri honek ematen dio Neptunori bere kolore urdina[52], nahiz eta Neptunoren urdin bizia Uranoren zian kolorearen ezberdina izan. Neptunok eta Uranok metano kopuru antzekoa dutenez, uste da beste atmosferako osagai ezezagunen batek ematen diola kolore hori[5].
Neptunoko atmosfera bi eskualdetan banatuta dago: beheko troposfera (hor, tenperaturak jaisten doaz, altueran irabazi ahala), eta estratosfera (tenperaturak igotzen dira, altueran irabazi ahala[3]). Bien arteko muga tropopausa da, 0,1 barreko presiopean dagoena. Estratosferaren gainean termosfera dago, 10-5 eta 10-4 bar arteko presioa duen eremua. Termosferak, gradualki, paso ematen dio exosferari[3].
Neptunoko troposferako hodei banden konposizioa altueraren arabera aldatzen dela uste da. Goiko geruzako hodeiak bar bateko presioaren azpitik daude, non tenperatura onargarria den metanoa kondentsatzeko. Bat bat eta bosten artean, amoniakozko eta azido sulfhidrikozko hodeiak daudela uste da. Bost barreko presioa gaindituta, hodeiak amoniako, amonio hidrosulfuroa, azido sulfhidrikoa eta urezkoak izango lirateke. Hodei sakonagoetan ur izotza egongo litzateke, 50 bareko presioena, eta tenperaturak 273 K inguru izango lirateke. Azpian, amonioa eta azido sulfhidrikoa legoke berriro ere[53].
Neptunoko hodei altuek itzalak sortzen dituzte azpiak dituzten hodei opakoetan. Atuera handiko hodei zerrendak ere badaude, latitude zehatzetan planeta inguratzen dutenak. Zerrenda zirkunferentzial hauek 50 eta 150 kilometro arteko zabalera dute eta hodeien gainean 50 eta 110 kilometro inguru egoten dira[54]. Altuera horietan eguraldia ematen da, troposferan. Ez dago meteorologiarik estratosfera eta termosferan.
Neptunoren espektroak esaten digu behe atmosferan langarra dagoela metanoaren fotolisi ultramorearen produktuen kondentsazioaren ondorioz, besteak beste etano eta azetilenoa[3][14]. Estratosferan badaude karbono monoxidoa eta azido zianhidrikoaren aztarnak ere[3][55]. Neptunoren estratosfera Uranorena baino beroagoa da, dituen hidrokarburoen kontzentrazioa dela eta[3].
Ezagunak ez diren arrazoien ondorioz, planetaren termosfera oso beroa da, 750 K ingurukoa tenperatura baitu[56][57]. Planeta Eguzkitik urrunegi dago horrelako beroa jasotzeko erradiazio ultramorearen ondorioz. Aukeretako bat izango litzateke atmosferan elkarrekintzak egotea planetaren eremu magnetikoaren eta ioien artean. Baliteke grabitazio uhinak barnealdetik atera eta atmosferan zehar barreiatzea ere. Termosferak karbono dioxidoa eta ura ditu, baliteke meteorito edo hautsak utzita[7][8].
Neptunok Uranoren antza du magnetosferari dagokionez, bere 47ºko biraketa ardatzarekin oso lotuta dagoen eremu magnetikoari lotuta, eta planetaren zentro fisikoarekiko 13.500 kilometroko aldearekin. Voyager 2 iritsi aurretik, hipotesi nagusiak zioen Uranoren magnetosfera okertua bere albozko errotazioaren ondorioa zela. Baina bi planeten eremu magnetikoak aztertuz, zientzialariek gaur egun uste dute planetaren barnealdean dauden fluxuen orientazioarekin lotuta egon daitekeela. Eremu hau sortu daiteke fluido eroale baten mugimenduaren ondorioz, argindarra eroan dezaketen likidoen esfera mehe baten barruan, dinamo efektua eskuratuz[58].
