Irunberri
Nafarroa Garaiko udalerria From Wikipedia, the free encyclopedia
Irunberri[4][lower-alpha 1] (zaraitzueraz: Ilunberri[lower-alpha 2]; erronkarieraz: Urunberri[lower-alpha 3])[oh 1] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 38,7 kilometrora. Altuera 403 eta 1531 metro artekoa da, eta 57,40 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 1326 biztanle zituen.
| Irunberri | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Herriko ikuspegia Zaraitzu ibaiaren parean | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Zangozerria | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Lumbier | ||||||||||
| Alkatea (2015-2023) | Rocio Monclus Manjon (independente) | ||||||||||
| Posta kodea | 31440 | ||||||||||
| INE kodea | 31159 | ||||||||||
| Herritarra | irunberriar, ilunberriar, urunberriar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°39′03″N 1°18′32″W | ||||||||||
| Azalera | 57,4 km² | ||||||||||
| Garaiera | 403-1351 metro | ||||||||||
| Distantzia | 38,7 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 1.326 (2023:  29) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 0,23 bizt/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 22,87 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 47,06 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 81,87 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 6,81 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu ez-euskalduna | ||||||||||
| Euskaldunak[2][3] | % 16,40 (2018: %8,52) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1274 (independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.lumbier.com | ||||||||||
Irunberri Urraul ibarrean dago geografikoki, Irati eta Zaraitzu ibaien arteko elkargunean. Udalerriaren iparraldea Urraulbeitiko lautadan dago; ekialdea eta hegoaldea, berriz, Leireko mendilerroaren lehen mendiek hartzen dituzte, eta horien artean Irunberriko eta Arbaiungo arroilak daude, baita Harriaren eta San Adrianen labarrak ere. Udalerriak enklabe bat du Loitiko mendatearen parean. Erdi Aroko hiribilduak kale estu eta meharrak ditu, baita ertaroko harresiaren zati bat ere. Gaur egun, eskualdeko industriaguneetako bat da, hirigunearen inguruan eta Pirinioetako Ataria industrialdean dauden industriekin, eta Nafarroa osoan oso gune turistiko garrantzitsua da. Irunberri Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen.
Urraul ibarrena da geografikoki, baina ez administratiboki 1274tik, udalerri independente batean sortu zenetik. Bertako biztanleak irunberriarrak (zaraitzueraz: ilunberriarrak; erronkarieraz: urunberriarrak) dira.
Irunberri edo Ilunberri edota Urunberri beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Lumbier
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Lumbier
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
- Lumberri (901)
- Lomberri (1039)
- Lumberri (1090)
- Lomber (1102)
- Lomberre (1125)
- Lombierr (1198)
- Lumbierr (1268)
- Lombierr (1366)
- Lumbier (1534)
- Lumbiar (1587)
- Lombierre (1591)
- Irumberri (1638)
- Lumbier (1800)
- Ilumberri (1802)
- Irumberri (1909)
- Lumbier (1918)
- Iluberri (1945)
- Ilunberri (1968)
- Irunberri (1986)
Etimologia
Gaur egungo Irunberriko populazioa oso garai zaharrean hasi zela uste da, izan ere, Plinio Zaharra bezalako geografo erromatarrek aipatzen zituzten baskoi komunitateen artean iluberritani tribuarena zegoen, tradizionalki Irunberriko populazioarekin lotu izan dena. Irunberrin erromatarren aztarna batzuk aurkitu dira, eta gertu dagoen Ledea udalerrian erromatar eta zelta hiri baten aztarnak daude.
Jatorrizko Ilumberri izenetik abiatuta, hizkuntzalariek modu koherentean berreraiki dute izenaren bilakaera gaur egungo euskarazko formetaraino: Ilumberri > Irunberri. Nafar erromantzearen kasuan, bere bilakaera fonetikoa haratago joan zen Ilumberri > Lumberri > Lumbierre > Lumbier pasatuz.
Ilumberri izenaren esanahi etimologikoari dagokionez, aitzineuskaratik datorrela uste da. Lehenengo hitzak Irun, Iruña edo Iruñea bezalako lekuizenetan agertzen den berbera dirudi, eta tradizionalki hiri edo (h)ili ("hiri") hitzarekin lotu izan da euskaraz. Bigarren terminoa berri da; beraz, esanahi etimologikoa "Hiriberri" izenaren antzekoa litzateke.
Euskalkien arteko aldakuntzak (batua, zaraitzuera eta erronkariera) fonetikoak baino ez dira, eta, beraz, izenak esanahi bera du. Euskaltzaindiak Irunberri gomendatzen du, baina Udalak nahiago du Ilunberri.
Armarria
Irunberriko armarriak honako blasoi hau du:[6]
| « | Hondo urdin batez eta aurrean zilarrezko hiru dorre eta hiru almenadun gaztelu batez osatuta dago, non erdiko dorrea alboetakoak baino altuagoa da, bere ezkerrean zilarrezko zortzi puntako izarra batekin eta bere eskuinean zilarrezko ilgora batekin. | » |
Bandera
Irunberriko banderak Irunberriko armarria dauka hondo gorri baten gainean.
