Neptunoz haraindiko objektu

Neptunoz haraindiko objektuak, osotasunean edo zati batean Neptunoz haraindi Eguzkia orbitatzen duten gorputzak dira. Neptunoz haraindiko objektuen artean azpibanaketa batzuk daude; horietan nagusienak dira Kuiper gerrikoa eta Oorten hodeia. 2008ko ekainaren 11ean Nazioarteko Astronomia Elkarteak onartutako ebazpenari esker, gaur egun, Neptunoz haraindiko planeta nanoak plutoide deitzen dira.

Neptunoz haraindiko objektuen irudikapena eskalan

Neptunoz haraindiko objektuak TNO (ingelesez: trans neptunian object) siglekin ere adierazten dira, bestalde, KBO (ingelesez: Kuiper belt object) siglekin ezin dira Neptunoz haraindiko objektu guztiak adierazi, Kuiper gerrikoan daudenak bakarrik adierazteko balio baitu. Gogoratu, Neptunoz haraindiko objektuak Kuiper gerrikokoan daudenez gain, Oorten hodeian daudenak ere berdin deitzen direla. Lehen aipatutako azpibanaketetaz gain, TNOek, plutinoak eta cubewanoak deritzen azpibanaketak ere badituzte.

90. hamarkadan ezagutzen ziren planeten orbiten inguruan egin ziren ikerketetatik orain arte, pentsatzen da Neptunotik haratago beste planeta bat egon daitekeela hainbat gorputzen orbitak aldatzen edo modu batean edo bestean eragina egiten (Ikus, Bederatzigarren planeta). Aipatzekoa da, Neptuno aurkitu aurretik planeta honen inguruan egon ziren teoriek bere aurkikuntza erraztu zutela.

Neptunoz haraindiko objektu aipagarriak

2005eko ekainean, mila Neptunoz haraindiko objektutik gora ezagutzen ziren, horietatik ehun inguruk orbita doitasunez zehaztua zuten, eta beraz, MPCk ofizialki ezarritako zenbaki bat.

Kuiper gerrikoa

Sakontzeko, irakurri: «Kuiper gerrikoa»

Kuiper gerrikoan kokaturik dauden gorputzak beraien orbitaren ezaugarrien bidez sailkatzen dira. Alde batetik Neptunorekiko erresonantzia mota bat dutenak daude, 2:3, 1:2, 3:5, 4:7 etab. Bestetik, Neptunorekin orbita aldetik harremanik ez duten objektuak daude, ez dute inolako erresonantzia orbitalik, objektu horiei cubewtar edo Kuiper gerrikoko objektu klasiko deritze.

2ː3 Erresonantzia (plutinoak)

Sakontzeko, irakurri: «Plutino»

Erresonantzia guztien artean objektu gehien biltzen dituena da (92 baieztatutako objektu eta 104 posiblerekin)^[1], alde handiarekin. Objektu hauen periodoa, bataz bestean, 250 urte ingurukoa izan ohi da. 2:3 erresonantziaren barnean dauden objektuei plutino ere deitzen zaie, Pluton planeta nanoa izan baitzen erresonantzia honetako partaide den aurkitu zen lehen kidea. Jarraian dituzue plutinorik garrantzitsuenak:^[2]

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Afelioa (UA)	Aurkitzailea(k)	Data	Irudia
Pluton	2306±20	29,67	48,83	Clyde William Tombaugh	1930
Karonte	1207±3			James W. Christy	1978
Nix	46-137			Hubble espazio teleskopioa	2005
Hidra	61-167
Zerbero	13-34				2011
Estigia	10-25				2012
1993 RO	90	31,462	46,628	David C. Jewitt eta Jane X. Luu	1993
1993 RP	70	34,863	43,795
1993 SB	130	26,719	51,572	I.P. Williams, A. Fitzsimmons eta D. O'Ceallaigh
1993 SC	363	32,095	46,7
Ixion	822	30,0009	49,0773	Deep Ecliptic Survey	2001
Haumea	1300–1900	43,339	51,524	José L. Ortiz eta Michael E. Brown	2003
Namaka	170			Brown, Trujillo, Rabinowitz	2005
Hiʻiaka	310
Orcus	917±25	30,53	48,31		2004
Vanth	280–380				2005
Makemake	1430±14	38,590	52,840		2005
2003 VS2	523+35,1−34,4	36,427	42,104	NEAT	2003
2003 AZ84	730	32,309	46,554	Brown, Trujillo
Huya	458,0±9.2	28,520	50,363	Ignacio Ferrín	2000

