Zaraitzu
Nafarroa Garaiko ibaxa eta unibertsitatea From Wikipedia, the free encyclopedia
Zaraitzu[3][lower-alpha 1] (zaraitzueraz: Zaitzu)[lower-alpha 2] Euskal Herriko ibar eta unibertsitate bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 81,8 kilometrora. Altuera 540 eta 2019 metro artekoa da, eta 335,6 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 1337 biztanle zituen.
| Zaraitzu | |||
|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||
.jpg) | |||
Goiburua: « Azkenean Konta » | |||
 | |||
| Kokapena | |||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||
| Merindadea |  Zangoza | ||
| Eskualdea | Pirinioak | ||
| Administrazioa | |||
| Entitatea | ibar | ||
| Estatua |  Espainia | ||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||
| Barrutia | Agoitz | ||
| Mankomunitatea | Ezka-Zaraitzu | ||
| Izen ofiziala |  Salazar / Zaraitzu | ||
| Batzordeburua (2015-2023) | Gonzalo Zelai Iriarte (Errartea) | ||
| Posta kodeak |
| ||
| Ibartarra | zaraitzuar, zaitzuar | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 42°53′33″N 1°05′10″W | ||
| Azalera | 335,6 km² | ||
| Garaiera | 540-2019 metro | ||
| Distantzia | 81,8 km (Iruñetik) | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 1.337 (2021:  −11) | ||
| Dentsitatea | 3,98 biztanle/km² | ||
| Euskara | |||
| Eremua | eremu mistoa | ||
| Euskaldunak[1][2] | % 18,49 (2018:  %9,98) | ||
| Datu gehigarriak | |||
| Webgunea | www.valledesalazar.com | ||
Pirinioetako ibar honetan Orhi mendia da nagusi, eta izen berezko ibaiaren ibilbideari jarraitzen dio. Kontraste eta desnibel handia dago Iratiko oihaneko mendi zuhaiztien artean, Aldegaña inguruan, eta ibaiak Atabean osatzen dituen ibarbide txikien artean, Errartean ibaxa meharretik igarota. Arkitektura tipikoa apur bat aldatzen da hegoaldetik iparraldera; izan ere, altuera zenbat eta handiagoa izan, orduan eta nabarmenagoak dira teilatuak, Otsagabia bezalako eremuetan lau isurialde baitituzte, eta ez bi. Ibaxa oso estua denez, etxeak elkarren ondoan daude eta altuera ezberdinak dituzte. Hormak zuriak dira, harri grisaxkaz apainduta daude eta zurezko elementuak dituzte, hala nola leihatilak edo habeak.
Bertako biztanleak zaraitzuarrak (zaraitzueraz: zaitzuarrak) dira. Ibarburua Ezkaroze udalerria da, non batzordetxea da.
Zaraitzu beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Valle de Salazar
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Val de Sarasaz
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Saresago (924)
- Sarresazo (970)
- Sarasago (1007)
- Sarasazio (1027)
- Sarasazu (1055)
- Sarazazu (1110)
- Sarasaç (1111)
- Sarasaz (1144)
- Sarassasso (1170)
- Sarasaitz (1205)
- Sarasas (1237)
- Saraçayz (1268)
- Sarasaiz (1280)
- Vall de Sarazas (1350)
- Val de Sarasaz (1366)
- Val de Salazar (1534)
- Val de Salaçar (1614)
- Sarasacio (1638)
- Valle de Salazar (1800)
- Zaraitzu (1872)
- Saraitzu (1926)
- Salazar (1956)
- Zaraitzu (1966)
- Zaraitzu (1974)
Etimologia
Zaraitzu eta Salazar izenak ibaxari eta ibaiari dagozkie, eta ez dute harreman etimologikorik. Zaraitzu, XVI. mendean dokumentatua, euskaraz transmititu da gaur arte. Salazar forma gaztelaniaz bakarrik erabili da. Izan ere, Nafarroako dokumentazioan ez da agertzen Nafarroako Erresumaren konkistari buruzko Gaztelako Erresumaren dokumentuetan, eta ia ehun urte geroago arte ez da bailaran erabiliko. Sarasaz izenaren homofonia erlatiboagatik ager daiteke, Salazar leinu gaztelarraren izenarekin.[5]
Zaraitzu eta Sarasaz izenen jatorria azaltzeko, Mikel Belaskok proposatzen du «forma zaharra Sarasaitz edo Sarasaitzu izan zela», eta deskonposatu egiten du, sarats ("sahats") + haitz + zu (atzizki ugari) atalean. Hortik, gero, Zaraitzu forma lortuko litzateke, z-rekin, azken sibilantearekin -tz- egindako asimilazio baten ondorioz eta lehenengo sibilantearen galera disimilatorioaren ondorioz, Koldo Mitxelenak adierazi zuen bezala. Salazar izenari dagokionez, Belaskok esan du ez duela argi ikusten zein den izen zaharrarekin duen lotura, eta gaineratu du «nolanahi ere, Sarasaz aldaeratik abiatuta, berandu landutako etimologia da».
Hala ere, Sarasaitz eta Sarasaitzu formak izenaren eboluzio-fasearen adierazpenak dira, baina ez goiztiarrenak (serie horretako lehena 924koa da). Alderantziz, aldaerarik zaharrenak ugariak dira eta ez dute i motarik. Dokumentazioaren arabera, Saratsezu etimo bat aurkez daiteke (sarats -"sahats"- + tze + zu), hau da, bi atzizkirekin. Asimilazio edo disimilazio bokalikoaren bidez, Saresago (924) motako aldaeretara iritsiko litzateke, erromantzearen eraginez amaierako bokala irekiz, eta Sarasazu (1055). Bigarrenetik aurrera, azken bokalaren apokopearekin, Sarasaz aldaera sortuko da XI. mendearen azken hamarkadetan, eta XVI. mendearen hasierako Salazar izenberriarekin elkartuko da.
Armarria
Zaraitzuko armarriak honako blasoi hau du:[6]
| « | Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin. | » |
Armarri hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat.
Bandera
Zaraitzuko banderak Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.
Goiburua
Zaraitzuko goiburua "Azkenean Konta" da, eta banderan dagoen armarrian agertzen da, baita armarrian bertan ere.
Ekialdeko Pirinioetan kokatua da. Iparraldean, Abodi mendilerroa altxatzen da, Zaraitzu ibaiaren arroa Irati ibaiaren arrotik bereizten duena. Ibarreko altuera garrantzitsu batzuk Orhi (2019 m), Abodi (1531 m), Malgorra (1363 m), Monterria (1237 m) eta Beiegu (1193 m) dira.