Irunberri Urraul ibarran barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioaurreko ibarra da, Longida, Itzagaondoa eta Ibargoiti ibarren eta Nabaskoze almiradioaren artean. Ibarra zeharkatzen du Irati eta Zaraitzu ibaiak, Aragoi ibaiaren adarrek.
Mugakideak
Inguru naturala eta kokapena
Irunberri Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da, Nafarroako hiriburutik 39 kilometrora. Herrira heltzeko N-240 errepidea hartu behar da Iruña-Oska norabidean. Behin Judasen Bentara helduta, ezkerrera jo behar da NA-150 errepidea hartuta. Herriko punturik altuena Arangoiti mendiaren 1 355 metroan dago, Leireko mendilerroaren baitan. Bertan daude Irunberriko eta Arbaiungo arroilak.
Klima eta landaredia
Irunberriko klima mediterraneo eta ozeanikoaren tartekoa da. Altueraren arabera aldaketak nabarmenak dira, urteroko batez besteko tenperatura 12-13 °C da. Urteroko batez besteko prezipitazioak 800-1200mm ingurukoak.
Jatorrizko landaredia, hariztiz, artediz, pagadiz eta pinudiz osatzen zen, baina gizakiaren mendeetako ustiapenaren ondorioz, birlandaturiko pinuak baino ez dira gordetzen gaur egun. Pinudi hauek XIX. mendetik aurrera landatu ziren Austriatik eta Japoniatik ekarritako pinu lariziarrak dira.
Estazio meteorologikoak
Irunberrin ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Urraulbeiti pareko udalerrian, estazio bat dagoen Artieda kontzejuan, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1954an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
 Datu klimatikoak (Artieda, 1891-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 17.0 | 21.5 | 27.0 | 29.5 | 36.0 | 39.0 | 42.0 | 40.0 | 38.0 | 30.0 | 21.0 | 18.0 | 42.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.9 | 10.4 | 14.3 | 16.6 | 20.6 | 26.4 | 29.4 | 28.6 | 24.1 | 18.9 | 12.3 | 8.9 | 18.3 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.8 | 5.5 | 8.4 | 10.5 | 14.3 | 19.1 | 21.6 | 21.3 | 17.4 | 13.4 | 8.1 | 4.9 | 12.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.6 | 0.5 | 2.4 | 4.4 | 8.0 | 11.8 | 13.9 | 14.1 | 10.7 | 7.9 | 3.9 | 0.9 | 6.6 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.0 | -12.0 | -12.0 | -4.0 | 0.0 | 0.0 | 6.0 | 6.0 | 0.0 | -2.0 | -9.0 | -13.0 | -13.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 57.6 | 54.0 | 56.1 | 68.5 | 61.8 | 40.6 | 32.9 | 34.1 | 50.9 | 71.9 | 72.5 | 74.4 | 675.3 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 32.0 | 34.0 | 35.5 | 47.0 | 39.5 | 37.0 | 44.5 | 46.0 | 71.0 | 82.0 | 31.5 | 48.5 | 82.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 10.0 | 9.4 | 9.2 | 11.7 | 12.0 | 6.8 | 4.9 | 5.2 | 7.0 | 10.4 | 11.9 | 12.2 | 110.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.6 | 1.5 | 1.2 | 0.3 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.3 | 1.1 | 6.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] | |||||||||||||
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Garai hartan, Behe Paleolitoko tresna bat jaso zen Judasen Bentan. Eneolitiko-Brontzearoko aire zabaleko aztarnategi bat ere badago, eta Brontze Aroko hamaika tresna leundu solte aurkitu dira. Egungo herrigunean erromatarren ezarpena garai hartako mosaiko eta txanponen hainbat aurkikuntzek egiaztatzen dute. I. mendean erromatarrek Iluberri izeneko herrixka sortu zuten gaur egun Irunberri ezartzen den gunetik gertu. I. mendean Plinio Zaharrak argi utzi zuen iluberritarrak Zaragozako komentu juridikoan kokatuta zeudela eta sari-emaileak zirela.
Erdi Aroa
924ra arte ez dago albiste berririk. Garai hartan, Abd ar-Rahman III.ak "Iruñeko kanpaina"-ko etapa batean hartu zuen biztanleria, hau da, Antso Gartzeitz Iruñekoaren aurka egindako zigor kanpainan. Honek, Ebroren muga arabiarrerako arriskuarekin, Errioxa berriz konkistatu zuen, Ordoño II.a Leongoarekin aliatuta. Horri esker, tropa musulmanak Irunberrin sartu ziren 924ko uztailaren 22an. Biztanleria arpilatu eta gaztelua suntsitu zuten.[9]
X. mendearen bigarren erdian Andregoto Garindoitz erreginak gobernatu zuen, Gartzia II.a Santxitz erregearekin zuen ezkontza bertan behera utzi ondoren. Ordutik aurrera agian, XI. mendetik aurrera, edukitza baten egoitza izan zen. Gartzia V.a Ramiritz erregearekin izandako liskarretan, Bartzelonako Konderriko Erramun Berenger IV.a kondea hamabost egunez kanpatzera iritsi zen 1142an.
