Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Ulica Gliwicka w Tarnowskich Górach
arteria komunikacyjna i ulica w Tarnowskich Górach Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Ulica Gliwicka w Tarnowskich Górach – jedna z głównych ulic w Tarnowskich Górach, która rozpoczyna swój bieg w centrum miasta, łączy je z dzielnicą Repty Śląskie i prowadzi aż do granicy Tarnowskich Gór z Bytomiem.
Remove ads
Ulica odchodzi od południowo-zachodniego naroża tarnogórskiego Rynku i do skrzyżowania z ulicami Kardynała Wyszyńskiego i Legionów przebiega przez zabytkowe śródmieście Tarnowskich Gór jako droga gminna. Jej dalsze odcinki mają status drogi powiatowej oraz drogi krajowej i przebieg w kierunku południowo-zachodnim.
Jest to jedna z najstarszych ulic miasta; powstała wraz z jego założeniem w XVI wieku. Wznoszą się przy niej najstarsze budynki w mieście, które współcześnie wpisane są do rejestru zabytków (m.in. część kamienic podcieniowych, Dom Florczaka, Dom Gwarka oraz kościoły: św. Piotra i Pawła i św. Anny), jak również inne obiekty, które figurują w gminnej ewidencji zabytków.
Ulicą kursują autobusy komunikacji miejskiej organizowane przez Zarząd Transportu Metropolitalnego.
Remove ads
Przebieg
Podsumowanie
Perspektywa
Przebieg ulicy Gliwickiej
Ulica rozpoczyna się w centrum miasta i odchodzi od południowo-zachodniego naroża tarnogórskiego Rynku. Z tego miejsca droga biegnie w kierunku południowym, by po 40 metrach skręcić w stronę zachodnią. Po kolejnych 60 metrach, na skrzyżowaniu z ulicami Dolną i Ratuszową, ponownie kieruje się na południe. Przecina plac Gwarków, krzyżuje się z ulicą Teofila Królika, a następnie – na oddanym do użytku w 2010 roku rondzie NSZZ „Solidarność” – z ulicami: Legionów i Kardynała Stefana Wyszyńskiego[3][1]. Na tym odcinku stanowi drogę gminną klasy Z nr 270 049 S[1].
Przez następne 814 metrów jako droga powiatowa klasy G nr 3274 S przyjmuje ostatecznie kierunek południowo-zachodni[2]. Mija m.in. kościół i cmentarz parafii św. Anny oraz cmentarz żydowski, po czym przecina ulicę Obwodnicę i staje się częścią drogi krajowej nr 78 (drogi jednojezdniowej klasy GP na odcinku Gliwice – Tarnowskie Góry)[4]. Mija dawną kolonię dla bezrobotnych przy ul. Szczęść Boże oraz Kolonię Staszica[5], a dalej przebiega przez położoną w dzielnicy Repty Śląskie miejscowość Nowe Repty. Tam ulica Gliwicka krzyżuje się m.in. z biegnącą w kierunku zachodnim ulicą Wincentego Witosa (droga powiatowa nr 3221 S, łącząca Tarnowskie Góry z Ptakowicami) oraz kierującą się na wschód ulicą Stefana Żeromskiego (droga powiatowa nr 3305 S)[2]. Swój bieg kończy na granicy administracyjnej miasta, a jej kontynuacją jest ul. Żołnierska w Bytomiu-Górnikach[2][6].
Kręty przebieg początkowego odcinka ulicy wynika z powstawania szybów wydobywczych w XVI wieku, w pierwszych latach istnienia miasta, w samym jego centrum; gdy podczas budowy domu natrafiano na nowe złoże kruszcu, stawiano tam szyb, a dom oraz zabudowania gospodarcze i przylegającą ulicę przenoszono kilkanaście metrów dalej[7].
Remove ads
Nazwa
Droga łącząca powstałe w XVI wieku Tarnowskie Góry z Gliwicami od początku istnienia miasta nazywana była „ulicą gliwicką” bądź „drogą gliwicką”[8][9]. Swoją oficjalną nazwę Gleiwitzerstraße zyskała dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to urzędowo nadano nazwy wszystkim ulicom w mieście[10].
