nazioartean onartutako egutegi zibila From Wikipedia, the free encyclopedia
Egutegi gregorianoa[1] (baita ere, gregoriotar egutegia,[2] mendebaldeko egutegia edo kristau egutegia) nazioartean erreferentetzat[3] onartzen den egutegi zibila da.[4][5][6] Gregorio XIII.a aita santuak ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako dekretu baten bidez, Inter Gravissimas izeneko bulda. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: juliotar egutegiak, Julio Zesarrek K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi ekinokzioren arteko denbora 365,25 egunekoa zela, baina jakina da ia 11 minutu laburragoa dela.[7] Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen ekinozio bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. Pazkoa udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, Erromatar Eliza Katolikoak onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen ilargiaren fasearen aldaketa. Luigi Lilio Calabriako medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.[8] Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 urte arruntak izango ziren, bisurteak izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, Aste Santuko daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.[9]
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen (Nizeako Lehen Kontzilioaren data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta Gregorio aita santuaren 1582ko buldaren artean, udaberriko ekinozioa atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),[10] martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
Erreforma protestantearen eraginez, baina, Mendebaldeko Europako herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. Ekialdeko Europan juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak (Errusia eta Grezia) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.[11]
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (Anno Domini) jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu Natibitatearen data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta Goi Erdi Aroaz geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.[12]
Erreforma gregorianoa sortu zen Trentoko kontzilioaren erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, Nizeako lehen kontziliotik (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, Pazkoa ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
Nizeako I. Kontzilioan erabaki zuten Pazkoa udaberriko ekinozioaren (ipar hemisferioan; udazkeneko ekinozioa hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. 325. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Nizeako I. Kontzilioan erabaki zuten Pazkoa udaberriko ekinozioaren (ipar hemisferioan; udazkeneko ekinozioa hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. 325. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,[13] baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek 325 eta 1582 urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea Ugo Buocompagni izan zen, legelari eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an aita santu hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, Christopher Clavius eta Luigi Lilio buru zirelarik. Clavius, Jesusen Lagundiko kidea ―bere garaian «Euklides» esaten zioten― matematikari eta astronomo ospetsu bat zen. Galileo Galileik berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren krater batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, Alfontso X.a Gaztelakoak: Alfontsotar Taulak liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. Pedro Chacon espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen Compendium Novae Rationis[14] izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, juliotar egutegian ordurako sobera kontatuak zirelako.
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 segundo, urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da Eguzkiaren inguruan Lurrak egiten duen translazioa ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua zenbaki oso batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo bisurteen arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
Bisurteen araua egutegi gregorianoan
Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.[15]
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, Lurraren errotazio abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, itsasaldiek sortutako eszentrikotasunagatik. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa frisbee bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean harea busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura eszentrikotasun hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak erloju atomiko baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, astroen izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.[16]
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu (urtarrila, martxoa, maiatza, uztaila, abuztua, urria eta abendua), 30 eguneko 4 hilabete (apirila, ekaina, iraila eta azaroa) eta hilabete bat (otsaila) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa bisurtetan. Urte arruntetan 52 aste eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
Kristautasuna nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, Jainkoaren (Dominus) atseden eguna igandea baita, zazpigarrena. Herrialde anglosaxoietan, ziurrenik juduen erlijioaren eraginez, atsedena larunbata da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.[17]
Egutegia berehala hartu zen Erromatar Eliza Katolikoak indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola protestanteak, anglikanoak edo ortodoxoak gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, eliza ortodoxoek (Finlandiakoa izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.[18]
Grezia: 1923ko martxoaren 1 osteguna etorri zen otsailaren 15aren ondoren.
| Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan | |
|---|---|
| Herrialdea | Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak |
| Albania | 1912ko abenduan. |
| Alemania | Estatuen arabera: |
| Austria (orduan Habsburgotarrak) | Eskualdearen arabera: |
| Belgika (orduan, Espainiako Herbehererik gehienetan) | Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak (Brabante, Flandria, Namur, Hainaut, Luxenburgo) eta Liejako eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.[20] |
| Britainia Handia | Eskualdeen arabera:
|
| Bulgaria | 1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.[23] |
| Danimarka (Norvegia barne) | 1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a. |
| Errumania | 1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde ortodoxoa geroago aldatu zen.[24] |
| Errusia | 1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;[20] herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean. |
| Eslovakia (orduan Hungariako Erresumaren zati) | 1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a. |
| Espainia | 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, Teresa Ávilakoa 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.[25] |
| Estonia | 1918an. |
| Finlandia | Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen. |
| Frantzia | 1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:[20]
|
| Grezia | 1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a. |
| Herbehereak (1582an matxinatutako Espainiar Herbehereen zati bat eta, ondoren, Probintzia Batuak) | Probintzien arabera:
|
| Hungaria (orduan Hungariako Erresuma, Habsburgotarrak) | 1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a. |
| Italia | 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. |
| Jugoslavia | 1919ko martxoaren 4a → martxoaren 18a.[23][27] |
| Letonia | Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra. |
| Lituania | 1915ean. |
| Luxenburgo (orduan Espainiako Herbehereen zati bat) | 1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a. |
| Norvegia | Ikus Danimarka. |
| Polonia | 1586an.[20] |
| Portugal | 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. |
| Suedia eta Finlandia | 1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte. |
| Suitza | Kantonamenduek desberdin egin zuten:[28]
|
| Txekiar Errepublika (orduan Bohemiako Erresuma, Habsburgotarrak) | 1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a. |
| Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz kanpo | |
|---|---|
| Herrialdea | Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak |
| Egipto | 1875ean.[29] |
| Estatu Batuak | Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
|
| Japonia | Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.[30] |
| Kanada | Eskualdearen arabera:
|
| Korea | 1912ko urtarrilaren 1ean.[31] |
| Txina | 1912,[20] 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.[32] |
| Turkia | Islamiar egutegitik eta rumi egutegitik egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean. |
Egutegi gregorianoak bereizten ditu:
Horrela, 400 urteko zikloek osatzen dute egutegi gregorianoa:
Zenbaketa egunetan eginez:
Guztira, 146.097 egun dira 400 urteetan; beraz, urte gregorianoaren batez besteko iraupena da 365,2425 egun.
Egutegi gregorianoaren 400 urteko zikloan, 146.097 egun horietan, 20.871 aste oso daude. Beraz, 400 urteko ziklo bakoitzean, urte arrunten eta bisurteen zikloa zehatz-mehatz errepikatzeaz gain, asteen zikloa ere zehatza da. Kongruentzia horren ondorioz, 400 urteko multzo bat jarraian hartuta, hurrengo 400 urteko zikloa berdin-berdina da.
Urteko lehen astea, 01 zenbakia, urtarrileko lehen osteguna duena da. Urtebeteko asteak 01etik 53ra doaz.
Hilabetea da 30 edo 31 eguneko epea, otsailekoa izan ezik, urte arruntean 28 egun eta bisurtean 29 egun dituena.
Laburbilduz, esan daiteke urteak bisurte izango direla 4ren multiploak badira, salbuetsiz 100en multiplo direnak, eta hauen artetik, salbuetsiz 400en anizkunak direnak, horiek bisurte baitira. Adibidez, 2000. urtea bisurte izan zen, 100en multiploa izan arren 400ena ere badelako, baina 2100ekoa ez da bisurte izango, azken baldintza hori betetzen ez duelako.
Hil bakoitzeko egun kopurua gogoan izateko irudi erraz bat erabil daiteke:
Hatz koskorrean egokitzen diren hilabeteak 31 egunekoak dira, eta tarteetan egokitzen direnak 30 egunekoak, otsaila izan ezik.