Ordutik mende bat baino gehiagoz bigarren maila batera igaro zen. XIII. mendearen bigarren erdian dokumentazioan foruz hornitutako hiribildu gisa berragertu zen, Nafarroako Erresumako hiriguneen artean txertatuta eta bere enpresa politikoetan partaide. Foruak Antso VII. a Azkarrak eta Tibalt I.ak 1274an eta 1307an berretsi zituzten, hurrenez hurren, eta Urraul ibarrekiko independentzia suposatu zuten. 1298tik erresumako hiribildu onen ermandadean aipatzen da, eta 1319tik Nafarroako Gorteetako bileretan agertzen da.[10]
Garai hartan, kontzejuak Iruñeko apezpikuari eman zizkion 1299 eta 1300 bitartean parrokia-elizaren patronatu-eskubidea eta errentak. 1367an, Karlos II.ak Irunberri kontzejuari herriko etxe eta etxe batzuen gainean zituen 24 libra eta 16 karlin zuriko zentsua saldu zion mila florinen prezioan, eta, gainera, erresuma osoan bidesaria ordaintzetik betiko askatu zuen. 1380. eta 1381. urteetan, Maria Fernanditz Kapanetakoa, Oier Maulekoen emaztearekin, ezkutariarekin, zuen auzia, Kapaneta herriaren terminoak Irunberri udalerriei batzeari buruzkoa. Erabaki hori hartzeko, Migel Tabarrekoa, Iruñeko Santa Mariako priorea, izendatu zen arbitro, eta hark epaia eman zuen adieraziz María Fernanditzek onartu eta berretsi behar zuela, bere kabuz eta bere ondorengoen bidez, aipatutako Kapanaga elkartzea.
Beharbada, XIV. mendearen bigarren erdiko krisi orokorraren ondorioz, kapareen eta frankoen arteko liskarrak eragin zituzten une zailak ezagutu zituen, bi talde horiek osatzen baitzuten bertako biztanleria. Karlos III.a Nafarroakoak, desadostasun larriak aintzat hartuz, denak kapare klasekoak izatea onartu zien. Era berean, 1412an harresiak zaharberritzen hasi zen, gutxienez hamabost urtez luzatu zena, eta, horren ondoren, Nafarroako Erresumako gotorleku garrantzitsuenetako bat bihurtu zen.
Behe Erdi Aroko mendeetan, udalerria zabaltzen joan zen zenbait herrixka jenderik gabe sartu zirelako, hala nola Biezkas (XIII. mendea), Kapaneta (1381), Basolatz (1497), Nekoza (XV. mendearen bigarren erdia) eta Miranda (1514).
Leonor I.a Nafarroakoak, 1473ko abenduaren 9an, 24 urtez kuartel eta kontribuzioetatik salbuesteko pribilegioa eman zien lumbierinoei, garai hartan katalanekin borrokan ari zen Joanes erregeari 2 000 libra ematearen truke. 1487an, Joanes eta Katalina erregeek hamar urtez luzatu zuten pribilegio hori, Irunberrik haiei eta bere aurreko Frantzisko I.a Nafarroakoari emandako zerbitzuak ikusita. 1489. urtean berriro berretsi zen pribilegio hori. Fernando II.a Aragoikoak 1513ko irailaren 9an berretsi zuen, beste behin ere. Azkenik, Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa erregeak 1528an berretsi zuen, Azparrozek 1512an irunberritarrei ezarri zien setioa ikusita.[11]
Julio Altadillek adierazten du nola Irunberri Nafarroako Erresumako Gerra Zibilan Bianako printzearen alde makurtu zen, eta, horregatik, Joan II.ak Villahermosako dukea setio eta guzti jartzeko agindu zuen, hartu eta bere legeei zenbait udal-xedapen gehituz. 1458. urtean, gerra zibilarekin jarraituz, nahiz eta batzuetan su-eten eta bakeek bertan behera utzi, Karlos Artiedakoa, beaumontar buruzagia, printzearen eta bere jarraitzaileen izenean baina baimenik gabe itzuli zen Irunberrira; agramondarrek plaza berreskuratzeko egin zuten saio berriak porrot egin zuen, Gaztelako tropen laguntza zela medio.
Aro Modernoa
Fernando Katolikoak Nafarroa konkistatzen hasi zenean, Albako dukearen armada Iruñetik oso hurbil zegoela, Joanes III.a errege nafarrak hiriburutik ihes egin zuen 1512ko uztailaren 23an, eta Irunberrin babestu zen. Lehenik Zangozatik igaro zen, eta han ez zen seguru sentitu. 1512ko uztailaren 28an, sorospen-itxaropenik gabe, Sarriako batxilerra eta Martin Jauregizar bidali zituen Irunberritik Iruñera, gaztelarrekin itun baten baldintzak negoziatzeko. Gaztelarrek proposatutako baldintzen gogortasunaren aurrean, eta kontraerasoari ekiteko tropa nahikorik ez zuenez, 1512ko uztailaren 30ean erregeak Irunberritik alde egin eta Orthezera abiatu zen, han baitzegoen bere familia. Nafar zaldun ugari izan zituen atzetik.