Mugakideak
Ingurune naturala eta klima
Gehienak flysch eozenoarren gainean modelatuta daude, ekialde-mendebalde norabidean oso aldenduta, eta forma leunak nagusitzen dira, kareharri eta kalkarenita tartekatuen barrei dagozkien erliebe indartsuagoek soilik eteten dituztenak. Sare hidrografikoak mozten dituenean, foku garrantzitsuak sortzen dira. Ibaxaren iparraldean (Jaurrieta udalerria), Tertziarioaren amaieran modelatutako higadura-azalera handia nabarmentzen da, Abodi mendilerroaren oin gisa.
Klima aldatu egiten da hegoaldean nagusi den azpimediterraneoaren eta ipar partean nagusi den azpiatlantikoaren artean; izan ere, alde altitudinalek kontraste termiko handiak (12-8 °C) eta plubiometrikoak (1000-1800 mm) eragiten dituzte. Eremu horiei dagozkie, hurrenez hurren, pinu basatizko baso zabalak (9370 Ha) eta pagadiak (9186 Ha), baita bien arteko trantsizioa markatzen duten harizti batzuk ere (879 Ha). Birpopulatutako 482 Ha-ekin batera, zuhaizti guztiak azaleraren % 34,2 hartzen du; gainerako % 55,4 larre eta sastrakei dagokie, % 1,2 ez-produktiboari eta % 9,2 labore-lurrei.
Estazio meteorologikoak
Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
 Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 28.0 | 32.0 | 36.0 | 38.0 | 38.0 | 35.0 | 29.0 | 23.0 | 21.0 | 38.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.6 | 12.6 | 14.2 | 18.7 | 23.5 | 26.8 | 26.6 | 22.6 | 17.4 | 11.7 | 8.6 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.4 | 4.3 | 6.8 | 8.7 | 12.6 | 16.6 | 19.2 | 19.1 | 15.6 | 11.6 | 6.8 | 4.1 | 10.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.0 | 1.0 | 3.2 | 6.6 | 9.7 | 11.5 | 11.5 | 8.5 | 5.8 | 2.0 | -0.4 | 4.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -17.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 3.0 | 0.0 | 0.0 | -3.0 | -10.0 | -13.0 | -17.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 106.8 | 99.9 | 88.5 | 124.4 | 101.6 | 64.1 | 45.4 | 51.2 | 79.7 | 122.1 | 136.5 | 139.0 | 1159.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.5 | 51.0 | 55.7 | 45.4 | 42.7 | 53.0 | 57.4 | 82.0 | 76.0 | 111.2 | 77.0 | 74.2 | 111.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.4 | 11.7 | 12.1 | 15.5 | 15.9 | 10.1 | 7.7 | 8.4 | 10.1 | 14.2 | 14.6 | 13.8 | 147.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.8 | 5.2 | 3.7 | 2.7 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.9 | 4.1 | 23.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] | |||||||||||||
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
| Zaraitzuko herrien mapa |
Zaraitzu hiru kiñoitan banatuta dago, eta horietako bakoitza hainbat udalerrik osatzen dute:
Bestalde, Erremendia, Pikatua eta Iratiko etxeak etxaldeak daude.
Gainera, Atabea kiñoiko Galoze udalerrian Ganaltze izeneko herri hustu bat dago.
Zaraitzu ibaxako herriak
Erdi Aroa
IX. mendearen erdialdean, Eulogio Kordobakoak Igariko Done Bikendi monasterioa bisitatu zuen. Monasterio hori Leireko abadiari gehitu zion Antso Ramiritz erregeak 1085ean, Sartzeko elizarekin batera. Isusako Done Mikel eta Martiri monasterioa (997), ibaxaren sarreran, Itzizuloko Done Salbatzailea monasterioa (1034), Ezkarozeko Andre Maria monasterioa (1046), Jaurrietako Done Joanes Bataiatzailea monasterioa (1067) eta Izizeko, Itzalleko, Uskartzeko eta Ibiltzietako ziztrin talde garrantzitsuak erosi zituen.[9]
XI. mendean, Iruñeko Erresumako barruti edo edukitzetako bat zen, eta, besteak beste, honako hauen esku utzi zen: Eneko Santxitz (1055-1058), Semeno Gartzeitz (1068-1071), Fortun Santxitz (1084), Eneko Fortunoitz (1085-1104), Fortun Ilhopitz (1108-1116), Alfontso Sorribakoa (1125-1126), Lope Enekoitz (1132), Lope Semeneitz (1137-1138), Semeno Oibarkoa (1164-1171) eta Eneko Almorabid (1178).
Zaraitzu ibaiaren uren ibilbidea Aragoiko Erresumaren mugak finkatzean aipatzen den erreferentzia-puntuetako bat da. Ramiro II.a Aragoiko erregeak Erramun Berenger IV.a Bartzelonako kondea suhiari utzi baino lehen egin zuen, San Juan de la Peñako Kronikak dioenez. Aipatutako Kronikak zehazten duenez, Nafarroako Erresumaren eta Aragoikoaren arteko mugak, besteak beste, Santa Grazitik Biotzarira igarotzen ziren Erronkaribar osoarekin, eta Biotzaritik Zaraitzu ibaiko urak joan eta Irati ibaian isurtzen ziren.[10]
Hala eta guztiz ere, oso goiz, 997an, hain zuzen ere, ibarreko bizilagunen agerraldi eta jarduera solidarioak jasotzen dira, nobleak zein behe-mailako gizarte-izaerakoak; eta 1072an, biztanlegune edo hiribilduen (Otsagabia, Ezkaroze, Jaurrieta, Orontze, Ezpartza, Ibiltzieta eta Uskartze) ezarpen-esparru zelularraren bidez irudikatzen dira. Pentsa daiteke biltzarretik laster mandatarien gorputz mugatu bat ere sortu zela, 1205-1206an dokumentatutako probi hominak, etorkizuneko batzorderen aurrekariak. Bilerak gutxienez XVI. mendera arte egiten ziren Ibiltzietako Santa Zezilia baselizan; ondoren, batzordeak Ezkarozen ezarri zuen egoitza.
