Alaska

Alaska (ingelesez /əˈlæskə/ ahoskatua; aleutieraz: alaxsxaq, «kontinentea» esan nahi duena) Amerikako ipar-mendebaldeko muturrean dagoen lurraldea da. Ameriketako Estatu Batuetako (AEB) estatuetako bat da 1959tik. Ozeano Artikoa du iparraldean, Ozeano Barea hegoaldean, Kanada ekialdean, eta Beringeko itsasartea mendebaldean. Itsasarte horren bestaldean, Errusia dago. Geografikoki, AEBetako gainerako estatuetatik bereizita dago. Mendebaldeenen dagoen estatua da, baina zati bat ere ekialdeko hemisferioan du, beraz ekialdeenen dagoen estatua da^[1]. Hiriburua Juneau da.

Artikulu honek erreferentziak behar ditu. Hemen erreferentzia egiaztagarriak gehituz lagun dezakezu.

Alaska
Ameriketako Estatu Batuak
Ereserkia
Alaska's Flag
Administrazioa
Estatu burujabe	Ameriketako Estatu Batuak
ISO 3166-2	US-AK
Hiriburua	Juneau
Alaskako Gobernadorea	Mike J. Dunleavy
Zatiketa	ikusi Aleutians East Borough (en) , Anchorage Municipality (en) , Bristol Bay Borough (en) , Denali Borough (en) , Fairbanks North Star Borough (en) , Haines Borough (en) , Juneau, Kenai Peninsula Borough (en) , Ketchikan Gateway Borough (en) , Kodiak Island Borough (en) , Lake and Peninsula Borough (en) , Matanuska-Susitna Borough (en) , North Slope Borough (en) , Northwest Arctic Borough (en) , Petersburg, Sitka, Skagway (en) , Wrangell, Yakutat eta Unorganized Borough (en)
Geografia
Koordenatuak	64°N 150°W
Azalera	1.717.856 km²
Mugakideak	Yukon, Columbia Britainiarra eta Txukotka
Punturik altuena	Denali mendia
Demografia
Biztanleria	733.391 (2020ko apirilaren 1a) −5.041 (2015)
Dentsitatea	0,43 bizt/km²
Etxebizitzak	255.173
Hizkuntza ofiziala	ingeles, Tlingit (en) , inupiaq, Yupik (en) , Alutiiqera, Aleutiera, Dena'ina (en) , Deg Xinag (en) , Holikachuk (en) , Koyukon (en) , Upper Kuskokwim (en) , Gwich’in (en) , Tanana (en) , Tanacross (en) , Hän (en) , Ahtna (en) , Eyakera, Haida hizkuntza, tsimshianera eta Tsetsaut (en)
Ordu eremua	UTC−09:00, UTC+14:00, Hawaii–Aleutian Time Zone (en) eta America/Anchorage (en)
alaska.gov

Orografia

Hiru eskualde nagusi bereizten dira: batetik, mendilerro garaiak, Denali (6.194 m, Ipar Ameriketako gailurra), Logan (5.956 m) eta San Elias (5.510 m); bestetik, barnealdeko goi ordokiak, Yukon ibaiak igarotzen dituenak; azkenik, Brooks mendiek bereizten duten Artiko Ozeano aldea.

Klima

Hegoaldeko ozeano aldeko klima hain gogorra ez bada ere, barnealdeko kontinente aldeko klima oso hotza da (-57° C-rainoko tenperaturak). Iparraldea polarra da.

Ekonomia

Mea aberastasunak handiak dira: urrea (gainbehera), kobre eta petrolio ustiapenak eta ikatz eta burdin gordailu handiak. Arrantza industria (izokina, halibuta eta karramarroak) mea industriaren parekoa da; halaber, kontserba industria. Laborantza (lekadunak eta fruitu mamitsuak) oso zabalduta dago, latitudea kontuan hartzen bada. Larruki eta zur industria handiak ditu. Komunikazio zailtasunak oztopo handia dira ekonomiarako. Aire-trafiko handia du.

Historia

Beringek 1741. urtean esploratu ondoren, Errusiaren eskuetara igaro zen, okupazio hura hala moduzkoa izan bazen ere.

Alaskaren salerosketa

Ingalaterrarekin izandako Krimeako Gerraz geroztik, Errusiak finantza arazo handiak zituen. Bestalde, tsar Alexandro II.ak eta presidente Abraham Lincolnek konfiantza harremana ondu zuten, biek ere Mendebaldeko Europako finantza gizon boteretsuen kontra borrokatu behar izan baitzuten (Rothschild familia), bereziki Ingalaterraren aurka.

Lurraldea batik bat urruti zegoen San Petersburgotik, defendatzeko zaila zen eta Britania Handiaren menpeko Kanadatik gero eta esploratzaile eta urre-bilatzaile gehiago barneratzen ari ziren Amerikako ingurune horretan. Tsar Alexandro II.ak Britainia Handiaren aldeko ordainik gabe Alaska galtzearen arriskua ikusita, Estatu Batuetako adiskideei saldu nahiago izan zuen.