1512ko abuztuaren 10ean iritsi ziren Irunberrira Albako dukearen tropak. Hiribilduak, defentsarako gaitasun gutxirekin, lau diputatu bidali zizkion dukeari, sei egun geroago sinatu zen hitzarmen baten arabera gaztelarrei obeditzera behartuta zeudela hitzartuz. Bertan xedatzen zen Irunberri Nafarroako Erresuman geratuko zela, bere pribilegio eta ohitura guztiak gordetzeaz gain, baita auzokide guztien ondasun guztiak ere. Defentsak ere mantendu ziren, mugaldean zeudelako.[12]
1512ko azaroaren hasieran, armada frantziar-nafarrak Iruñea setiatzen zuen bitartean, gaztelarrek Irunberri indartzen dute, plazaren kokapen estrategikoa kontuan hartuta. Birkonkistatzeko ahalegin horien ondoren, Fernando Katolikoak Nafarroako hainbat hiri gotortzeko agindu zuen, Frantziak babestutako Albreteko dinastiaren errebantxa bat saihesteko, eta Irunberrin 100 lantza eta 200 zaldizko goarnizio bat jarri zuen.
1396ko pribilegioz, Karlos III.a Nobleak emana, Irunberrik Nafarroako Gorteetan zuen eserlekua. XVI. mendearen erdialdean, Gorteetan bete beharreko lekuari buruzko desberdintasunak sortu ziren. 1561ean, Tafallaren ondoren eta Agoitzen aurrean eman zioten postua, Migel LedeakoA lunbiako ordezkariak protesta eginez. Geroago, kausa beragatik auziperatu zen Irunberri Gares kontzejuarekin. Irunberrik hiribildu onaren izaerari eutsi zion, Nafarroako Gorteetan eserlekuarekin eta botoarekin, XIX. mendearen lehen herenean Gorteak desagertu ziren arte.
Borboien etorrera Gaztelara ekarri zuen bere ondorengotza gerran, Nafarroa Garaiak leial eutsi zion Filipe V.a Borboikoari. Hala ere, Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoaren tropek erresumaren zati bat hartu zuten 1710ean, Irunberri, besteak beste. Urte horretako abenduaren 23an erregegaiaren tropak Irunberrin sartu ziren 600 infanterekin, 30 zaldirekin eta 2 000 luginekin, herritarrekin talkak izan zituztelarik; haietatik hainbat baja eta preso izan ziren. Urte horren amaieran Melungo kondeak erregegaiaren tropak bota zituen, eta Nafarroa Filipe V.aren alde geratu zen behin betiko.[10]
1793ko ekainaren 22an, Konbentzioaren Gerran, Erronkaribartarrek Irunberri, Nabaskoze, Zaraitzu, Zangoza, Salbaterra Ezka eta Izabako postuak hornitzen lagundu zuten, frantziarren sartze bati uko eginez.
Aro Garaikidea
.jpg)
Iberiar Penintsulako Gerran, frantziarrek Irunberri gotortu zuten, Nafarroako beste herri batzuekin batera, erresuma osoan zebiltzan gerrillarien partiden aurkako neurri gisa. 1809ko ekainaren 5ean Frantziako destakamendu bat Irunberriko goarnizioan babestu zen, erronkaribartarrak atzetik zituztela, hauek Isuko ingurunetan eraso eta 130 baja eman baitzizkieten. 1810eko otsailaren amaieran, Gregorio Krutxaga Urzainki zuzendutako Frantzisko Xabier Mina gerrillariek Irunberriko goarnizio frantziarrei eraso zioten, hirurogeita hamar soldaduz osatua. Setiatuak adorez defendatu ziren, eta gerrillari batzuk gotorlekuko ateraino iritsi ziren. Errenditzera beharturik, frantziarrek uko egin zioten, baina gerrillariek gotorlekuari atxikitako etxe bati su eman ziotenean, amore eman zuten. Presoak Lleidara bidali zituzten. Gerrillariek hildako bat eta bost zauritu jasan zituzten, horien artean Krutxaga.
1810eko abenduan Frantzisko Espotz Mina jauna Irunberrin abiatu zen, baina gerrillariek jakin zuten Frantziako bi zutabek koparatu nahi zituztela, bata Tafallako bidetik eta bestea Elotik. Espotz, orduan, bere jendea Elorantz zuzendu zuen, bere zalduntza Idokinen jarriz eta bere infanteria Getzen, frantziarrei erasotzeko. Elo inguruan etsaiaren aurkako ekintza garailea egin ondoren, gerrillariak Irunberrira itzuli ziren. Hemen frantziarren gutun bat atzeman zuten, non esaten baitzen tropa talde bat Oibarren bildu behar zela, eta Espotz Mina hara joan zen beren jendearekin, etsaiari berriro erasotzeko asmoz.