Testuinguru berean sortu zen XII. mendearen hasieran alkatea, ibarreko epaile arrunta eta komunitateko kidea bera. Behin betiko oinarrizko egitura 1415. urtearen inguruan eratu zen; unibertsitateak hiribildu desberdinetako ordezkarien, epaimahaien eta maioralen batzorde baten bidez jarduten du, lehen aipatutako hiribilduetan: Sartze, Igari, Gorza, Izize, Galoze eta Itzalle, eta horiei Itzaltzu (1507) eta Erripaldako jaurerria (1552) gehitzen zaizkie.
.jpg)
Jose Yanguas Mirandaren arabera, bertako biztanleek gerra egiten zuten Aezkoakoekin Tibalt I.a erregearen garaian, eta lapurreta eta heriotza asko gertatu ziren jantzi eta errepresalia gisa. Erregeak agindu zuen ez zezatela liskarrik egin, eta, elkar kexatzen zirenean, erregeren alkatera joan zitezela, lurreko gizon onekin zuzenbidea ematen zietenak; pozik geratzen ez baziren, erregeari eska ziezaiotela, baina justizia bere esku hartu gabe; eta, baten batek kontra egiten badu, errege berari eman ziezaiotela, 500 idiko zigorraren pean, infantzoiek eta nekazariek ordainduko zutela. Gerra honen jatorria Aezkoako Abaurrepea eta Zaraitzuko herriak izan ziren, Zazaoz terminoaren gozamenari buruz, Abaurreko lautadan. Erregeak bakerako emandako probidentzia nahikoa izan ez zenez, bi alde lehiakideei izen hori kendu zien, eta 1237an Castielnuevo edo Castelnovo ("Gaztelu Berria"; gaur egungo Abaurregaina) izeneko herri bat sortu zuen bertan. Erregeak berak askatu zuen Zaraitzuko ibaxa zuhaitza edo haitza edo piztia basati edo mansa erortzeagatik gertatutako hilketen zigorretik.[11]
1308an Luis I.a Hutiñe erregeak betiko askatu zituen Zaraitzuko ibarrekoak urtero ematen zizkioten lau afarietatik, tornes mutilen 80 librara murriztuz. 1366ko zurkaitzaren arabera, ibaxak 185 su ditu, honela banatuta: Otsagabia (46), Ezkaroze (20), Jaurrieta (23), Orontze (11), Ezpartza (15), Ibiltzieta (8), Sartze (8), Erripalda (1), Gorza (7), Igari (14), Itzalle (12), Izize (7), Galoze (3), Uskartze (9) eta Ganaltze (1).[9]
Izaera nobiliario-militarreko jatorrizko edukitzak, XIII. mendetik, Zangozako merindadeko barruti txiki bat eratu zuen, "bailio" edo "amiratio" deitua, eta ondoren almiradioa, Koroaren ofizial delegatuaren tituluagatik; ondoren, "almirant", epai judizialen betearazlea eta bizilagunak behar dituzten oinetxeak jasotzearen arduraduna.
1415ean, Erronkaribarrekin ere muga gatazkak izan ziren. Halaber, zailtasunak izan ziren gatz-artaldeak Bardearaino zirkulatzean, eta, ondorioz, Zuria II.a erreginak 1438an behi edo ardi bat ezarri zuen joanerako, eta arkume bat itzuli zenean, txabola bakoitzak Peñako gazteluko alkaideari eman behar zion tasa finkatu zuen. Behi-aziendaren transhumantzia ere egiten zen Bordeleko Landetarantz, eta dagokion igarotzea Bortuez Bestaldeko merindadeko harrera-lekuan likidatzen zen. Otsagabian, Pirinioetan zeharreko merkantzia-trafikoaren kontrol- eta bidesari-postu bat zegoen.
Ibaxak 1466an hamabost hiribildu zituen, gaur egun bezala; erregeren petxak, garai hartan, Leonor printzesak, Karlos Artiedakoak eta bere seme-alabei eman zizkien, baina hiru urte geroago, printzesak berak, Artiedatarren urtemugarekin eta ibaxak egindako zerbitzuak aintzat hartuta, petxa guztietatik betiko askatu zuen, bai dirutan, bai garia eta oloan, bai burdinola eta etxearengatik ordaintzen zituen errenkadetan, eta afarietan. 1504an, Joanes III.a eta Katalina I.a erregeek Zaraitzuko ibaxari Bardeako gozamenerako zeukan pribilegioa berretsi zioten, eta galdu egin zen. Zaraitzuko pribilegiozko kapareek jatorrizko kapareek ez bezalako armarria zuten, ezagunak izan zitezen.[9]
Aro Modernoa
,_RP-P-1910-2303.jpg)
1512ko abuztuaren erdialdean, Fernando Katolikoaren armadek Nafarroa konkistatu zutenean eta ia Nafarroa Garai osoa menderatu zutenean, Zaraitzu ibaxak, Nafarroako beste plazekin batera, eutsi egiten zion. Abuztuan bertan, Albako Dukearen gaztelar armadaren nagusitasunari men egin behar izan zion arte. Erresuma birkonkistatzeko ahaleginean, Joanes III.aren agindupean zegoen frantziar gudaroste batek Zaraitzu ibaxa hartu zuen. 1516ko martxoaren 18an, Petri II.a Nafarroako mariskala, 1200 gizonen agindupean, Erronkaribarran sartu zen, Nafarroa Garaia birkonkistatzen saiatuz. Baina beren gizonen erdiak desertatu zituzten. Hala ere, neurri batean suspertu egin zen, erronkaribartarrek 200 gizon eskaini baitzizkioten, eta horietatik 120 Pedro Santxitz kapitainak zuzentzen zituen. Zaraitzu eta Aezkoa inguruko ibarrek 300 gizon agindu zizkioten, baina ez zioten inolako indarrik bidali; aitzitik, Villalba koronela Orreagan zegoela jakitean, gudarosteak gaztelar buruzagitzara bidali zituzten.[12]
1525ean, Erronkaribarreko, Zaraitzuko, Aezkoako eta Agoizko hainbat biztanleren aurkako auzia eratu zen, sorginkeriagatik akusatuta; eta haien ondasunak exekutatu eta konfiskatu zituzten. Pedro Balanza, Nafarroako Kontseiluko entzulea, batzordean pasatu zen ustezko sorginak zeuden herrietara, eta informazio laburra jasotzeko ahalmena izan zuen, autoak Kontseiluari bidaliz, erabaki zezan. Entzule honek konfiskatutako ondasunak administratu zizkien epaitutako sorgin eta sorginei, eta, bere administrazioaren kontua argitu gabe hil ondoren, bere oinordekoei eman zien ardura, eta horren kausari jarraitu zitzaion, zeinaren arabera Balanza bere segizioaren artean kapilau bat, bi borrero eta beste sorginak ezagutzen zituzten bi sorgin gazte zeramatzala agertzen baita. 70 kilker pare, 30 eskuburdin-pare eta 40 uztai ere eraman zituen.