3:5 Erresonantzia

2008ko urrian, mota honetako 10 objektu aurkitu ziren. Bataz bestean, 275 urteko periodo orbitala dute. Jarraian hiru garrantzitsuenak:

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Afelioa (UA)	Aurkitzailea(k)	Data
2001 YH140	345±45	36,368	48,39	Brown, Trujillo	2001
1994 JS	121	33,095	51,954	David C. Jewitt, Jane X. Luu	1994
2003 US292	84	31,527	53,537	Marc Buie	2003

4:7 Erresonantzia

Erresonantzia honetako gorputzek, bataz bestean, 290 urteko periodo orbitala dute. 2008ko urrian, horrelako 20 gorputz inguru zeuden aurkituak eta egiaztatuak. Gorputz hauek gutxi gorabehera, Eguzkitik 43,7 UAra daude eta txikiak izan ohi dira, orbita ia eliptikoak dituzte talde honetako gorputz gehienek. Jarraian garrantzitsuenak:

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Afelioa (UA)	Aurkitzailea(k)	Data
1999 CD158	420	37,52	49,88	Mauna Kea behatokia	1999
2002 PA149	265	35,812	51,03	Marc W. Buie	2002
2001 KP77	110–240	36,021	52,020	Marc W. Buie	2001
1999 HT11	146	38,858	49,231	Kitt Peak behatokia	1999
2000 OY51	101	33,45	53,42	Brett James Gladman	2000

1:2 Erresonantzia (twotinoak)

Sakontzeko, irakurri: «Twotino»

Erresonantzia honetan kokaturik dauden gorputzek, bataz bestean, 330 urteko periodo orbital bat dute eta Eguzkitik 47,8 UAra aurki daitezke. Gorputz hauek Eguzkitik hurrunen dagoen Kuiper gerrikoko zatian egon ohi dira, twotino izena ere hartzen dute aipatutako gorputzek. Twotinoek normalean 15 graduko makurdura baino txikiagoa eta eszentrikotasun moderatua izan ohi dute (0,1 < e < 0,3).^[3]

Erresonantzia honetan, plutinoekin alderatuta oso gorputz gutxi aurkitu dira (2008ko urrian 14 baino ez ziren ezagutzen).^[4] Azkeneko ikerketek diotenez, twotinoak plutinoak baino askoz ezegonkorragoak dira, uste da, duela 4 mila milioi urte bi erresonantzia hauetan gorputz kantitate beretsua zegoela, baina orbita aldaketen ondorioz, twotinoen biztanleria edo kopurua jatsi egin da milaka milioika urteetan zehar.^[3][2] Jarraian twotinorik garrantzitsuenak:

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Afelioa (UA)	Aurkitzailea(k)	Data
2002 WC19	~440	35,361	60,94	Palomar behatokia	2002
1998 SM165	287±36	29,902	65,154	Nichole M. Danzi[5]	1998
1999 RB216	153	33,655	61,184	C. A. Trujillo, D. C. Jewitt, eta Jane X. Luu[6]	1999
1996 TR66	139	28,911	67,51	D. C. Jewitt, C. A. Trujillo, Jane X. Luu, J. Chen	1996
2000 JG81	67	34,172	61,546	Silla behatokia	2000
2000 AF255	304	36,68	61,07	John J. Kavelaars, Alessandro Morbidelli	2000
2001 UP18	291	43,94	51,389	Marc W. Buie	2001
2000 QL251	149	37,422	57,708	Marc W. Buie	2000