1811ko urtarrilean, frantziar zutabe bat agertu zen Irunberritik gertu, 2 000 infantek, 300 zaldik eta zenbait kanoik osatua, historialari batzuen arabera, eta 4 000 peoik, 300 zaldizkok eta artilleriak osatua, beste batzuen arabera. Espotz Mina ibaiaren ezkerreko ertzean abiatu ziren, Deabururen zubiaren arku bat bota ondoren. Frantziarrek, zubia pasatzen saiatu zirenean, moztuta zegoela ikusi zuten, eta atzera egin zuten berehala, gerrillariek baleatzen zituzten bitartean. Gero erreakzionatu eta erasora jo zuten, ibaia ibaitik igaro nahian, baina saiatu ziren zazpi edo zortzi aldietan atzera bota zituzten. Gauak borroka geldiarazi zuen. Espotz Minak jakin zuen tropa ugari zetozela frantsesei laguntzera, eta Irunberriko biltegietan zituen jakiak ebakuatzeko agindu zuen. Era berean, Zuastiko zubira, etsaiarentzako sarrera eskuragarria, lau konpainia bidali zituen Pedro Antonio Barrena kapitainaren agindupean. Biharamunean, frantziarrak, freskagarri tropekin indarturik, erasora itzuli ziren, ibaia ibiz igarotzea lortuz, nahiz eta gerrillariek gogor egin. Hauek Leireko monasteriorantz erretiratu ziren eta frantsesak, landaren jabeak, zakuan sartu ziren Irunberrin. Hurrengo egunean, 1811ko urtarrilaren 14an, Frantziako zutabeetako batek Irunberritik alde egin zuen, eta Iruñera abiatu zen harrapakina harrapatuz; beste zutabea, berriz, Irunberrin geratu zen, eta, ondoren, gerrillarien atzetik atera zen. 1811ko urtarrilaren 15ean, aurreko egunean gerrilarien erasoaren atzetik atera zen zutabe frantziarra Irunberrira etorri zen berriro, eta berriro arpilatu zituen herritarrak. Hurrengo egunean frantziarrak Iruñera erretiratu ziren, eskualdea erabat utzita.[12]
1812ko otsailean, Espotz Mina, Nafarroako Husares errejimenduarekin, Irunberrira etorri zen bere dibisioko batailoien mugimenduak zuzentzera, Caffarelli jeneralaren tropa frantziarrei aurre egiteko prest baitzeuden. 1812ko martxoaren bederatzian, Caffarelli jeneralaren zutabeko hirurogei zaldizko frantziar Irunberriko inguruetara etorri ziren zelaiari aurre egitera. Miguel Maria Iribarren sarjentu nagusia haren bila irten zen berrogei lantzarirekin, eta hain gogor oldartu zen frantsesen aurka, ezen hogeik baino ez baitzuten ihes egitea lortu, eta hogeita bost preso geratu ziren, eta gainerakoak hilda.
Santos Ladron de Zegama herri natiboa, 1833an Lehen Karlistaldia hasi zenean matxinatuen artean maila militarrean nabarmenena. Bertan, 1834ko apirilaren 24an, Eraso eta Linaresen arteko topaketa bat izan zen. Irunberri Linaresen agindupeko liberalek hornitua zegoen, zeinak Erasoren aurrean zelai irekian amore ematen baitu herriari atzera egiteko. Karlistak erretiratu egiten dira, baina ez 11 hildako eta 42 zauritu eragin gabe liberalei. Bigarren Karlistaldian (1872-1876) Perula jeneral buruzagiak Larunbera bidali zuen, 1875ean Irunberrin zegoena, Trinitateko baseliza har zezan. Karlistek baseliza hartu zuten; konkista honen ondorengo eraso liberala bortitza izan zen, nahiz eta beltzek ezin izan zituzten karlisten defentsak hautsi, deskalabru handia jasanez. Irunberriarrei "urkatuak" deitzen zaie, gertaera horretatik datorrena, Madrilgo zenbait afrikar ("katuak") Frantziara ihesean aurkitu eta herri horretan urkatu zituztenean.
XIX. mendearen erdialdean, 120 umek erabiltzen zuten eskola bat zegoen, 4 000 errealez hornitua, eta neskato kopuru bereko beste bat, 2 000 errealekoa. Herritarrak nekazaritzan aritzen zen batez ere, garia eta ardoa saltzen zituen batez ere, eta artile, hari eta kotoizko salgaiak erosten zituen. Irin-errota bat eta hogeita lau buztin-denda zeuden. Mugako posizioa galdu berria zuen, Nafarroa erresumatik probintziara igarotzean, eta, horregatik, kontrabandoaren errepresioa zaintzeko lekua izan zen.