Neptunoko magnetosferaren amaiera, eguzki-haizearekin batzen den gunea, planetaren erradioa baino 34,9 aldiz handiagoa da. Magnetopausa, non magnetosferaren presioak eguzki-haizearena berdintzen duen, 23-26,5 aldiz planetaren erradioan ematen da. Magnetosferaren isatsa Neptunoren tamaina baino 72 aldiz luzeagoa da, eta baliteke askoz ere luzeago izatea[59].
Neptunoko klima bi ezaugarri aipagarrietan banatu dezakegu; ekaitzetan eta barne-beroan. Ekaitz bortitzak edukitzeagatik da ezaguna zortzigarren planeta eta ulergarria da, izan ere, planeta honetako ekaitzek duten abiadura jakiteko modukoa da, jarraian dagoen atalean ikusten den bezala. Barne-bero bereziak ere badu zeresanik, bigarren azpiatalean frogatu daitekeen bezala.
Neptuno ekaitz-sistema dinamikoak edukitzeak egiten du berezi: ia 600 m/s-ko (2200 km/h) abiadura lor dezakete, hau da, ia soinuaren abiadura gainditzeko ahalmena dute.[60] Planeta honetan egon ohi diren ekaitzak baina, txikiagoak eta ahulagoak izaten dira, laino iraunkorren mugimendua aztertuz eta jarraituz, ekuatorean dauden ekaitz arruntek ekialderanzko norabidean 20 m/s abiadura dutela eta mendebalderanzko norabidean 325 m/s abiadura dutela frogatu da.[61] Bestalde, laino hauen gainaldean, haizeteen abiadura 400 m/s ingurukoa izaten da ekuatorean zehar eta poloetan, 250 m/s-a.[62] Neptunon sortzen diren haizete gehienak planetaren errotazio mugimenduaren aurka mugitzen dira.[63] Honen inguruan hainbat teoria sortu diren arren, gaur egun pentsatzen da "pelikula-efektu" baten ondorioz mugitzen direla planetaren errotazio-mugimenduaren aurka eta ez beste arrazoi atmosferiko konplexuago batengatik.[64] Latitudeari dagokionean, 70º Hegoan, haize-zurrusta bat abiadura handiz mugitzen da, zehazki, 300 m/s-tan.[64]
Neptuno eta Uranoren arteko desberdintasunik nabarmenena zortzigarren planetak duen meteorologia-aktibitate maila altua da. Voyager 2 zunda 1989an Neptunoren albotik igaro zenean halako fenomeno meteorologiko indartsu ugari behatu ahal izan zituen, Uranon ordea ez zuen antzekorik ikustea lortu 1986an.[65]
2007an burutu ziren aurkikuntzen arabera, Neptunoko hego poloko goi-troposferaren tenperatura planetaren gainerako eremu guztiena baino 10 K altuagoa da, gutxi gorabehera. Planetak, batez bestean 73 K-eko tenperatura du, hau da, -200 °C-koa. Tenperatura tarte txiki horrek inolako garrantzirik ez duela ematen du, baina ez da hala, tarte horri esker metanoak troposferatik ihes egin dezake (beste lekuetan troposferan izozten da), estratosferara iristeko.[66] Aparteko beroketa hau planetaren ardatz makurtuaren ondorioa da, izan ere, Eguzkiaren aldera begira jarri da azkeneko neptunoar urte laurdenean, edo bestela esanda, 40 urte lurtarretan. Neptuno poliki-poliki Eguzkiaren aurkako aldera mugitzen ari denez, hego poloa etorkizunean ilundu egingo da, ipar poloa Eguzkiaren aldera begira jarriz. Beraz, poloetan metanoa izozten da ziklikoki, hau da, aldi batean hego poloan berotzen da gehiago eta bestean ipar poloa.[67]
Urtaro-aldaketen ondorioz, Neptunoren hego hemisferikoko laino-zerrendak tamainaz handitzen ari dira eta baita albedoz ere. Joera hau lehen aldiz 1980an ikusi zen eta gaur egun uste da 2020ra arte iraungo duela. Planeta urrunaren orbita-periodo luzeak bertako urtaroak ere halakoak izatea eragiten du, berrogei urte ingurukoak.[68]
Neptuno eta Eguzkiaren arteko batez besteko distantzia 4.500 milioi kilometro da (30,1 unitate astronomiko). Bira oso bat emateko Lurreko 164,79 urte behar ditu, ±0,1 urteko aldearekin. Perihelioan duen distantzia 29,81 UA da, eta afelioan duena 30,33 UA.