2:5 Erresonantzia

Bataz bestean, 410 urte irauten duen periodo orbitala dute. 2008ko urrian, 11 gorputz sailkatu ziren erresnonatzia honetan, denak ere Eguzkitik 55,4 UA inguruan kokaturik daude. Jarraian garrantzitsuenak:^[2]

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Afelioa (UA)	Aurkitzailea(k)	Data	Irudia
2002 TC302	584,1+105,6−88,0	39,199	71,870	Brown, Trujillo, Rabinowitz	2002
2003 UY117	270	32,488	78,65	Spacewatch	2003
2001 KC77	201	35,418	76,001	Marc W. Buie	2001
2002 GG32	160	35,87	75,17	Marc W. Buie	2002
1998 WA31	139	31,473	78,179	Marc W. Buie	1998

1:1 Erresonantzia (Neptunoren troiarrak)

Aurkitutako gorputz batzuek, Neptunoren ardatzerdi handi ia berdina dute, beraz, gorputz hauek Neptunoren troiarrak deitura hartzen dute. Zehazki, Eguzkia-Neptuno Lagrangeren puntuen inguruan kokatzen dira gorputz hauek. 2012ko urrian, mota honetako 9 objektu zeuden aurkituta:

• 2001 QR₃₂₂
• 2004 UP₁₀
• 2005 TN₅₃
• 2005 TO₇₄
• 2006 RJ₁₀₃
• 2007 VL₃₀₅
• 2008 LC₁₈
• 2004 KV₁₈
• 2011 HM₁₀₂

Azkeneko hirurak baino ez daude kokatuta Neptunoren L5aren inguruan, gainerakoak L4ean aurkitu daitezke.^[7]

Beste erresonantziak

• Gorputz kantitate mugatu bat duten erresonantziak, goi ordeneko erresonantzia izenarekin ezagutzen dira. Jarraian mota honetako erresonantzien zerrenda, bakoitzak dituen objektuekin batera:

Haumearen 7:12 askapen nominala Neptuno geldirik agertzen den diagrama bat da.

• 4:5 (35 UA, ~205 urte) (131697) 2001 XH₂₅₅

• 3:4 (36,5 UA, ~220 urte) (143685) 2003 SS₃₁₇, (15836) 1995 DA₂
• 5:9 (44,5 UA, ~295 urte) 2002 GD₃₂^[8]
• 4:9 (52 UA, ~370 urte) (42301) 2001 UR₁₆₃, (182397) 2001 QW₂₉₇^[9]
• 3:7 (53 UA, ~385 urte) (131696) 2001 XT₂₅₄, (95625) 2002 GX₃₂, (183964) 2004 DJ₇₁, (181867) 1999 CV₁₁₈
• 5:12 (55 UA, ~395 urte) (79978) 1999 CC₁₅₈, (119878) 2001 CY₂₂₄^[10]​
• 3:8 (57 UA, ~440 urte) (82075) 2000 YW₁₃₄^[11]​
• 3:10 (67 UA, ~549 urte) (225088) Gonggong
• 2:7 (70 UA, ~580 urte) (471143) 2010 EK₁₃₉, 2006 HX₁₂₂​^[12] (Erresnonatzia honetako gorputzen orbitak behatuz, jakina da erresonantzia hau ahula dela, hala ere, ikerketa gehiago egin behar dira.)