XX. mendearen hasieran, berriz, Irunberritik igaroko zen Iratiko burdinbidea eraiki zen.
1920ko hamarkadan txokolate-fabrika bat, bi irin-fabrika, hamar buztin-denda, ehungintza eta karezko eta igeltsuzko labeak zituen. Fundazio bat zegoen indarrean, dontzeilak hornitzeko eta ikasketak ordaintzeko, 1651n Pedro Adantsa jaunak sortua, heziketa publikoari eusteko beste batez gain. Osasun-arretari dagokionez, zaila da ziurtasunez zehaztea zenbat ospitale egon ziren. Bazen legendunak hartzen zituen bat, Madalenaren baseliza zaharrean kokatua.
2023 urteko erroldaren arabera 1326 biztanle zituen Irunberrik.[13]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1600 | 1998 | 2013 | 2005 | 1935 | 1921 | 1940 | 1995 | 1969 | 1913 | 1860 | 1818 | 1802 | 1609 | 1517 | 1540 | 1403 | 1400 | 1293 |
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza izan da historian zehar, baina gaur egun, industriak eta zerbitzuek bigarren mailako jarduera bihurtu dute. Horrela, nekazaritzan lan egiten duten irunberriarren erdientzat nekazaritza bigarren jarduera da, lanpostu nagusiaren osagarria. Lur gehienak sekain lurrak dira,besteak beste, garagarra eta garia zerealak ereiteko erabiliak. Mahastien azalera asko gutxitu zen filoxeraren gaitzak eraginda eta 1891n zeuden 377 mahastiak, XX. mendearen hasieran, erdira murriztu ziren.
Laborantza lurren azalera asko handitu zen XIX. mendearen amaieratik XX. mendearen hasierara arte, hobekuntza teknikoek eraginda, baina azkenean azpiegiturak hobetzeak eta industrialde berriak eraikitzeak industriara bideratu ditu nekazaritzan lan egiten zuten pertsona asko. Abeltzaintza abeletxe intentsiboetan hazitako animalietara mugatzen da (1990eko hamarkadan 1 325 txerri eta 1 000 oilo inguru zeuden). Bestelako abeltzaintzak ez du sekula garrantzirik izan Irunberrin.
1939ko maiatzaren 30ean Nafarroako aurrezki kutxak sustaturiko kooperatiba sortu zen eta 1940ko martxoaren 3an San Isidro Upategi kooperatiba. Nafarroako hainbat herritan gertatu bezala, Irunberrin ere lursailen erreforma sakona egin zen XX. mendean zehar. Lursailen tamaina txikiak nekazaritza-ustiapenek probetxu txikia izatea eragiten zuen, eta ekoizpena handitzeko hainbat orube txiki batu eta lursail handiagoak sortu ziren. 1974ko erreforma horrek 1.634 hektareatan gauzatu zen eta 274 jaberi eragin zien. Hektarea horietan zeuden 3.249 lursailak 458 lursailetara murriztu ziren.
Irunberriko lur komunak 3.222 hektarea hartzen zituen 1990eko hamarkadan (erroldaturiko laborantza lurren % 60,9), Nafarroako batezbestekoa baino askoz gehiago.
Industria
Industrian herritarren % 60k egiten du lan, bai Irunberrin bertan dauden enpresetan, bai Agoitz eta Iruñea bitarteko industrialdeetako enpresetan. Sortutako lehen enpresak manufaktura eta autoen konponketarako tailer txikiak izan ziren XX. mendearen hasieratik aurrera. Ondoren, mota askotako enpresa txikiek pabilioiak eraiki zituzten herriaren kanpoaldean, eta azkenik, XX. mendearen amaieran, Nafarroako Gobernuak zuzenduriko hazkunde industriala gauzatu zen.
Nafarroako Gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, Irunberri industrialde bat eraiki zen XXI. mendearen hasieran. Eraikuntza lanak 2008an hasi eta urtebete geroago amaitu ziren hiritartzearekin, ondoren, enpresen pabilioiak eraikitzen hasi ziren. Proiektua 2007ko urtarrilaren 18an aurkeztu zieten Nafarroako gobernuko arduradunek Irunberriko Udaleko ordezkariei. Azpiegituraren datu teknikoak honakoak dira:
Energia eolikoa
2008. urtearen amaieran Acciona enpresak airesorgailuak ekoizteko lantegi berria eraikitzeko obrak hasi zituen udalerriaren kanpoaldeko gunean. Lantegia Judasen Bentan dago, 300.000 metro koadroko industrialde berrian. Guztira, 1.000 lanpostu berri sortuko direla aurreikusten da.[14] Hasieran, Accionaren lantegiak 100.000 metro koadro izango zituen arren, azkenean, enpresak, hirukoiztu egin zuen lantegi berria eraikitzeko azalera.
Parke eolikoak
Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»
Irunberriko udalerriaren mugetan, Izko mendizerran, Oibar eta Urraulbeiti bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Oibar" izeneko parke eolikoa dago. Ezarritako potentzia 36,64koa megawatt da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.