2011ko uztailaren 11n Neptunok 1846an aurkitu zenetik orbita barizentriko oso bat egin zuen[69][70], baina ez zegoen zehazki zeruko leku berberean, Lurrak bere 365,26 eguneko biraketan beste posizio bat zuelako. Eguzkiak Eguzki-sistemaren barizentroaren inguruan duen mugimendua dela eta, Neptuno ere ez zegoen Eguzkiarekiko posizio zehazki berdinean; posizio hori 2011ko uztailaren 12an lortu zuen[71].
Neptunoren orbita eliptikoa Lurrarekikoarekin alderatuta 1,77º makurturik dago. Haren makurdura axiala 28,32º da[72], Lurrak dituen 23º eta Martek dituen 25ºen antzekoa. Horren ondorioz, Neptunok Lurrak dituen urtaroen antzeko prozesua du. Periodo orbitala hain luzea izanda, urtaro bakoitzak Lurreko 40 urte irauten ditu[73]. Neptunoren egun batek 16,11 ordu irauten ditu. Bere makurdura axiala ez denez oso handia ere, egunaren luzeraren aldaketa ez da handia urtean zehar.
Neptuno ez denez gorputz solido bat, bere atmosferak biraketa diferentziala du. Ekuatore inguruko eskualdeak bira bat ematen du 18 orduan behin, eremu magnetikoak biratzeko behar dituen 16,1 orduak baino nabarmen geldoago. Alderantziz, polo geografikoetako biraketa 12 ordutan egiten da. Biraketa diferentzial hau planeta guztien artean handiena da[74], eta ondorioz haize oso bortitzak dabiltza[75].
Neptunoren orbitak eragin zuzena du bera baino urrunago dauden objektuen orbitetan, Kuiper gerrikoa deitzen den eremuan. Kuiper gerrikoa izotzezko mundu txikien eraztun bat da, asteroide gerrikoaren antzekoa, baina askoz handiagoa; Neptunoren orbitatik (30 UA) Eguzkitik 55 UA arte hedatzen da[76]. Jupiterren grabitateak asteroide gerrikoa dominatzen duen bezala, bere egituraren gainean aginduz, Neptunoren grabitazioak Kuiper gerrikoaren gainean agintzen du. Eguzki-sistemaren historian, Kuiper gerrikoan zeuden hainbat eremu Neptunoren grabitazioaren ondorioz ezegonkortu ziren, hutsuneak sortuz bere egituran. 40 eta 42 UA artean dagoen eremua adibide bat da[77].
Eskualde huts hauen barruan dauden orbitetako batzuetan, objektuek Eguzki-sistemaren adina biziraun dezakete. Erresonantzia hauek gertatzen dira Neptunoren periodo orbitala beste objektu baten frakzio zehatz bat denean, adibidez 1:2 edo 3:4. Adibidez, objektu batek Eguzkiaren inguruan orbita egiten badu Neptunoren orbitaren denbora bikoitzean, orbita erdia baino ez du egingo Neptuno bere hasierako posiziora iristen denean. Kuiper gerrikoaren erresonantzia eskualderik populatuena, 200 objektu ezagunekin[78], 2:3 erresonantziakoa da. Objektu horiek 2 orbita egiten dituzte Neptunok egiten dituen 3 orbitako, eta plutino izena hartzen dute, Kuiper gerrikoko objekturik handienaren omenez, Pluton[79]. Plutonek Neptunoren orbita erregularki gurutzatzen duen arren, euren 2:3 erresonantziak ziurtatzen du ezin dutela talkarik egin[80]. 3:4, 3:5, 4:7 eta 2:5 erresonantziak ez daude hain populatuak[81].