Horrenbestez, Estatu Batuetako Andrew Johnson presidente zela, 1867ko martxoaren 30ean, Estatu Batuek Alaska erosi zioten Errusiari, 7,2 milioi dolarren truke (4,19 $/km²).

Urrearen eztanda eta geroko bilakaera

Lurraldeak garapen handia izan zuen urreketarien etorrerarekin (1885-1907, nagusiki). Fairbanks eta AEBek Columbia Britainiarrean barrena lotzen dituen bidea 1942. urtean eraiki zen, japoniarrek Aleutiarrak hartu ondoan. 1959ko urtarrilaren 5ean, Alaska AEBetako 49. estatua bihurtu zen. 1964an, lurrikara izugarri batek astindu zuen Alaskako hegoaldea eta 1989ko martxoan, «Exxon Valdez» petrolio ontziak izan zuen istripuaren ondorioz, 40 milioi litro petrolio isuri zen hango kostaldean, kalte ekologiko izugarriak sorraraziz.

Demografia

2020ko apirilaren 1eko datuen arabera, Alaskak 733.391 biztanle zituen.^[2] AEBetako estatuen artean, Alaskak biztanleriaren dentsitate txikiena zuen, 0,46/km².^[3]

Arraza eta etnizitatea

Alaskako biztanleriaren banaketa arrazaren arabera

	1990[4]	2000[5]	2010[6]	2020[7]
Zuriak	% 75,5	% 69,3	% 66,7	% 59,4
Indigenak	% 15,6	% 15,6	% 14,8	% 15,2
Asiarrak	% 3,6	% 4,0	% 5,4	% 6,0
Beltzak	% 4,1	% 3,5	% 3,3	% 3,0
Hawaiiko indigenak eta Ozeano Bareko uharteetakoak	–	% 0,5	% 1,0	% 1,7
Beste bat	% 1,2	% 1,6	% 1,6	% 2,5
Bat baino gehiago	–	% 5,5	% 7,3	% 12,2

Hizkuntzak

Hizkuntzei dagokienez, ingelesa nagusia da. 2019ko American Community Survey-ren arabera, biztanleriaren % 83,7ak ingelesez soilik hitz egiten zuen. Biztanleriaren % 4ak gaztelaniaz hitz egiten zuen eta % 5,6ak Asiako eta Ozeano Bareko uharteetako hizkuntzaren bat.^[8]

Alaskan 20 hizkuntza indigena daude.^[9] Horietako gehienak inuit-yupik-unangax edo na-dene familietako hizkuntzak dira; horrez gain, tsimshian eta haida ere hitz egiten dira bertan.^[9] 2014ko urrian, 20 hizkuntzei ofizialtasuna eman zitzaien.^[10] 2024an beste hizkuntza batzuk ofizialtasuna lortu zuten.^[11] Hauek dira legeak barne hartzen dituen hizkuntzak:

1. Iñupiaqera
2. Siberiar yupikera
3. Alaskako yupikera
4. Cup’ig
5. Alutiiqera
6. Unangax (aleutiera)
7. Dena'ina
8. Deg xinag
9. Holikachuk
10. Koyukon
11. Goiko kuskokwim
12. Gwich'in
13. Beheko tanana
14. Erdialdeko tanana
15. Goiko tanana
16. Tanacross
17. Hän
18. Ahtna
19. Wetał (tsetsaut)
20. Eyakera
21. Tlingit
22. Haida
23. Sm'álgyax (tsimshian)

Hiri nagusiak

Anchorage, Alaskako hiririk handiena.

Fairbanks, Alaskako bigarren hiririk handiena eta barnealdeko nagusia.

Juneau, Alaskako hirugarren hiririk handiena eta hiriburua.

Denali mendiaren ikuspegia.

Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.

Alaska mendebaldeenen eta ekialdeenen dagoen estatua da, geografiaren gaineko zortzi bitxikerietako bat da bideo honetan.