Gorputz batzuk hurruneko erresonantzietan kokatzen dira:

• 1:3 (62,5 UA, ~495 urte) (136120) 2003 LG₇, (385607) 2005 EO₂₉₇^[13]
• 1:4 (76 UA, ~660 urte) 2003 LA₇^[14]
• 1:5 (88 UA, ~820 urte) 2003 YQ₁₇₉^[15]

Jarraian dituzue planeta nano batzuen erresonantziak izan daitezkeenak, baina oraindik frogatu gabeak daude:

• 7:12 (43 UA, ~283 urte) Haumea^[16]​
• 6:11 (45 UA, ~302 urte) Makemake​^[17] ((182294) 2001 KU₇₆ ere egon daiteke erresonantzia honetan).
• 5:17 (67 UA, ~560 urte) Eris​^[17] (Gonggong antzeko orbita batean kokaturik dago)

Erresonantzia gabeak (cubewanoak)

Sakontzeko, irakurri: «Cubewano»

Cubewanoak, ''Kuiper gerrikoko objektu klasiko'' ere deituak, ingelesez, Classical Kuiper belt object (CKBO) Neptunorekiko inongo erresonantzia orbitalik betetzen ez duten Neptunoz haraindiko objektuak dira. Talde honetako gorputzei ezarri zitzaien izena, aurkitu zen lehenengotik dator, 1992 QB1 objektutik, ingelesez /kju:bi wʌn/ ahoskatzen da. Jarraian garrantzitsuenak:

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Afelioa (UA)	Aurkitzailea(k)	Data	Irudia
1992 QB1	160	40,8754	46,5925	David C. Jewitt, Jane X. Luu	1992
1998 WW31	133±15	41,045	48,472	M. W. Buie	1998
S/(WW31) 1	110±12			Christian Veillet, Alain Doressoundiram	2000
Varuna	757	40,494	45,313	R. McMillan	2000
Quaoar	1110	41,695	45,116	Chad Trujillo, Michael Brown	2002
Weywot	≈ 170			Michael Brown, Terry-Ann Suer	2006
Logos	77±18	39,675	50,50	Trujillo, J. Chen, D. C. Jewitt, Jane X. Luu	1997
Zoe	66			Hubble espazio teleskopioa	2001
Varda	705+81 −75	39.622	52.284	J. A. Larsen	2003
Chaos	612	40,929	50,269	Deep Ecliptic Survey	1998
2002 TX300	320	38.1057	48.954	NEAT	2002
2002 AW197	768	41,066	53,503	Brown	2002
2002 UX25	650	36,815	48,923	Spacewatch	2002

Disko sakabanatuko objektuak

Sakontzeko, irakurri: «Disko sakabanatua»

Disko sakabanatua Eguzki sistemako zonalde bat da, 30UA ingurutik ehundaka UAra zabaltzen dena. Jarrain gune honetako objekturik garrantzitsuenak:

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Afelioa (UA)	Aurkitzailea(k)	Data	Irudia
2004 XR190	425–850	51,394	64,032	Lynne Jones, Brett Gladman, John J. Kavelaars, Jean-Marc Petit, Joel Parker eta Phil Nicholson.	2004
Gonggong	1230 ± 50	33,62	100,79	M. E. Brown, Schwamb, David Lincoln Rabinowitz	2007
Xiangliu	< 100			Gábor Marton, Csaba Kiss, Thomas Müller	2010
1996 TL66	339±20	35,010	132,87	David C. Jewitt, Jane X. Luu, J. Chen eta C. A. Trujillo	1996
Eris	2326	35	97	Michael E. Brown, C. A. Trujillo eta David Lincoln Rabinowitz.	2005
Disnomia	350			Michael E. Brown, M. A. Van Dam, A. H. Bouchez eta D. Le Mignant.	2005

Banandutako objektuak

Objektu haueri batzuetan disko sakabanatuko kanpoaldeko objektuak ere deitzen zaie. Jarraian aurki ditzakezuen objektuek, seguruenik ez dute inolako orbita aldaketarik jasan Neptunoren eraginez, planeta honengandik hurrunegi daudelako. Objektu hauek adierazteko sednoide izena ere erabiltzen da, gutxi gorabehera beraien perihelioa 50 eta 75 UA inguruan dute.

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Ardatzerdi handia (UA)	Afelioa (UA)	Periastroaren argumentua (°)	Aurkitzailea(k)	Data
2004 XR190[18][19]	335–850	51,49 ± 0,10	57,74 ± 0,02	64,00 ± 0,02	283.91	Lynne Jones	2004
2004 VN112[20][21]	130–300	47,332±0,004	328,8±1,6	610±3	327,22±0,07	Cerro Tololoko Behatokia[22]	2004
2005 TB190	≈ 500	46,2	76,4	106,5	171.47	Becker, A. C.	2005
2000 CR105[18]	≈ 250	44,0	224	403	316,5	Lowell Behatokia	2000
1995 TL8	≈ 350	40,0	52,5	64,5	83.589	A. Gleason	1995
2010 GB174	242[23]	48,5	361	673	347,3	KFHB	2010

Barnealdeko Oorten hodeia

Sakontzeko, irakurri: «Hillsen hodeia»

Hillsen hodeia, barnealdeko oorten hodeia eta barne hodeia^[24] ere deitua,^[25] Oorten hodeiaren barnealdean kokaturik egon daitekeen gorputz esferiko erraldoi bat da, bere barne mugak 2 UAtik 3×10⁴ UAra kokaturik egon daitezke eta kanpo mugak 100 UAtik 3000 UAra. Jarraian, zonalde honetako objektu nagusienak.

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Afelioa (UA)	Aurkitzailea(k)	Data	Irudia
Sedna	995±80	76,0917	≈ 936	Brown, Trujillo, Rabinowitz	2003
2012 VP113	~500	80,5 ± 0,6	446 ± 13	Scott Sheppard, Trujillo	2012

Oorten hodeia

Sakontzeko, irakurri: «Oorten hodeia»

Oorten hodeia gaur egun arte ezin izan da zuzenean begiztatu, uste denez, leku honen muga Eguzkitik argi urte batera egon daiteke, hau da, Eguzkitik hurbilen dagoen Proxima Centauri izarrerako bidean jarriko bagina, laino honen mugetara iristerakoan, bidearen laudena egina izango genuke. Jarraian gune honetan aurkitu diren objektu batzuk, esan beharra dago gune honetan, ustez, kometak eratzen direla.

Izena	Diametroa (km)	Perihelioa (UA)	Afelioa (UA)	Aurkitzailea(k)	Data
2006 SQ372	50 – 100	24,17	2.005,38	Sloan Digital Sky Survey	2006
2008 KV42	58,9	20.217	71.760	KFHB	2008

Nemesis izar hipotetikoa Neptunoz haraindiko objektu gisa onartuko zen, hala ere, oraindik ez da frogatu bere existentzia.

Plutinoak eta plutoideak

Akats larria izango litzake plutino eta plutoide hitzak nahastea. Bi terminoak ere Neptunoz haraindiko objektuak sailkatzeko erabiltzen dira, badaude objektu batzuk plutinoak eta plutoideak direnak batera, baina hala ere, bi terminoek esanahi ezberdina dute:

• Plutinoak, Pluton planeta nanoaren antzeko ezaugarri orbitalak dituzten Neptunoz haraindiko objektuak dira. Gorputz bat plutino gisa sailkatzeko ez da kontuan hartzen bere tamaina.
• Plutoideak, Pluton planeta nanoaren antzeko tamaina duten Neptunoz haraindiko objektuak dira. Gorputz bat plutoide gisa sailkatzeko ez da kontuan hartzen bere talde edo erresnonantzia orbitala.

Ikus, gainera

• Oorten hodeia
• Eguzki sistema
• Eguzki sistemako objektuen zerrenda tamainaren arabera
• Pluton

Erreferentziak

1. Trans-Neptunian objects, 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
2. Zerrenda MPCren eskutik. 2008ko urria.
3. M. Tiscareno, R. Malhotra (2008ko apirila). «Chaotic Diffusion of Resonant Kuiper Belt Objects». The Astronomical Journal 194 (3): 827-837. Bibkodea:2009AJ....138..827T. arXiv:0807.2835. doi:10.1088/0004-6256/138/3/827.
4. Lykawka, Patryk Sofia & Mukai, Tadashi (2007ko uztaila). «Dynamical classification of trans-neptunian objects: Probing their origin, evolution, and interrelation». Icarus 189 (1): 213-232. Bibkodea:2007Icar..189..213L. doi:10.1016/j.icarus.2007.01.001.
5. «List Of Transneptunian Objects».
6. List Of Transneptunian Objects
7. «List Of Neptune Trojans». Minor Planet Center. 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
8. Marc W. Buie. «Orbit Fit and Astrometric record for 02GD32»(2005-04-11, 20 behaketa erabilita). SwRI (Space Science Department). Originaletik artxibatuta, 2015eko azaroaren 25ean. 2009ko otsailaren 5ean ikuskatuta.
9. Marc W. Buie. «Orbit Fit and Astrometric record for 182397» (2007-11-09, 23 behaketa erabilita). SwRI (Space Science Department). 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
10. Marc W. Buie. «Orbit Fit and Astrometric record for 119878» (2005-12-06, 41 behaketa erabilita). SwRI (Space Science Department). 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
11. Marc W. Buie. «Orbit Fit and Astrometric record for 82075» (2004-04-16, 63 behaketetatik 62 erabilita). SwRI (Space Science Department). 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
12. «MPEC 2008-K28 : 2006 HX122». Minor Planet Center. 2008ko maiatzaren 23. 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
13. The Scattered Disk: Origins, Dynamics, and End States. Gomes, R. S.; Fernández, J. A.; Gallardo, T.; Brunini, A.
14. Marc W. Buie. «Orbit Fit and Astrometric record for 03LA7» (2007-04-21 14 behaketetatik 13 erabiliz). SwRI (Space Science Department). 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
15. Marc W. Buie. «Orbit Fit and Astrometric record for 03YQ179» (2008-03-03 24 behaketetatik 23 erabiliz). SwRI (Space Science Department). 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
16. D. Ragozzine; M. E. Brown (2007ko irailaren 4). «Candidate Members and Age Estimate of the Family of Kuiper Belt Object 2003 EL₆₁». The Astronomical Journal 134 (6): 2160-2167. Bibkodea:2007AJ....134.2160R. arXiv:0709.0328. doi:10.1086/522334.
17. Tony Dunn. «Possible resonances of Eris (2003 UB₃₁₃) and Makemake (2005 FY₉)». Gravity Simulator. 2018ko otsatilaren 4ean ikuskatua.
18. E. L. Schaller and M. E. Brown (2007). «Volatile loss and retention on Kuiper belt objects». Astrophysical Journal 659: I.61-I.64. Bibkodea:2007ApJ...659L..61S. doi:10.1086/516709. 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
19. E. L. Schaller and M. E. Brown (2007). «Volatile loss and retention on Kuiper belt objects». Astrophysical Journal 659: I.61-I.64. Bibkodea:2007ApJ...659L..61S. doi:10.1086/516709. 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
20. Marc W. Buie (2007ko azaroaren 8). «Orbit Fit and Astrometric record for 04VN112». SwRI (Space Science Department). Originaletik artxibatua 2010ko abuztuaren 18an. 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
21. «JPL Small-Body Database Browser: (2004 VN112)». 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
22. «List Of Centaurs and Scattered-Disk Objects». 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
23. Michael E. Brown (2013ko irailaren 10). «How many dwarf planets are there in the outer solar system? (updates daily)». California Institute of Technology. 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
24. Astronomie, astéroïdes et comètes (franstesez) 2018ko otsailaren 4ean ikuskatua.
25. Begiratu ''Oorten hodeia'' edo ''Hillsen hodeia'' artikuluetan.

Kanpo estekak

• Neptunoz haraindiko objektuen zerrenda, IAUk egina, (Ingelesez)
• Neptunoz haraindiko objektuen inguruko informazio gehiago Arizonako unibertsitateko webgunean (Ingelesez)

• Datuak: Q6592
• Multimedia: Trans-Neptunian objects / Q6592