Neptunok hainbat troiar ditu bere orbitan, L4 eta L5 Lagrangeren puntuak okupatzen, Neptunoren orbitaren aurretik eta atzetik[82]. Neptunoren troiarrak 1:1 erresonantzian dauden Neptunorekin. Horietako batzuk oso egonkorrak dira euren orbitatan, eta baliteke Neptunorekin batera sortu izana, kapturatuak izan baino. Neptunoren L5 Lagrangeren puntuan aurkitutako lehen objektua 2008 LC18 izan zen[83]. Neptunok ia-satelite bat ere badu, (309239) 2007 RW10. Objektu hau Neptunoren ia-satelite izan da azken 12.500 urteetan eta beste hainbeste iraungo du egoera dinamiko horretan[84].
Neptuno eta Urano gasezko erraldoien formazioa ereduen bitartez sortzea zaila izan da orain arte. Gaur egungo ereduen arabera, Eguzki-sistemaren kanpo eskualde horretan ez zegoen materia nahikorik horrelako gorputz handiak sortzeko, gutxienez onartzen den akrezio sistemaren bidez, eta beraz beste hipotesi batzuk egin behar izan dira sorrera azaltzeko. Horietako bat da izotzezko erraldoiak ez zirela sortu nukleoen akrezio bidez, baizik eta disko protoplanetarioaren ezegonkortasunen ondorioz eta, beranduago, euren atmosferak deuseztatu zituela gertu egongo litzatekeen OB izar baten erradiazioak[85].
Beste erdu baten arabera, Eguzkitik askoz gertuago sortu ziren, non materiaren dentsitatea askoz handiagoa zen, eta ondoren gaur egungo orbitara migratu zutela disko protoplanetarioaren gasa kendu ostean[86]. Migrazio hipotesi honen aldeko argudio gehiago daude, Neptunoz haraindiko objektu txikien populazioak azaltzeko aukera ematen duelako. Hipotesi honen bertsio zehaztuari Nizako eredua izena ematen zaio, eta Neptunoren migrazioak Kuiperren gerrikoan izan zuen eragina ere azaltzen du. Hipotesi honen arabera, Neptuno Urano baino gertuago sortu zen Eguzkitik, eta ondoren kanpora migratu zuen[87].
Neptunok 14 satelite ezagun ditu[88]. Triton da ilargirik handiena, Neptunoren inguruan dagoen masaren % 99,5arekin, eta hura da bakarra nahikoa masiboa esferoide bat osatzeko. William Lasellek aurkitu zuen, Neptuno aurkitu eta 17 egunera. Eguzki-sistemako beste satelite natural handi guztiek ez-bezala, Tritonek orbita erretrogradoa du, bertan sortua baino harrapatutako ilargi bat dela pentsarazten duena[89]. Baliteke, lehenago, Kuiperren gerrikoan zegoen planeta nano bat izatea. Neptunorekin errotazio sinkronikoa du, eta espiral batean mugitzen ari da planetarantz, itsasaldien azelerazioa dela eta. Hemendik 3.600 milioi urtera suntsituko da, Rocheren mugara iristen denean[90]. 1989an egin zen neurketaren arabera, Triton zen Eguzki-sistemako objekturik hotzena[91]: 38 K (-235 °C)[92].
Neptunoren bigarren satelitea, aurkikuntza dataren arabera, Nereida da. Eguzki-sistema osoko satelite guztien artean eszentrikotasunik handiena duena da. 0,7512ko eszentrikotasunarekin, bere apoapsia periapsia baino zazpi aldiz handiagoa da[oh 3].