Zbk. Udalerria Mota 2010eko bizt. 1 Anchorage Hiri 291.826 2 Fairbanks Hiri 31.535 3 Juneau Hiri 31.275 4 Badger EEL 19.482 5 Knik-Fairview EEL 14.923 6 College EEL 12.964 7 Sitka Hiri 8.881 8 Lakes EEL 8.364 9 Tanaina EEL 8.197 10 Ketchikan Hiri 8.050 11 Kalifornsky EEL 7.850 12 Wasilla Hiri 7.831 13 Meadow Lakes EEL 7.570 14 Kenai Hiri 7.100 15 Steele Creek EEL 6.662 16 Kodiak Hiri 6.130 17 Bethel Hiri 6.080 18 Palmer Hiri 5.937 19 Chena Ridge EEL 5.791 20 Sterling EEL 5.617 21 Gateway EEL 5.552 22 Homer Hiri 5.003 23 Farmers Loop EEL 4.853 24 Fishhook EEL 4.679 25 Nikiski EEL 4.493 26 Unalaska Hiri 4.376 27 Utqiaġvik Hiri 4.212 28 Soldotna Hiri 4.163 29 Valdez Hiri 3.976 30 Nome Hiri 3.598 31 Goldstream EEL 3.557 32 Big Lake EEL 3.350 33 Butte EEL 3.246 34 Kotzebue Hiri 3.201 35 Petersburg Hiri 2.948 36 Seward Hiri 2.693 37 Eielson AFB EEL 2.647 38 Ester EEL 2.422 39 Wrangell Hiri 2.369 40 Dillingham Hiri 2.329 41 Deltana EEL 2.251 42 Cordova Hiri 2.239 43 Prudhoe Bay EEL 2.174 44 North Pole Hiri 2.117 45 Willow EEL 2.102 46 Ridgeway EEL 2.022 47 Bear Creek EEL 1.956 48 Fritz Creek EEL 1.932 49 Anchor Point EEL 1.930 50 Houston Hiri 1.912

Zbk. Udalerria Mota 2010eko bizt. 51 Haines EEL 1.713 52 Lazy Mountain EEL 1.479 53 Sutton-Alpine EEL 1.447 54 Metlakatla EEL 1.405 55 Cohoe EEL 1.364 56 Kodiak Station EEL 1.301 57 Susitna North EEL 1.260 58 Tok EEL 1.258 59 Craig Hiri 1.201 60 Diamond Ridge EEL 1.156 61 Salcha EEL 1.095 62 Hooper Bay Hiri 1.093 63 Farm Loop EEL 1.028 64 Akutan Hiri 1.027 65 Healy EEL 1.021 66 Salamatof EEL 980 67 Sand Point Hiri 976 68 Delta Junction Hiri 958 69 Chevak Hiri 938 King Cove Hiri 71 Skagway EEL 920 72 Ninilchik EEL 883 73 Funny River EEL 877 74 Talkeetna EEL 876 75 Buffalo Soapstone EEL 855 76 Selawik Hiri 829 77 Togiak Hiri 817 78 Mountain Village Hiri 813 79 Emmonak Hiri 762 80 Hoonah Hiri 760 81 Klawock Hiri 755 82 Moose Creek EEL 747 83 Knik River EEL 744 84 Pleasant Valley EEL 725 85 Kwethluk Hiri 721 86 Two Rivers EEL 719 Womens Bay EEL 88 Unalakleet Hiri 688 89 Fox River EEL 685 90 Gambell Hiri 681 91 Alakanuk Hiri 677 92 Point Hope Hiri 674 93 Savoonga Hiri 671 94 Quinhagak Hiri 669 95 Noorvik Hiri 668 96 Yakutat EEL 662 97 Kipnuk EEL 639 98 Akiachak EEL 627 99 Happy Valley EEL 593 100 Big Delta EEL 591

Oharra: EEL erroldak esleitutako lekuak dira.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2013-7-15 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

1. (Ingelesez) «Facts About Alaska, Alaska Kids' Corner, State of Alaska» alaska.gov (Noiz kontsultatua: 2023-09-08).
2. (Ingelesez) Resident Population for the 50 States. U.S. Census Bureau (Noiz kontsultatua: 2023-09-22).
3. (Ingelesez) Resident Population Data - 2010 Census. 2011-10-28 (Noiz kontsultatua: 2023-09-22).
4. (Ingelesez) Alaska - Race and Hispanic Origin: 1880 to 1990. U.S. Census Bureau (Noiz kontsultatua: 2023-09-22).
5. (Ingelesez) Population of Alaska: Census 2010 and 2000. Census Viewer.
6. (Ingelesez) Census by Decades. U.S. Census Bureau 2017-05-22 (Noiz kontsultatua: 2023-09-22).
7. (Ingelesez) Racial and Ethnic Diversity in the United States: 2010 Census and 2020 Census. U.S. Census Bureau (Noiz kontsultatua: 2023-09-22).
8. (Ingelesez) Explore Census Data. U.S. Census Bureau 2021-05-22 (Noiz kontsultatua: 2023-09-22).
9. (Ingelesez) Languages. Alaska Native Language Center 2014-07-27 (Noiz kontsultatua: 2023-09-22).
10. (Ingelesez) Bill History/Action for 28th Legislature. The Alaska State Legislature 2017-02-04 (Noiz kontsultatua: 2023-09-22).
11. (Ingelesez) Larson, Clarise. (2024-09-03). «Bill adding more Indigenous languages to Alaska’s official list becomes law» KTOO (Noiz kontsultatua: 2024-09-09).

Kanpo estekak

• (Ingelesez) Alaskako webgune ofiziala

• Datuak: Q797
• Multimedia: Alaska / Q797