25 maja 1925 roku – trzy lata po przyłączeniu Tarnowskich Gór do II Rzeczypospolitej – w ramach akcji zmieniania niemieckich nazw ulic i placów na polskie – ulicy oficjalnie nadano nazwę ulica Gliwicka[11][12]. W latach II wojny światowej przywrócono nazwę Gleiwitzerstraße[13]. Od 1945 ponownie jest ona pod nazwą ulica Gliwicka.
Do 1990 roku fragment ulicy na terenie dzielnicy Repty Śląskie nosił nazwę ul. Manifestu Lipcowego[14][15].
Remove ads
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Ulica Gliwicka to jedna z najstarszych ulic Tarnowskich Gór[7][16]. Powstała wraz z założeniem miasta w 1526 roku i odchodziła od pierwszego tarnogórskiego rynku (obecnie plac Gwarków), biegnąc w kierunku południowo-zachodnim ku Bramie Gliwickiej (zwanej również Bramą Wrocławską[17]) – jednej z trzech bram miejskich służących głównie do celów fiskalnych (pozostałymi były Brama Krakowska u wylotu ul. Krakowskiej oraz Brama Lubliniecka w miejscu obecnego zbiegu ulic Opolskiej i Sobieskiego)[18].
Najprawdopodobniej w latach 1523–1525 na jednej z działek między tym placem a ul. Gliwicką wybudowano niewielką katolicką kaplicę[19], na fundamentach której w 1529 roku luteranie zbudowali pierwszy kościół drewniany, wokół którego założono cmentarz, po drugiej stronie ul. Gliwickiej powstała zaś plebania[19][18]. Już dwa lata później, po wielkim pożarze miasta w 1531 roku, drewnianą świątynię zastąpiono nową, murowaną (obecny kościół św. Ap. Piotra i Pawła), którą w kolejnych latach rozbudowywano (w 1545 roku powiększono prezbiterium, a w latach 1560–1563 dobudowano wieżę, która w stanie niemal niezmienionym zachowała się do dziś[7])[20]. Z powodu przechowywania materiałów budowlanych niezbędnych do rozbudowy kościoła na niewielkim starym cmentarzu, jak również ze względu na jego przepełnienie oraz istniejące zagrożenie epidemiczne[21], w 1559 roku po zachodniej stronie ul. Gliwickiej, za Bramą Gliwicką (extra muros – za miastem) założono nowy cmentarz[18][22].
Jednocześnie, ze względu na zwartą zabudowę placu obok kościoła, po 1531 roku ulicę przedłużono o ok. 200 metrów w kierunku północnym, aby wybudować przy niej m.in. siedzibę urzędu górniczego – tzw. Dom Florczaka (ul. Gliwicka 6), który był pierwszym murowanym budynkiem w mieście[23]. W następnych latach ulicę wydłużono o kolejne 150 metrów w kierunku północno-wschodnim, wytyczając na jej końcu nowy, obszerny rynek[18]. W drugiej połowie XVI wieku w jego zachodniej pierzei oraz na odchodzącym od niego odcinku ulicy Gliwickiej powstawać zaczęły okazałe piętrowe kamienice z otwartymi arkadami sklepionych podcieni (ul. Gliwicka 1, 3 i 5 oraz Rynek 17 i 18[18])[24]. W 1598 roku wzniesiono tzw. Dom Gwarka (ul. Gliwicka 2)[25]. Według ustaleń dr Danuty Szlachcic-Dudzicz na podstawie danych z aktów własności z lat 1570–1580, przy ul. Gliwickiej w tym okresie znajdowało się ogółem 25 domów, z czego 3 należały do „bardzo bogatych mieszczan”, 4 do „bogatych mieszczan”, 7 do „średnio zamożnych mieszczan”, a 1 był własnością miasta[26].