1989ko uztailetik irailera Voyager 2k Neptunoren sei ilargi aurkitu zituen[93]. Haien artean Proteo nabari da, bere gorputza grabitazioak esferiko bilakatzeko zorian dagoen satelite irregularra[94]. Bigarren sateliterik handiena izanda ere, Tritonen % 0,25 bakarrik da. Neptunoren barneko lau ilargiak Naiad, Talasa, Despina eta Galatea dira, Neptunoko eraztunen orbitaren barruan mugitzen direnak. Kanporago dago Larisa, 1981an aurkitu zena izar bat ezkutatu zuenean. Beste bost izar irregular aurkitu dira 2002 eta 2003 artean[95][96], eta Neptuno XIV ilargia 2013an aurkitu zen. Neptuno itsasoaren jainko erromatarra izanda, harekin harremana duten izakiekin izendatu dira ilargiak[97].
Neptunok eraztun-sistema bat du, baina Saturnoren eraztunak baino askoz txikiagoa. Eraztuna izotzezko partikulez osatuta egon daiteke, siilikato eta karbonoan oinarritutako materialez estalia, eta horregatik izan lezake kolore gorrixka[98]. Hiru eraztun fin daude, Adams eraztuna, Neptunoren zentrotik 63.000 kilometrora, Le Verrier eraztuna, 53.000 kilometrora eta Galle eraztuna, askoz zabalagoa baina finagoa, 42.000 kilometrora. Le Verrier eraztunaren kanpo hedapen bati Lassell eraztuna izena eman zaio, kanporago egongo litzatekeen Arago eraztunaren (57.000 kilometro) mugan[99].
Lehen eraztuna 1968an aurkitu zuen Edward Guinanek. 1980an, analisi sakona egin zen, eta ikusi zen balitekeela eraztuna ez izatea jarraia. Eraztunek tarteak izan ditzaketela erakusten zuen lehen froga 1984ko okultazioan lortu zen, izar bat sartu zenean eraztunaren atzean. Voyager 2ek hartutako irudiek, 1989an, eraztun bat baino gehiago zeudela erakutsi zuten.
Adams eraztuna, kanpoan dagoena, arku eran dago zatituta: Courage, Liberté, Egalité 1, Egalité 2 eta Fraternité[100]. Arku horien sorrera azaltzea zaila da mugimendu normalarekin, eraztun uniforme bat sortzea askoz errazagoa baita, denbora tarte txikietan. Uste denez, Galatea satelitearen eraginez sortzen dira arku horiek[101][102].
2005ean egindako behaketek erakutsi zuten arkuak eta eraztunak uste baino askoz ezegonkorragoak direla. Keck behatokiko irudiek erakutsi zuten Voyager 2ek hartutako irudietatik asko murriztu zirela eraztunak. Liberté arkua guztiz desagertu ez bada, mende honetan egingo duela ikusi zen[103].
Neptunoren distira nabarmen handitu zen 1980 eta 2000 urteen artean. Itxurazko magnitudea 7,67 eta 7,89 artekoa da, 7,78ko batez bestekoarekin. 1980a baino lehen magnitudea 8.0 zen. Neptuno oso ahula da begi hutsez ikusi ahal izateko, eta Jupiterren galilear ilargiak, Zeres, 4 Vesta, 2 Palas, 7 Iris, 3 Juno eta 6 Hebek baino gutxiago distiratzen du. Teleskopio batekin edo prismatiko oso indartsuekin Neptuno disko urdin bat bezala ikus daiteke, Uranoren oso antzekoa.