1527an, Avellaneda inkisidoreak sorginkeriari buruzko ikerketa bat egin zuen Nafarroako Pirinioaldean, bederatzi eta hamaika urteko bi neskatoren laguntzarekin, ezkerreko begian zuten seinale batengatik sorginak ziren pertsonak ezagutzen zituztela esanez. Zaraitzu ibaxan sorgin talde handi bat aurkitu zuen, Tarrakoako Zalduan biltzen zirenak, ehun lagun baino gehiagorekin, eta horietatik laurogeiri baino gehiagori justizia egin zien. Haietako bat, guztien aurrean, ukendu pozoitsu batez igurtzi zen -gizon bat hiltzeko gai zen-, eta leihora iritsi zen, altua baita, eta beheko zorua haitz handi bat, non katu bat zatitzen zen, eta deabruari dei egin zion. Ohi zuen bezala etorri zen eta hartu eta airean jaitsi zuen ".[13]
Ibaxa sorginkeria-prozesu batean sartuta egon zen 1539an. Auzitegiek bidalitako legelaria Camus komisario gaztea izan zen. Akusatuen artean, Lope Ezpartzakoa ibarreko alkatea bera zegoen, Otsagabiko lau sorginekin eta Ezpartza, Itzaltzu, Ezkaroze eta Jaurrieta jherrietako beste batzuekin batera. Lope Ezpartzakoak egozten zitzaizkion gertaera fantastikoei emandako erantzuna sen onaren eredua da, eta, aldi berean, fede lanbide sentitua. Errege Kontseiluak erbesteko hilabete batzuetako epaia eman zuen ustezko sorgin horien aurka. Ustezko sorgin horien egokitasuna zela eta, Ofizio Santuak bere funtzionarioak bidali zituen haranean etengabe bizi zitezen, eta Otsagabian finkatu zen XVI. eta XVII. mendeetan. Sorgin-jazarpenen zorroztasun handieneko aldia igaro ondoren, ibaxatik igarotzen zen kanpotarren berri eman zuen, batez ere Frantziako Erresumatik zetorrenen berri.
1534. urtean, Ganaltze herri hustuta zeuden, Uskartze, Galoze, Zerrenkanogoiti (Urraulgoiti) eta Ustaize (Nabaskoze) kontzejuekin muga eginez. Uskarztarrak Eneko Gesalegira erosteari buruzko auzia izan zen. 1800. urtean, inguruko abadeak eta Uskarztarrak kobratzen zituzten despopulazio horretako hamarrenak.[14]
Florentzio Idoatek dioenez, Zaraitzu ibaxak eta Nafarroako Pirinioetako beste ibar batzuek behin eta berriz eskatzen dute 1652tik aurrera soldaduen postu iraunkorrak eragiten zituzten ostatu- eta "tresneria-gastuetatik" salbuesteko. Piriniotarrek argudiatzen zuten erregeari behar adina zerbitzu ematen ziotela, eta beti prest eta behartuta zeudela lehenak etsaiaren aurka irteteko, inbasioa gertatuz gero. Nafarroako Gorteek, herrien alde eginez, Filipe IV.a Espainiakoari aurkeztu zioten demanda, eta honek ez zuen aintzat hartu, baina agindu zuen herriek zuzenean ordain ziezaietela soldaduei espezietan eta ez dirutan. Hala ere, neurri hori ez zen praktikan jarri.[9]
Ibaxako batzarrak 1552an eta 1704an eguneratu zituen bere ordenantzak; hiribilduen irudikapena jada hiru kiñoitan agertzen da: Aldegaña (Otsagabia eta Itzaltzu), Errartea (Jaurrieta, Ezkaroze eta Ezpartza) eta Atabea, gainerakoak. Jaurrietak bere alkate edo epaile arrunta 1630n izatea lortu zuen, gerora 1699n hiru kiñoien aurreko alkateordeei ere ematen zitzaiena. Jurisdikzio-banaketaren prozesu horretan, alkate nagusi arruntak, bere kiñoian, batzarburua, bere nagusitasuna mantendu zuen, eta, gainera, XVII. mendetik aurrera, kapitainaren ahalmen militarrak gerrara izendatu zituen.
Aro Garaikidea
1793ko ekain inguruan, Konbentzioaren Gerrako berezko liskarrak hasi ziren Zaraitzu ibaxan. Ibaxako alkate Bizente Adotek 300 gizoni izena ematea proposatu zuen, baina plan hori ez zen martxan jarri, hornikuntza eta mantenu arazoak zituelako; horregatik, mugako postuak gordetzera mugatu ziren. Ekainaren 26ko goizaldean Orhi inguruan indar frantziarrak zeudela ikusi zen, eta berehala defentsarako prestatu ziren, eta arriskuaren lekura Otsagabia, Itzaltzu eta Ezkarozeko 180 gizon joan ziren. Goizaldeko hiruretan frantziarrek eraso egin zuten, baina zaraitzuarrek ez zuten erasoa bakarrik errefusatu, etsaiari ihes eginarazi zioten eta Erroimendiraino jazarri zuten, elur ekaitz baten erdian. Biharamunean, jende guztia bildu zen bailaran, eta 450 gizon ere bildu ziren. Frantziarrak zirikatu zituzten, baina hauek ez zuten erantzun. Gainera, milizianoen hiru konpainia iritsi ziren, Erronkaribarretik, eta zaraitzuarrak beren herrietara erretiratu ziren, 24 herrikide utziz tropa indartzeko. Hurrengo egunetan gotorlekuak eta barrakoiak egin zitzaizkien soldaduei.