Systematyczny wzrost liczby protestantów w mieście i jego okolicy w kolejnych dziesięcioleciach spowodował konieczność budowy drugiego kościoła; powstał on w latach 1617–1619 na nowym cmentarzu z fundacji burmistrza Jakuba Gruzełki oraz mieszczki Goske jako kościół pogrzebowy św. Jakuba (od 1630 roku kościół św. Anny)[22][21]. W 1707 roku dobudowano do niego zakrystię, a kolejne jego przebudowy miały miejsce w latach 1846–1847 oraz w roku 1928[27].
Od 1538 roku w mieście funkcjonował również szpital. Znajdował się on w budynku położonym tuż za Bramą Gliwicką i działał do lat 60. XIX wieku[28]. Po 1907 roku budynek ten rozebrano, a w jego miejscu wybudowano Willę Piestraka (ul. Gliwicka 24)[29].
Oficjalnie w 1629, a faktycznie w 1634 (kościół parafialny) i 1653 roku (kościół cmentarny) świątynie przejęte zostały przez katolików[30]. W latach 1723–1724 do kościoła parafialnego dobudowano kaplicę św. Barbary[25], ostatecznie wykończoną w 1730 roku[31]. W 1798 roku na wieży umieszczono nowy hełm, w latach 1848–1851 świątynię gruntownie przebudowano, a w 1873 roku wybudowano nową plebanię (ul. Gliwicka 14); wcześniej – w 1818 roku – zbudowana została również wikarówka (ul. Gliwicka 16)[32].
Z 1736 roku pochodzi jedna z najstarszych zachowanych map, na których pojawia się droga łącząca Tarnowskie Góry z Gliwicami, której częścią jest obecna ulica Gliwicka – mapa księstwa opolskiego autorstwa Iohannesa Wolfganga Wielanda[33]. Natomiast najstarszy zachowany plan obejmujący fragment obecnego tarnogórskiego śródmieścia, wraz z początkowym odcinkiem ul. Gliwickiej, pochodzi z 1797 roku. Jest to projekt budowy pierwszego w mieście wodociągu prowadzącego od 40-calowej maszyny parowej ustawionej na szybie „Reden” (rejon obecnej ul. Skośnej), wzdłuż ul. Gliwickiej, aż do zbiornika wody na rynku[34]. Wodociąg ten uruchomiono 19 października 1797 roku i działał on przez 11 lat[35].
.jpg)
W 1754 roku na potrzeby szkoły ewangelickiej przeznaczono budynek przy obecnej ulicy Gliwickiej 2 (tzw. Dom Gwarka); działalność szkolna była w nim prowadzona przez równe 100 lat – do 1854 roku[36]. W 1856 roku dom stał się własnością Josepha Lukaschika i został włączony do kompleksu zabudowań założonej przez niego w 1845 roku fabryki mydła[35]. Szkoła katolicka natomiast funkcjonowała przy kościele św. Piotra i Pawła, w budynku przy obecnej ulicy Gliwickiej 18[37].
W 1818 roku ulica została utwardzona i wybrukowana[38], a w 1832 roku rozebrano stojącą od XVI wieku u zbiegu ulic Gliwickiej i Wyszyńskiego Bramę Gliwicką – ostatnią z trzech dawnych bram miasta. Na jej miejscu pozostawiono jedynie rogatkę do poboru myta[18][8]. W latach 1837–1838 przebudowano i utwardzono całą szosę prowadzącą do Gliwic, której śladem biegnie współczesna ul. Gliwicka[38]. Również w 1837 roku, u zbiegu ulicy Gliwickiej i Ratuszowej założono pierwszą w mieście drukarnię (Robert Reimann Buchdruckerei, następnie Charlotte Reimann Buchdruckerei) której nakładem aż do czasu I wojny światowej wydawany był tygodnik „Tarnowitzer Wochenblatt”[39].