Neptuno eta Lurraren arteko distantzia dela eta, diametro angeluarra 2,2 eta 2,4 arkosegundokoa du, Eguzki-sistemako planeten artean txikiena. Itxura txiki horrek oso zaila egiten du begi hutsez ikertzeko. Teleskopioen bidezko datu gehienak oso urriak ziren, Hubble espazio teleskopioa eta beste Lurreko teleskopio erraldoi batzuk eraiki arte[104][105][106]. Neptunoren lehen behaketa zientifiko baliagarria Lurreko teleskopio batetik optika adaptatiboa erabilita 1997an egin zen Hawaiitik[107]. Neptuno, orain, udaberri eta udan sartzen ari da, eta ematen duenez berotzen ari da, jarduera atmosferikoa handitzen ari da eta distiratsuagoa da.
Lurretik ikusia, Neptunok orbita erretrogradoa hartzen du 367 egunean behin, oposizio bakoitzean atzean dituen izar-finkoen inguruan bira bat emanez. Bira honek aurkikuntzako koordenatuetan jarri zuen 1846an, 2010eko apirila eta uztaila bitartean, eta berriro ere 2011ko urrian eta azaroan[108].
Irrati bidezko behaketak erakutsi du emisio luze eta irregularrak dituela. Bi iturri horiek bere eremu magnetikoaren biraketaren ondorio direla uste da. Espektroaren eremu infragorrietan, Neptunoren ekaitzak hotzagoak diren inguruak baino distiratsuagoak direla dirudi, eta egitura horik beren itxura eta tamaina jarraitzea baimentzen dute[109].
.jpg)
Voyager 2 zunda, bere bikia baino 16 egun lehenago jaurti zuten, Voyager 1 izenekoa. Ibilbidea bere lagunarena baino mantsoagoa izan zen, hala, Jupiter eta Saturno aztertzeaz gain, Urano eta Neptuno ere aztertu ahal izateko.[110] Lau planetetara iritsi ahal izateko, Voyager 2 zundaren jaurtiketa berezia izan zen, izan ere, hau atmosferatik at eramateko ardura zuen Titan III suziriaren indar osoa baliatu zuten. Voyager 1 zundaren jaurtiketa bideratu zuen suziriak ez zuen behar bezala burutu bere lana, aitzitik, Voyager 2 zundaren jaurtiketa bikaina izan zen, ia akatsgabea. Voyager 2-arekin bere bikia espaziora eraman zuen suziria erabili izan bazen, zundak ez zuen sekula Uranora eta Neptunora iristeko beharrezko indarra eskuratuko. Guretzako zorionez, Voyager 2 suziri egokian jaurti zen.
Astrologian, Neptuno planeta Pisces zeinuaren planeta agintaria da.
Gustav Holst musikagileak 1914 eta 1916 artean Planetak izeneko suitea sortu zuen. Astrologiari lotutako kontzeptuekin, planetek psikean duten eraginari buruz pentsatu zuen idazterakoan[111]. Suite horren zazpigarrena Neptunori eskaini zion, Mistikoa izenburupean.
Zientzia fikzioan Neptuno ez da agertu beste planeta batzuk bezainbeste, batez ere askoz geroago aurkitu zelako. Hala ere, literaturan izan du bere txokoa. H. G. Wellsen The Star eleberrian Neptunok talka egiten du beste objektu batekin, guztiz suntsitu eta Eguzkiraino iristen da. Olaf Stapledonen Last and First Men lanean Neptuno giza arraza oso eboluzionatu baten egoitza da, eta Hugh Waltersen Nearly Neptunen gizakiak misioa egiten du Neptunora iristeko eta istripu larria dute. Star Trek, Futurama, Doctor Who edo Sailor Moon telesailetan ere agertu izan da Neptuno.
Balizko neptunor bizia ere agertu da fikzioan. H. P. Lovecraften Cthurlhuren mitoetan Neptuno Yaksh izenarekin agertzen da eta onddo itxurako izaki batzuen baten bizilekua da. DC One Million komikietan Aquamanek Neptuno zaintzen du. Marvel Family edo All-Star Comics komiki serieetan ere neptunoarrak agertu izan dira.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg){kind=small}