Horrez gain, Izko mendizerran, "Izko" izeneko parkea ere badago, ezarritako potentzia 33,00 megawattekoa da, eta horren jabea ere Acciona Energia da. Eta Zangozako eta Oibarreko Salajones izeneko 19,14 megawatteko parkea.
Zerbitzuak
Zerbitzuetan biztanleriaren heren bat aritzen da, herrian dauden lau ikastetxeetan (haurren hezkuntzako eskola, DBH ikastetxea, ikastola eta Lanbide Heziketako eskola), merkataritzan, banketxeetan, udal bulegoetan eta tabernetan.
Irunberriko udaletxea Karrika Nagusian dago, eta idazkaria, era berean, Erromantzatuko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta zortzi zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Rocio Monclus Manjon da, Irunberriko Talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak
Udal hauteskundeak
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Irunberriko Talde Independentea | 3 | 6 | 6 | 5 | 6 | 7 | 7 | 5 | 5 | 5 | 6 |
| Euskal Herria Bildu | - | - | - | - | - | - | - | - | 1 | 2 | 3 |
| Auzolan Hautagaitza Bateratua | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 2 | - |
| Irunberri Ondalan | - | - | - | - | - | - | - | - | 2 | - | - |
| Izquierda-Ezkerra | - | - | - | - | - | - | - | - | 1 | - | - |
| Irunberri Ondalan | - | - | - | - | - | - | - | 2 | - | - | - |
| Nafarroa Bai | - | - | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - |
| Eusko Abertzale Ekintza | - | - | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - |
| Batzarre | - | - | - | 2 | 2 | 1 | 2 | - | - | - | - |
| Euskal Herritarrok | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - | - | - |
| Herri Batasuna | - | - | - | 1 | 1 | - | - | - | - | - | - |
| Ezker Batua | - | - | - | 1 | - | - | - | - | - | - | - |
| Amaia | - | 3 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Lumbidea | - | - | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Zentro Demokratikoaren Batasuna | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Izquierda Autanomistako Udalak | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Ezkerren Nafar Batasuna | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
Udalaren egoitza eta udaletxea hirigunean dago.
Udaletxea XV. mendearen amaieran eraiki zen eta eraikuntzarako adreilua eta harlandua erabili zituzten. 1870ean berreraiki behar izan zuten sute batek antzinako eraikina erabat suntsitu ostean. Bi solairu eta adreiluzko ataria dauzka. XX. mendearen amaieran berrikuntza lanak egin ziren (12,9 milioi pezetako aurrekontuarekin) Nafarroako Gobernuak emandako diru laguntzari esker.
- HELBIDEA: Kale Nagusia, 48
Egungo banaketa
Irunberriko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Rocio Monclus Manjon da, Irunberriko Talde Independentekoa. Zinegotziak 8 daude:[15]
- Mauro Gogorcena Aoiz (Irunberriko Talde Independentea)
- Begoña Gogorcena Martin (Irunberriko Talde Independentea)
- Ignacio Juan Ustarroz Cordoba (Irunberriko Talde Independentea)
- Miguel Angel Martinez Perez (Irunberriko Talde Independentea)
- Nuria Redin Garde (Irunberriko Talde Independentea)
- Ana Beorlegi Usotz (Euskal Herria Bildu)
- Jesus Altzueta Trigueros (Euskal Herria Bildu)
- Lola Eslaba Serrano (Euskal Herria Bildu)
Arloak
Irunberriko Udalan 8 arlo ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:[16]
- Nekazaritza, Abelzaintza eta Mendiak (Mauro Gogorcena Aoiz)
- Hirigintza (Ignacio Juan Ustarroz Cordoba)
- Kultura, Gazteria eta Berdintasuna (Begoña Gogorcena Martin)
- Ogasuna (Rocio Monclus Majon)
- Kirola (Miguel Angel Martinez Perez)
- Hezkuntza (Nuria Redin Garde)
- Ingurumena, Turismoa, Merkataritza eta Osasuna (Ana Beorlegi Usotz)
- Herritarren parte-hartzea (Jesus Altzueta Trigueros)
Alkateak
1979tik, Irunberrik 7 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[17] | |
| Jose Olleta Anso[18] | 1979 | 1983 | Irunberriko Talde Independentea | |
| Jose Maria Juanto Vicente[18] | 1983 | 1991 | Irunberriko Talde Independentea | |
| Jose Andres Burguete Torres[19] | 1991 | 1999 | Irunberriko Talde Independentea | |
| Jose Ramon Labairu Usotz | 1999 | 2003 | Irunberriko Talde Independentea | |
| Joaquin Garde San Martin[20] | 2003 | 2007 | Irunberriko Talde Independentea | |
| Mauro Gogorcena Aoiz[21] | 2007 | 2015 | Irunberriko Talde Independentea | |
| Rocio Monclus Majon[22] | 2015 | jardunean | Irunberriko Talde Independentea | |
Nafarroako Autobus Konpainiak Irunberri Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:
- Irunberri - Artieda - Artaxo - Murillo - Aos - Agoitz - Urrotz - Billabeta - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
- Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri eta Iruñea
Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
- Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea
Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Ledea Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:
Euskara
Herria euskalduna izan zen XVIII. mendea arte, Jose Maria Jimeno Juriok, Aingeru Irigaraik eta Eusebio Rebolé irunberriarrak idatzi zutenaren arabera. Horren lekuko, Reboléren hitzak: "Euskara Irunberriko ama hizkuntza dela frogatzea ez da zaila... XVII. mendeko irunberriarrek euskararen erabilerari buruzko berriak emango dizkigute" (...) "Nahiz eta Irunberriko ama hizkuntza euskara izan, urte haietako lekukotasunen arabera, Irunberriko biztanle gehienak elebidunak ziren erromantzea eta euskal hizkuntza ezagututa, nahiz eta euskal hizkuntza bakarrik ezagutzen zuen jende multzo handi bat zegoen.".
Halaber, baditugu herriko eta inguruetako euskal toponimia ugaria eta herriko hizkeran erdal grafiaz txertatutako arrasto nabarmenak: artalan, apurras, biarra, birica, ciquiña, ciriquiar, colco, chanchigorri, cherri, echecoarte, ezpuenda, furrundiar, langarra, maitiar, matacherri, mozorro, mustur, ondarra, piperra, rieca, sabayado, zaborra, zacarro, zartaco...
Gaur egun euskaldun kopuru apala baina hazkorra da herrian, eremu "ez euskaldunean" sailkatuta dagoen arren, 1980tik Arangoiti ikastola abian dauka herriak. Eta ikastetxe hori berriztatzeko Nafarroa Oinez antolatu zuen 2003an, "Harriz herri Irunberri" lelopean. Hala ere, urriaren 19an ospatu behar zuten jaia eurite batek zapuztu egin zuen, ibilbideko azpiegiturak suntsituta. Ezbeharrak ezbehar, jendearen erantzun eskuzabalak ahalbidetu egin zuen ikastola egokitzeko prozesuak aurrera egitea.
2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Irunberri) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[23]
Gaur egun Irunberri gune ez-euskaldunean dago, eta hori dela eta hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko hizkuntza inkestaren arabera, herritarren % 7,88k zekien euskaraz hitz egiten, 2010n % 7,88 eta 2018n % 16,40.
Kirolak
Udalerrian hainbat kirol-elkarte daude:
- Ilunberri Futbol Taldea
- Iturbero Igeriketa Kluba
- Arbaiun Zalditegia
- Iturbero Korrikalari Taldea
Jaiak
- Trinitateko eguna, Mendekosteko hurrengo igandean
- San Isidroko eguna, maiatzaren 15an
- Jasokundeko egunak, abuztuaren 14an eta 15ean
- San Ramongo jaiak, abuztuaren azken asteburuan
Ondasun nabarmenak
Ikus zerrenda: «Irunberriko kultura ondasunak»
- Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XIV. mendeko kristiau eliza.
- Irunberriko udaletxea, XV mendean eraikitako udaletxea, Nafarroako zaharrenetakoak.
- Lisabeko monasterioa, X. mendean eraikitako emakumezko kristiau monasterio zaharra.
- Irunberriko monasterioa, XVI. mendean eraikitako emakumezko kristiau monasterio zaharra.
- Trinitateko baseliza, Erdi Aroko kristiau baseliza.
- Antillon etxea, XVIII. mendean eraikitako jauregi barrokoa.
- Ahuntzen zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Deabururen zubia, Irati ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Laidako zubia, Irati ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Sielvako zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Irunberriko udal pilotalekua, pilotalekua, XX. mendean inauguratuta.
Eremu naturalak
- Irunberriko arroila, Irati ibaiak osatutako arroila.
- Arbaiungo arroila, Zaraitzu ibaiak osatutako arroila.
- Harriaren eta San Adrianen labarrak, Leireko mendilerroko labar naturalak.
- Juan Huitzi Ituren (XVI-XVII. mendeak), erretaula-egile eta arkitekto.
- Alejo Espartza (1638-1712), militar eta merkatari.
- Santos Ladron Zegamakoa (1784-1833), militar.
- Joaquin Larregla (1865-1945), piano-jotzaile eta musikagile.
- Jacinto Claveria (1885-1954), apaiz eta idazle.
- Marino Aierra (1903-1988), apaiz antifrankista.
- Rafael Gurrea (1940-2021), Nafar Herriaren Batasuneko politikari eta Nafarroako Parlamentuko lehendakari.
- Eusebio Rebolé (1943-), historialari, abokatu eta ikerlari.
- Ramon Eder (1952-), poeta.
- Jose Andres Burguete (1964-), Nafarroako Demokraten Elkarguneko politikari.
- Josu Zabala Lopez (1993-), txirrindulari.
Irunberri ondorengo herriekin senidetuta dago:
Hirigunea
Elizako ataria
|
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