W 1822 roku, daleko poza granicami ówczesnego miasta, po wschodniej stronie szosy do Gliwic założono cmentarz żydowski. W 1859 roku nekropolia została powiększona, zaś w 1874 roku wzniesiono dom przedpogrzebowy[40], który rozbudowano w 1894 roku[41].
W latach 1857–1892 w budynku przy ul. Gliwickiej 25 mieściła się siedziba szkoły górniczej przeniesionej z tzw. Domu Cochlera przy rynku, a w latach 1870–1874 w tym samym gmachu działała szkoła realna, której dyrektorem był przyrodnik, dr Paul Wossidlo[42]. W 1870 roku do miasta przybyły siostry boromeuszki z Trzebnicy. W 1878 roku ich Zgromadzenie nabyło od mistrza górniczego Edwarda Capella dom przy obecnej ul. Gliwickiej 22, który po rozbudowie zaadaptowany został na Zakład św. Józefa (niem. Joseph-Stift; obecnie Dom Pomocy Społecznej dla Dorosłych)[43][44].
W XIX wieku po obu stronach obecnej ulicy Gliwickiej, między Reptami a Stolarzowicami działała kopalnia galmanu „Planeta” (niem. Planet-Grube) uwieczniona na jednej z filiżanek słynnego Serwisu Carnalla[45][46].
Po I wojnie światowej i przyłączeniu Tarnowskich Gór do Polski w 1922 roku, kościół św. Anny stał się kościołem garnizonowym (według innych źródeł był on jedynie tzw. kapelanią pomocniczą podporządkowaną parafii garnizonowej w Lublińcu[47])[48][49]. W 1932 roku przeorganizowano przylegający do świątyni cmentarz, zmieniając układ grobów i ścieżek oraz burząc barokową kaplicę rodziny Ehr[48]. W 1938 roku tarnogórski magistrat podjął decyzję o budowie ogródka jordanowskiego na pogórniczym terenie o powierzchni 10,5 ha po wschodniej stronie szosy gliwickiej. Budowa kompleksu wielokrotnie była przerywana, aż została całkowicie wstrzymana przez wybuch II wojny światowej. Inwestycję dokończono i oddano do użytku pod koniec 1945 roku; w budynku od tego czasu działa młodzieżowy dom kultury[50][51][52][53].
W latach 1952–1996 narożna kamienica podcieniowa przy ul. Gliwickiej 5 była siedzibą Archiwum Państwowego w Tarnowskich Górach podlegającego Wojewódzkiemu Archiwum Państwowemu w Katowicach[54][55].
W styczniu 2018 roku w ramach projektu tzw. Srebrnej Drogi, na gminnym odcinku ulicy Gliwickiej zostało wymienione oświetlenie. Stare sodowe lampy jarzeniowe zastąpiono latarniami LED-owymi o świetle białym, mającym symbolizować wielowiekowy związek miasta z górnictwem rud srebronośnych[56].
Remove ads
Zabytki
Podsumowanie
Perspektywa
Do najstarszych zabytków znajdujących się przy ul. Gliwickiej należą domy wzniesione obok szybów wydobywczych w początkowym okresie powstawania miasta w XVI wieku[24]. Pomimo częściowych przebudów[57] budynki te zachowały swe pierwotne mury, sklepione kolebkowo pomieszczenia i piwnice[58]. Budynki pod numerami 1, 3 i 5 wchodzą w skład zabudowy podcieniowej; w piwnicy domu przy ul. Gliwickiej 3 zachowały się odrzwia z gmerkiem budowniczego[24], zaś narożna kamienica pod numerem 5 – przebudowana w XIX wieku – ma klasycystyczną elewację południową, z trójkątnym szczytem z wolim okiem pośrodku, poniżej znajduje się okrągły medalion ze sceną zabawy dwojga dzieci, a w dwóch niszach po jego bokach ustawione są figury Hebe i Demeter lub Persefony[59].