Erromatarrek urteak zenbatzen zituzten Erromako hiriaren sorreratik kontatzen hasita, hau da, ab urbe condita (hiriaren sorreratik), laburduraz a.u.c.
Kristau aroan, Bonifazio IV.a aita santuarekin, 607an, eskalaren jatorria Kristoren jaiotza izatera pasa zen. Dionysius Exiguus errumaniar monje matematikoak, Biblian eta beste iturri historiko batzuetan oinarrituta, 526 eta 530 urteen artean, Kristoren jaiotza data 754. a.u.c. urteko abenduaren 25ean ezarri zuen. Urte hura ezarri zen 1. A.SR. edo Anno Domini, hau da, Jaunaren 1. urtea; alabaina, urte horren aurreko urteak oraindik a.u.c urtea izendatzen ziren. Azkenik, XVII. mendean, A.SR. 1. urtearen aurreko urteak izendatu ziren Kristo aurreko (K.a.), eta ondorengoak Kristo ondorengo (K.o.).
Horrela, argi dago ezin dela 0 urterik izan, urte bat une jakin batean hasten delako ―aurreko urtearen amaierako gaueko 12etan― eta 1. urtearen amaierako gaueko 12etan amaitzen delako. Baina urte hori ezin da azaldu 1, urte gisa amaitu arte, hau da, 1. urtetzat har daiteke soilik betetzen den unean. Gauza bera gertatzen da pertsona baten adinarekin. Bestalde, kristau aroaren zenbaketa hasi zenean, ez zegoen zero kontzeptu matematikorik.[33]
Zenbat urte betetzen ditu haur batek jaiotzean? Bat ere ez, noski. Beraz, ez ditugu nahasi behar urteak, hau da, 12 hilabeteko iraupeneko denbora segmentuak, eta urtemugak edo urtebetetzeak, denbora lerro bateko puntuak direnak eta, beraz, dimentsiorik ez dutenak. Grafiko edo denbora lerro bateko puntu horiek aurreko urteko zenbakiarekin identifikatzen dira, ez geroagokoarekin.
Pertsona baten bizitzako lehen urtea 1. puntuarekin identifikatzen da, jaio eta urtebetera. Kristo ondorengo lehen urtea ere -1 (ken 1) urtearen amaieraren eta honen lehen urtebetetzearen artean kokatzen da, hamabi hilabete geroago (abenduaren 31n bukatzean, hau da, 1. urteko urtarrilaren 1aren hasieran). Horregatik, 1901a izan zen XX. mendeko lehena, eta 2001a, XXI. mendeko lehena, eta, hedaduraz, hirugarren milurtekoko lehena.
Gure aroaren jatorriaren arazoa egutegi honen sorrerarekin konponduta geratu zen: Kristau Aroa sortu baino 1582 urte lehenago hasi zela esaten denez, eta herrialde guztiek ideia hori aintzat hartzen badute, eztabaida oro konponduta geratzen dira; eta Kristo noiz jaio jaio ote zen edo Dionysius Exiguusek egindako kalkulua guztiz garrantzia gabekoak dira (denboraren neurriaren ikuspuntutik, behintzat). Azken kontua egutegi hori hartzea zen, eta munduko herrialde guztiek gradualki hartu dute denboran zehar.
Horretan nabarmentzen da neurgailu honen balioa: mundu guztia ados badago, gaiari buruzko eztabaida guztiak alferrikakoak dira. Edozein herrialdetara bidaiatuz gero, egutegia beti izango da aurtengo egutegi gregorianoa. Beharbada, astearen hasiera eta bukaera alda daitezke (igandea edo astelehena) edo hizkuntza, baina beti egutegi bera izango da.
Gainera, 3.300 urtean behin, gutxi gorabehera, egun bateko zuzenketa baino behar ez duen tresna aurrerapen bikaina da, eta Mendebaldeko kulturaren ondare aipagarria.
ISO 8601 araua nazioarteko estandar bat da, datak eta orduak idazteko emana. Laburki, arau hauek ezartzen ditu:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