Urte bereko urrian, frantziarrek Erronkaribarretik eraso zuten berriro, eta erronkaribartarrek atzera bota zituzten. Urriaren 11n frantziarrek Arrakoko benta eta ermita arpilatu zituzten, eta erretiratzean Ama Birjinaren koroa, kaliza eta patena eraman zituzten, baita mila abelburu ere. 1794ko urriaren 16an, frantziarrek Uztarroze aldetik 300 bat eraso egin zituzten, eta hiru orduko borrokan atzera bota zituzten. Valladolideko Erregimentuko Cagigal koronela arduratu zen defentsa Otsagabian antolatzeaz. Egun horretan bertan, hilaren 16an, etsaiari eraso egin zion berriro tropa askorekin, eta une horretan Cagigal koronelak Zaraitzu ibaxa utzi zuen, Hiriberri Aezkoara zihoala esanez, ibaxa erabat babesik gabe utziz. Arratsalde erdian frantziarrak Otsagabian eta Itzaltzun sartu ziren. Herritarrak Ezkarozen bildu ziren, ahal zuten moduan defendatuz eta gero Orontzera erretiratuz. Hemen gau bat eman zuten hiltzeko prest, baina egunsentian etsaia Otsagabiara atzera egin zuela ikusi zuten. Ibaxako 500 herritarrak 7000 etsaiko armada baten aurka borrokatu ziren, atzeguardian beste 3 edo 4000 zituztenak. Frantziarrek 30 hildako eta 10 preso izan zituzten; ibaxakoek, berriz, 17 eta 8 larri zauritu zituzten. Azkenean, frantziarrak erretiratu egin ziren, eskualdea erabat suntsituta utziz, eta 1000 gizon iritsi ziren ibaxari laguntzera.[15]
Zaraitzu ibaxako biztanleek, 1814an, oroigarri bat igo zioten Nafarroako Foru Aldundiari, Aragoiko ardoak Nafarroako Erresuman onar zitzatela eskatuz. Zaraitzuarrek argudiatzen zuten Nafarroako ardoa Aragoikoa baino garestiagoa zitzaiela. Bestalde, normala denez, Aldundiak Erresumako mahastiak babesteko interesa zuen eta, beraz, erabat ukatu zuen ibaxakoen eskaera.
1829ko urtarrilean, ibaxak oroigarri bat igo zuen Nafarroako Gorteetara, Otsagabian urteroko azoka bat egiteko baimena emateko eskatuz. Lehenago ere ibaxan bat izaten zela zioten, baina herri huts batean (Ganaltze) eta gerren ondorioz bertan behera geratu zela. Azoka berria irailaren 12an, 13an eta 14an egitea proposatu zuten, eta hilean bi merkatu eskatu zituzten. Garai batean azoka bazela frogatzeko, 1738 eta 1739 urteetan ibaxari emandako lizentziak aurkeztu zituzten. Gorteek onartu egin zuten Zaraitzuaren eskaria.
Ibaxa gaur egungo bederatzi udalerrietan banatzeak, Madrilgo aginduei jarraituz eta Zaraitzuko errealitatea kontuan hartu gabe, 1846. urtekoa, ez zuen eragotzi unibertsitateak eta bere batzarrak irautea, bakar-bakarrik mendiak eta terminoak, unibertsitatearen ondare indibisoa, batera kudeatu eta aprobetxatzeko.
1856an, Nazioarteko Muga Akordioak horren inguruko liskarrak amaiarazi zituen. Iratiko basoaren ustiapenerako, kable sistema bat eraiki zuten egurra garraiatu ahal izateko oihanetik, Abodi mendilerrotik gora eta handik behera Otsagabiaraino. Halaber, "El Irati" trenbidea martxan ipini zuten 1911an, Irunberri geltoki gertuena zutelarik Zaraitzutik. 1954an eraiki zuten Elurretako Ama Birjinaren baseliza, "Pirinioetako Erregina", Santos Begiristain jaunak bultzaturik.
Jarduera tradizionalen artean, XX. mendeko ia erdialdea arte almadiak erabili zituzten, alboetako ibarretan bezala, Aezkoan eta Erronkaribarrean. Maiatzeko orduko elurrak urtzean, baliatzen zuten Zaraitzu ibaiaren eta haren ibaiadarren goraldiaz egurra garraiatzeko Zangozaraino, eta hortik Ebro ibaitik Mediterraneorantz.
Baina ogibide nagusia, mendeetan zehar, artzaintza edo abeltzaintza izan da, eta haren barruan, transhumantzia urteroko jarduera zen, altxunbidetik behera Bardeetara udazkenean, eta kontrako norabidean bortuetara itzulia udaberrian. Haragia, gazta eta artilea izaten ziren diru-iturririk garrantzitsuenak.
Bestela, "La Salacenca" izeneko autobus enpresak zerbitzua eskaini zien bertako herritarrei 1914ko ekainaren amaieratik XX. mendeko bukaera arte, "Río Irati" enpresak 1988an lekukoa hartu zionean (gaur egun Conda enpresak lerroa kudeatzen du). Hasierako urteetan, Irunberrirako tartea baino ez zuen egiten, eta Carlos Pascualena zen txoferra, karneta ateratzeko Bartzelonara joan behar izan zuena. Aurretik, zerbitzua zaldiek tiratutako ibilgailuak erabiltzen ziren. 1930ean luzatu zuten ibilbidea hiribururaino.
2021 urteko erroldaren arabera 1337 biztanle zituen Zaraitzuk.
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 4023 | 4073 | 3722 | 4387 | 4046 | 3913 | 3916 | 3995 | 3912 | 4004 | 3867 | 3808 | 3776 | 2862 | 2243 | 1938 | 1738 | 1593 | 1337 |
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Zaraitzuko udalerrietako biztanleriaren banaketa 2020an
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko. |
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko. |
Zaraitzuko ekonomia denboran zehar eraldatu egin da. Nekazaritza- eta abeltzaintza-ibaxa izatetik ekonomia dibertsifikatuagoa izatera igaro da, eta sektore turistikoak gorakada handia izan du azken urteotan. Zaraitzuko lan-okupazioa oinarrizko hiru ardatzetan oinarritzen da, eta hori guztia ibaxako berezko baliabide naturalekin lotuta dago, hala nola nekazaritza eta abeltzaintzarekin, basogintzarekin eta turismoarekin. Jarduera garrantzitsuena abeltzaintza da, ardiekin, txurra, behiak eta zaldiak dituena. Hazitarako patata da bertako labore nagusia.
Gaur egun, ardiek osatzen dute zaraitzuar abelzaintzaren zatirik handiena. Ibaxako abeltzainek Zaraitzuko Unibertsitatearen jabetzako larreetara sartzeko eskubidea dute, edo Zaraitzuko ibaxa bertan dagoen larreetara, Errege Bardean gertatzen den bezala, bai eta bertan jarritako artzaintza-zerbitzuez gozatzeko ere.
Industria, ehuneko handienean, baso-aprobetxamenduarekin lotuta dago, eta eraikuntza da gatzagen iturri ekonomikoetako bat. Gaur egun, ibaxak bere industrialdea du, Izize herrian kokatua. Bertan, hargintzako, egurrezko eta teknologia berrietako enpresak instalatu dira. Industrialde bat ezartzeak ikuspegi ekonomiko berriak sortzen ditu bailaran, eta etorkizuna zabaltzen dio inguruko industria hobetzeari.
Turismoa azken urteotan indar gehien izaten ari den sektore ekonomikoetako bat da. Landetxeen, kanpinen, ostatuen eta jatetxeen ezarpenaren arrakastak, turismo eta kirol talde dinamizatzaileen agerpenak, eski nordikoko bidezidorrak eta zirkuituak sortzeak eta abarrek enplegu-aktibazioa ekarri dute, eta horrek, pixkanaka-pixkanaka, eragina du bailarako jarduera ekonomikoan. Turismo-egonaldiek edo jolas- eta kirol-egonaldiek eragina dute mendiko ekonomia tradizionalean; izan ere, ehiztarien eta arrantzaleen, elurretako eta mendiko kirolarien eta turista soilen joan-etorrien funtzio mistoa orokortzen ari da, mendiaren lasaitasunean aisialdi aktiboa bilatzen duten naturazaleak. Mugimendu berri horrek, gainera, merkataritza, artisautza eta zerbitzuen jarduera indartzen du, Pirinioetako ibaxa honetako lehen mailako ekoizpenei irteera bat ematen diena.[16]
Zaraitzuko batzordetxea Ezkaroze udalerriaren erdialdean dago. Zaraitzuko Batzorde Nagusia batzordeburua eta zortzi batzordekidek osatzen dute. Egungo batzordeburua Gonzalo Zelai Iriarte da.
Batzorde Nagusia
Zaraitzuko Batzorde Nagusiaren egoitza eta batzordetxea Ezkaroze ibarburuan dago.
Egungo banaketa
Zaraitzuko Batzorde Nagusia batzordekideak eta batzordeburua osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Batzordekideak 9 daude, 3 kiñoi bakoitzeko:
Batzordeburuak
 |
Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da! |
1979tik, Zaraitzu ? batzordeburu izan ditu:
| Hasiera | Amaiera | Batzordeburu | Kiñoi |
|---|---|---|---|
| 2015 | karguan | Gonzalo Zelai Iriarte | Errartea |
Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
- Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri eta Iruñea
Gainera, Autobuses Artieda autobus konpainiak Jaurrieta Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
- Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Bizkarreta - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[17]
Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[18]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.
Euskararen Foru Legea
Sakontzeko, irakurri: «Euskararen Foru Legea»
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Zaraitzu eremu mistoko ibaxa da, nahiz eta 2017ra arte Galoze eremu horretatik kanpo egon. 2018eko erroldan, herritarren % 18,22ek zekien euskaraz.
Janzkera
Artikulu nagusia: «Zaraitzuko janzkera»
Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Almadiak
XVIII. mendean, espainiar armadak bere itsasontziak eraikitzeko egurra izateko beharrak, Irati eta Zaraitzu ibaietako zuraren merkataritza trafikoa bultzatu zuen Zaraitzun. Ibai-trafikoaren xedea pinu-zuhaitzak ziren, eta, markatu, moztu eta, hala badagokio, amildegiraino eraman ondoren, ibai eta errekastoen korronteraino hurbiltzen ziren. Gero, ur-emariaren indarrak egurra biribilkitan eramaten zuen Anduña ibaiaren ertzetan, Otsagabia herrian, Zaldaña ibaian Ibiltzieta herrian eta Gorza herriko Xabroze ibaian dauden ibai-hondartzetara, eta Zaraitzun «atadero» izenez ezagutzen dira. Leku horietan almadiak prestatzen ziren, zuhaitzei hurritz berdezko adarrez eutsiz. Almadietako gidariei «almadiazain» esaten zitzaien, eta normalean beren baso partikularretatik edo partikularrei erositako egurra garraiatzen zuten.
Landa-ontziei, pinu-enborrez osatutakoei eta zati bat edo gehiagoz osatutakoei, «almadia» deitu zitzaien. Enbor horiek, behar bezala eutsita, «erroperoa» eta arraunak barne hartzen dituen muntaia amaitu ondoren, uretaratu egiten ziren edo «egurra ureztatu» egiten zen, Zaraitzu ibaitik bidaia luze-luzea eginez, Irati ibaira igaroz Zangozara, zura salerosteko eta almadiak doitzeko ohiko lekua. Zangozaren ondoren, almadiak Aragoi ibaian Ebroren ibaiadarrean; behin Ebrora iritsita, almadien helmuga Zaragozako edo Tortosako merkatua zen. Nafarroako almadiazainek ez zuten «zubien eta presen» eskubiderik ordaindu behar, baldin eta garraiatzen zuten egurra, almadia-sistemaren bidez, «bereak edo bere ibarrekoak» baziren.[19]
Apretagileak
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[20]
Tradizioak
Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".
Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[19]
Dantzak
.jpg)
Otsagabiko dantzak lau makil dantza iradokitzaile eta adierazkorrek osatzen dituzte, zapi dantza eta jota batez gain. Zortzi dantzariek, pertsonaia maskaratua buruan dutela, boboa, urtero ospatzen dute, irailaren 8an, Muskildako Ama Birjinaren baselizaren aurrean, sinbolismoz beteriko liturgia zahar bat. Bezperan, hilaren zazpian, taldekideek, salacencoko traje zibilez jantzita, Patronatuko maiordomoaren etxea bisitatuz ekiten diote beren emanaldiari, Patronatuari eta Udalari Salbea abesten den elizaraino lagunduz. Ondoren, Blankoaren enparantzan, dantzariek dantza guztiak dantzatzen dituzte. Errepertorioak lau makil-dantza ditu, eta izen hauek hartzen dituzte: “enperador“, “katxutxa“, “danza” eta “modorro“, zapiekin egindako dantza bat eta jota. Desplazamenduetarako kalejira gehitu behar da. Dantza erritual hauek antzina-antzinatik mantentzen dira, eta denborak aurrera egin ahala irauten dute. Muskildako zortzi dantzarien eta boboaren jardunari buruzko lehen dokumentu idatzia 1695ekoa da. Gaur egun, folklore nafarraren dantza enblematikoenetakotzat jotzen dira.[21]
Jaurrietaren dantza, hau da, Axuri Beltza, Jaurrietaren tokiko musika propio bati buruzko birsortze dantza bat da, denboran galtzen den musika, eta bere letrarekin kontserbatzen dena. Kantuaren letrak dio: «Axuri beltxa ona dut bainan / xuria berriz obea, / dantzan ikasi nai duen orrek / nere oneitara begira». Dantza hau emakumeen dantza gisa eratu da, eta emakumeek abesten dute abestiaren letra biribilean dantzatzen duten bitartean. Janzkera bertakoa da: Zaraitzuko jantzia.[22]
Elezaharrak
Ledeako zubiaren kondaira
Abd ar-Rahman III.a errege mairuak Nafarroatik igaro behar zuen Frantziara itzultzeko. Antso erregeak, hori jakitean, mezulariak bidali zituen Erronkaribar, Zaraitzu eta Aezkoa ibarretara, prest zeuden gizon guztiak bildu eta mairuen bila joateko aginduarekin. Erronkaribartarrak eta zaraitzuarrak erregearen aginduak betetzera prestatu ziren. Herrietako kanpaiek jo zuten, gizonek beren lanak utzi zituzten, eta, eskura zitzaketen armak edo makilak eta igitaiak hartuta, elkartu egin ziren Abd ar-Rahman III.ari erasotzeko. Azkenean, erronkaribartarrak eta zaraitzuarrak joan ziren berankortasunaren bila. Fedearen etsaiak garaitzeko amorruz beterik zihoazen. Eta Ledeako zubian borroka egin zen.
Mairuak nafarrak baino askoz gehiago ziren arren, hauek garaitu egin zituzten. Eta zaraitzuarrek Abd ar-Rahman III.a bera hil zuten, burua moztuz. Antso erregeari trofeoa aurkeztera joateko asmoa zuten, honek, dudarik gabe, zaraitzuarren balioa sarituko baitzuen. Erronkaribartarrek ondokoen zoriari inbidia zioten, eta gudu-zelaira itzuli zirenean, gau batez errege mairuaren burua hartu eta mihia mozteko moldatu ziren. Eta horrela, erregearen aurrera joan zirenean eta zaraitzuarrek burua erakutsi zutenean, erronkaribartarrek esan zuten beraiek moztu ziotela burua errege mairuari, mihia baitzuten frogatzat. Eztabaida hasi zen, eta erregeak berak baretu zituen animoak, garaile bakoitzari armarria emanez. Zaraitzuarrek ahoan arkume bat zuen otso bat izan behar zuten ezkututzat, eta erronkaribartarrek azeri bat, maltzurkeria adieraziz.[23]
Itzaltzuko Gartxot bardoa
Istorioa inork ez daki benetako gertaera batean oinarrituta dagoen, eta Gartxot eta Mikelot ditu protagonista, Itzaltzuko aita-semeak bi bizilagun, kanturako gaitasun handiengatik nabarmentzen zirenak. Gartxotek Abodin egiten zuen artzain lana, eta Orreagako monjeek kontratatu zuten erromesentzako gida gisa; Mikelot, bere semea, kantari handi bihurtu nahi zuten, bere berezko dohainak baliatuz. Gatazka sortzen da biek euskaraz kantatu zituztenean bertso batzuk, Orreagako guduari buruzkoak, monjeei gustatu behar ez zitzaizkienak. Hauek Gartxot monasteriotik botatzea erabaki zuten, bere semea indarrez atxikiz, ez baitzuten bere ahots handia alferrik galdu nahi.
Denbora igaro ondoren, Mikelot askatzera joatea erabaki zuen aitak, eta berarekin itzuli zen Itzaltzura. Handik egun gutxira, ordea, herrira itzuli ziren, eta Gartxoten eta eliz agintarien arteko tira-bira bat gertatu zen, Mikelot bere borondatearen kontra eraman nahi baitzuten. Eraman zutenean, Gartxotek buztinezko bola bat hartu zuen lurretik eta bere semearen ahoan sartu zuen, bere ahotsa monjeek gehiago goza ez zezaten, eta gaztea itota hil zen.
Itzaltzuko bardoa heriotzara kondenatua izan zen, eta kondena hori, azkenean, hamar urteko erabateko isolamendura murriztu zen, berak aukeratutako lekuan eraikiko zitzaion ziega batean. Eguraldia gogorra izan arren, Gartxotek Abodi aukeratu zuen. Diotenez, 1110eko negu hura historiako gogorrenetakoa izan zen. Apirilean, neguko hilabeterik gogorrenak igarota, agintariak igo zirenean presoa nola zegoen ikustera, hilzorian aurkitu zuten. Handik gutxira hil zen. Batzuek diotenez, Gartxotek okupatutako ziegaren hondarrak ikus daitezke oraindik.[24]
Muskildako Amabirjina
Muino baten gainean, Otsagabiko herria eguzkiari begira dagoela, Muskildako Gure Amaren basilika pintoreskoa dago, XIII. mendeko erromanikoa. Bere horma zaharren artean, XII. mendearen amaieran landutako Ama Birjina dago, gatzagek gurtzen eta maite zutena. Santutegia, bere hormen zuritasunak urrundik ikusten duena, soila da bere egituran. Birjina eseriaren irudiak, bizkarralderik gabeko aulki baten gainean, eskuineko eskuan lore bat altxatzen du, eta ezkerrekoa Haurraren sorbaldan bermatzen du, magalean bedeinkatzeko jarreran eserita.
Kasu askotan bezala, hemen artzaintxo batek parte hartu zuen, egun batean zezen batek galdu zuena, eta, asko bilatu ondoren, haritz baten ondoan aurkitu zuen. Hurbildu zenean, jakin-minez, Andre Mariaren irudi bat ikusi zuen zuhaitzaren oinean. Besoetan hartu ondoren, utzi egin behar izan zion, desegiten ziren behiak jasotzera joan behar zuelako, eta hurrengo egunean jasoko zuela agindu zion. Begiratu zuenean, irudia desagertu egin zela ikusi zuen.
Etxera itzultzean, zezena berriro galdu zuen, leku berean aurkituz, irudiaren aurrean erreberentziak eginez. Artzainak bere eskuetan hartu zuen irudia, eta gehien pozten zenean, gizon bat igaro zen handik, lapurtu izana leporatu ziona. Otsagabira eraman eta gela batean giltzapetu zuen, Ama Birjina herriko elizan utziz.
Biharamunean, ez Ama Birjinaren ez artzainaren irudia ez zegoen utzi zituen lekuan. Horren guztiaren emaitza izan zen Ama Birjina haranean tronuratu zutela eta artzaina ermitau gisa geratu zela, eta ahalegin guztia egin zuela bere zama-animaliarekin ekartzen zituen harriekin tenplu bat eraikitzeko. Piztiaren alforjak harriz bete eta haritzeraino bakarrik joaten uzten omen zion, berak zama berria prestatzen zuen bitartean.[25]
Jaiak
Hauek dira ibaxako xei (zaraitzueraz; jai) nagusiak:
- Jaurrietako Andre Maria Zuriaren erromeria, maiatzaren 3an
- Arbururako erromeria, ekainaren lehen igandean
- Ezkarozeko Kintoen xeiek, ekainaren bigarren asteburuan
- Orontzeko Done Kozmeko xeiek, ekainaren hirugarren asteburuan
- Itzaltzuko Done Kristobalgo xeiek, ekainaren azken asteburuan
- Ezkarozeko Karmengo Andre Mariaren xeiek, uztailaren hirugarren asteburuan
- Itzaltzuko Gartxot eguna, urtarrilaren hirugarrren igandean
- Otsagabiko Doñe Anako xei, uztailaren 26an
- Ibiltzietako Done Luziako xeiek, uztailaren azken asteburuan
- Igariko Done Bikendiko xeiek, uztailaren azken asteburuan
- Gorzako Done Eztebeko xeiek, abuztuaren lehengo asteburuan
- Itzalleko Done Bikendiko xeiek, abuztuaren bigarren asteburuan
- Jaurrietako Andre Maria Zuriaren xeiek, abuztuaren bigarren asteburuan
- Sartzeko Done Martiriko xeiek, abuztuaren hirugarren asteburuan
- Uskartzeko Done Bartolomako xeiek, abuztuaren hirugarren asteburuan
- Espartzako Done Andereseko xeiek, abuztuaren lehen asteburuan
- Otsagabiko Muskildako Gure Amaren xeiek, irailaren lehen asteburuan
- Orontzeko Done Damen eguna, irailaren 27an
- Ezkarozeko Done Erromanen eguna, azaroaren 18an
- Espartzako Done Andereseko xei, azaroaren 30ean
- Otsagabiko Done Joanesko xei eta Olentzero, abenduaren 27an
.JPG)
Ondasun nabarmenak
- Erripaldako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Espartzako Done Anderes eliza, XVII. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Espartzako zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita, erromaniko estiloan.
- Espartzako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Ezkarozeko Done Erroman eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Ezkarozeko zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Ezkarozeko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Galozeko Done Ibane Bataiatzailearen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Gorzako Done Eztebe eliza, XIV. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Gorzako zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Ibiltzietako Natibitateko Andre Mariaren eliza, XX. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Ibiltzietako zubia, Zaldaña ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Igariko Done Bikendi eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Igariko monasterioa, IX. mendeko monasterio zaharra.
- Itzalleko Done Bikendi eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Itzalleko Ballaz etxeko garaia, XIX. mendeko garai tradizionala.
- Itzalleko Arburuko Andre Mariaren baseliza, XVI. mendeko kristiau baseliza.
- Itzalleko Done Mikel baseliza, XII. mendeko kristiau baseliza.
- Itzaltzuko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Itzaltzuko zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Itzaltzuko edo Itzizuloko monasterioa, IX. mendeko kristiau monasterioa.
- Izizeko Done Kozme eta Damen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Izizeko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Jaurrietako Done Salbatzailearen eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Jaurrietako Zuriko baseliza, XIII. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
- Jaurrietako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Orontzeko Done Kozme eta Damen eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Orontzeko zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Otsagabiko Done Joanes eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Otsagabiko Muskildako Andre Mariaren baseliza, XII. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
- Otsagabiko Elurretako Andre Mariaren baseliza, XX. mendean eraikitako kristiau baseliza.
- Otsagabiko Urrutiko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Otsagabiko Iriarteko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Otsagabiko Ertaroko zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Otsagabiko Irigoiengo zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia.
- Otsagabiko Labariko zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia.
- Otsagabiko Iribarrengo zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia.
- Otsagabiko Done Martiriko zubia, Zatoia ibaiaren gaineko zubia.
- Otsagabiko Zubigoiena zubia, Zatoia ibaiaren gaineko zubia.
- Sartzeko Done Martiri eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Sartzeko Argiloaingo Andre Mariaren baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.
- Uskartzeko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Uskartzeko zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
Eremu naturalak
- Iratiko oihana, balio natural handiko baso-eremua, Europako bigarren pagadi handiena.
- Abodi-Zaraitzu, eski-nordikoaren estazioa.
- Gartxot (XI. mendea-1110), bardo eta kondairazko pertsonai.
- Fortuño Espartzakoa (1500-1566), fraide, Mesedetako komendadore Parisen eta Iruñean.
- Diego Artieda Txirinos (1533-1591), Costa Ricako Esparza hiriko fundatzaile eta gobernadore.
- Simeon Ginda Apeztegi (1660-1737), apaiz, La Seu d'Urgellgo apezpikua eta Andorrako printzekidea.
- Juan Jabat (1722-1825), militar eta politikari.
- Zakarias "Zakarra" Eseberri Migelena, "Galipentzuko ahuntzaina" (1780-1860), nekazari eta pertsonai herrikoi.
- Pedro Jose Samper (1815-1870), idazle.
- Ziriako Garralda (1851-1930), albaitari eta idazle.
- Jose Urrutia (?-?), zaraitzuerazko itzultzaile.
- Federiko Garralda (1881-1929), albaitari eta idazle.
- Salvador Napal (1894-1968), idazle eta apaiz.
- Pablo Gurpide (1898-1968), apezpiku eta Bilboko eta Zegontziako gotzain.
- Zoilo Moso (1902-1970), artzain.
- Julio Gurpide (1906-2002), idazle.
- Jose Javier Lopez Jacoiste (1921-2016), legelari eta notario.
- Francisco Perez Luzarreta (1922-2018), politikari eta militarra.
- Alfonso Ventura (1926-2009), idazle eta kazetari.
- Jorge Cortes Izal (1930-2010), euskaltzain urgazle.
- Gabriel Urralburu (1950-), politikari eta Nafarroako Gobernuko lehendakari.
- Miguel de Andres (1957-), futbolari.
- Cesar Krutxaga (1974-), futbolari.
- Imanol Garcia Lugea (1995-), futbolari.
- Iker Vicente (1997-), aizkolari.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