Budynki stojące naprzeciwko – pod numerami 2 (tzw. Dom Gwarka) i 4 (tzw. Dom Kopackiego) – zrujnowane po II wojnie światowej i przeznaczone do rozbiórki, przetrwały do czasów współczesnych dzięki zaangażowaniu Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, które obrało je za swoją siedzibę[59]. W drugim z budynków w 2021 roku założono hostel „Młotek i Perlik” nawiązujący nazwą do mydła będącego sztandarowym produktem wytwarzanym niegdyś w zakładzie Josepha Lukaschika[60].
Narożny budynek pod numerem 6 – Dom Florczaka – według tradycji stać ma w miejscu odkrycia przez Chłopa Rybkę pierwszej bryły srebronośnego kruszcu, co miało nastąpić w 1490[61] lub 1519 roku[62]. Po licznych przebudowach na przestrzeni lat budynek zatracił swój pierwotny wygląd, zachowała się jednak część piwnic, a w sieni na stropie z rozetą widoczna jest data 1664 – prawdopodobnie jednej z przebudów[59].
Wszystkie te obiekty 15 kwietnia 1966 roku zostały wpisane do rejestru zabytków[63][64]: ul. Gliwicka 1 – nr rej. 616/66, ul. Gliwicka 2 – nr rej. 617/66, ul. Gliwicka 3 – nr rej. 618/66, ul. Gliwicka 4 – nr rej. 619/66, ul. Gliwicka 5 – nr rej. 620/66, ul. Gliwicka 6 – nr rej. 621/66.
W rejestrze zabytków figurują również zabytki sakralne[63][64]:
- kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła – nr rej. 611/66 z 15 kwietnia 1966 roku,
- kościół św. Anny – nr rej. 622/66 z 27 kwietnia 1966 roku,
- cmentarz żydowski wraz z domem przedpogrzebowym oraz ogrodzeniem cmentarza – nr rej. A/742/2021 z 7 stycznia 2021 roku.
Ponadto cały początkowy odcinek ul. Gliwickiej od Rynku aż do ronda NSZZ „Solidarność” znajduje w granicach układu urbanistycznego obecnego śródmieścia Tarnowskich Gór wpisanego do rejestru zabytków (nr rej. 610/66 z 27 kwietnia 1966 roku)[63]. Ulica ma na tym odcinku zachowaną historyczną nawierzchnię z kocich łbów oraz granitowej kostki brukowej z XIX wieku[38][65].
W gminnej ewidencji zabytków figurują inne kamienice znajdujące się w ścisłym centrum miasta przy ul. Gliwickiej, m.in. pod numerami 7, 8, 10, 13, 17, 19, 21, 27 i 33[66]. Były one budowane w okresie od XVII wieku (w przypadku kamienicy przy ul. Gliwickiej 7) aż do początku XX wieku (np. wybudowana w 1924 roku kamienica Jana Nowaka, tarnogórskiego kronikarza i działacza narodowego, przy ul. Gliwickiej 13[29][65])[66]. W elewacji wzniesionej w 1914 roku kamienicy przy ul. Gliwickiej 27 wmurowana jest renesansowa płyta nagrobna dziecka – zmarłego w 1614 roku Georga Schomanna. Przedstawia ona postać dziecięcą w długiej sukience, z rękoma trzymającymi bukiecik kwiatków złożonymi na piersi[67]. Najprawdopodobniej została ona przypadkowo zakopana podczas któregoś z remontów kościoła, a znaleziono ją podczas kopania fundamentów nowej kamienicy[68].
Obiektami wpisanymi do gminnej ewidencji zabytków znajdującymi się w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła św. Apostołów Piotra i Pawła są[66]:
- krzyż drewniany w ścianie kościoła,
- krzyż misyjny przy kościele,
- XIX-wieczny krzyż kamienny na postumencie,
- dom parafialny (plebania) z 1873 roku – ul. Gliwicka 14,
- pochodząca z I połowy XX wieku figura na postumencie stojąca przed plebanią,
- dawna wikarówka z 1818 roku – ul. Gliwicka 16,
- dawna szkoła parafialna – ul. Gliwicka 18,
natomiast w przypadku kościoła św. Anny w gminnej ewidencji figurują: krzyż misyjny z 1985 roku stojący przy kościele oraz otaczający świątynię cmentarz[66].
Innymi obiektami znajdującymi się w tej ewidencji są[66]:
- dom opieki sióstr boromeuszek (dawny przytułek) przy ul. Gliwickiej 22,
- budynek dawnej szkoły górniczej przy ul. Gliwickiej 25,
- dwie wille miejskie – Willa Piestraka z początku XX wieku (ul. Gliwicka 24) i willa z 1925 roku (ul. Gliwicka 32),
- budynki mieszkalne z początku XX wieku znajdujące się na terenie dzielnicy Repty Śląskie – przy ul. Gliwickiej 228, 229, 234, 244, 255 i 257,
- schron polowy według instrukcji saperskiej z 1939 roku – jest on elementem tzw. pozycji „Tarnowskie Góry” i znajduje się w zadrzewieniu śródpolnym za cmentarzem św. Anny[69],
- krzyże przydrożne:
- krzyż kamienny na postumencie z początku XIX wieku – przy ul. Gliwickiej 57,
- krzyż napoleoński z 1807 roku[70] – u zbiegu ulicy Gliwickiej i Jaworowej,
- krzyż z 1871 roku – u zbiegu ulicy Gliwickiej i Długiej,
- pomnik z wyrytym krzyżem upamiętniający wypadek samochodowy, do którego doszło 24 kwietnia 1909 roku na obecnej ul. Gliwickiej w Reptach Nowych, w wyniku którego zginął hrabia Gustaw Ballestrem[71] – przy ul. Gliwickiej 252,
- krzyż pamiątkowy powstańców śląskich ustawiony po 1921 roku – u zbiegu ulicy Gliwickiej i Niemcewicza,
- krzyż przydrożny z ok. 1950 roku – u zbiegu ulicy Gliwickiej i Żeromskiego.
Jednocześnie u zbiegu ulic Gliwickiej i Kamiennej znajduje się hałda szybu „Pomoc Szczęściu” (niem. Glückhilf-Schacht[72]) Sztolni Głębokiej Fryderyk o głębokości 67 metrów, który jest jednym z dwudziestu ośmiu obiektów wpisanych na Listę światowego dziedzictwa UNESCO pod wspólną nazwą Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach[73]. Sama sztolnia rozgałęzia się w tym miejscu na dwa chodniki, w związku z czym przebiega pod ulicą Gliwicką w dwóch miejscach[74].
Remove ads
Komunikacja
.jpg)
Według stanu z marca 2024 roku ulicą Gliwicką kursują autobusy organizowane przez Zarząd Transportu Metropolitalnego[75], obsługujące następujące linie[76]:
- M14 (Gliwice Centrum Przesiadkowe – Tarnowskie Góry Dworzec – Pyrzowice Port Lotniczy (Katowice Airport) – Siedliska Cargo),
- 83 (Tarnowskie Góry Dworzec – Zabrze Goethego),
- 112 (Tarnowskie Góry Dworzec – Gliwice Centrum Przesiadkowe),
- 135 (Bytom Dworzec – Stare Tarnowice GCR),
- 142 (Tarnowskie Góry Dworzec – Strzybnica Kościelna),
- 289 (Tarnowskie Góry Dworzec – Repty Śląskie Witosa),
- 735 (Bytom Dworzec – Tarnowskie Góry Dworzec),
- 749 (Tarnowskie Góry Plac Zembali – Stare Tarnowice GCR).
Przy ulicy zlokalizowane są przystanki autobusowe Tarnowskie Góry Gliwicka, Tarnowskie Góry Kolonia Staszica, Tarnowskie Góry Torowa, Repty Śląskie Długa oraz Repty Śląskie Skowronków[76].
Remove ads
Mieszkalnictwo
Według danych Urzędu Stanu Cywilnego na dzień 31 grudnia 2022 roku przy ulicy Gliwickiej zameldowanych na pobyt stały było 579 osób[77].
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads