Referendum w Polsce w 1946 roku

Referendum ludowe 1946 – sfałszowane referendum przeprowadzone w Polsce 30 czerwca 1946 roku w oparciu o ustawy: o głosowaniu ludowym uchwaloną przez Krajową Radę Narodową 27 kwietnia 1946 (określającą treść pytań referendalnych i termin głosowania)^[1] i ustawę o przeprowadzeniu głosowania ludowego (określającą ordynację głosowania) uchwaloną przez KRN 28 kwietnia 1946^[2]. Ustawę o głosowaniu ludowym przyjęto jednogłośnie (głosowało za nią również Polskie Stronnictwo Ludowe). Ustawa o przeprowadzeniu głosowania ludowego została uchwalona przy sprzeciwie posłów PSL, wobec odmowy wprowadzenia przez PPR i partie satelickie zasady obowiązkowego uczestnictwa w komisjach wyborczych wszystkich szczebli po jednym przedstawicielu każdej legalnie działającej partii politycznej (co miało zapobiec fałszerstwom przy obliczaniu głosów)^[3].

Tablice agitacyjne przed referendum w Warszawie

Transparenty wyborcze w Warszawie

Plansza propagandowa 3xtak

Zachowane na słupie hasło 3xtak w Opolu

Geneza

PPR wychodząc z faktyczną inicjatywą referendum miała na celu odsunięcie daty wolnych wyborów^[4] oraz sprawdzenie zakresu swoich wpływów w społeczeństwie. W szczególności liczyło na sprawdzenie czy w warunkach stosunkowo umiarkowanego nacisku administracyjnego i policyjnego, bez zmasowanego terroru oraz przy maksymalizacji środków perswazyjnych można uzyskać w wolnych wyborach satysfakcjonujący wynik^[5]. Miało być sprawdzianem popularności rządzących krajem komunistów oraz przygotowaniem do fałszerstwa wyborów w 1947 roku^[6]. PSL natomiast pragnęło zademonstrować swoją przewagę nad PPR^[7].

Pytania referendalne

Uczestniczącym w referendum zadano trzy pytania:

1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu?
2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?
3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?

Pytania zostały tak sformułowane, aby intuicyjną odpowiedzią na każde z nich było TAK. Przeciwko granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej opowiadali się jedynie ci, którzy nie godzili się na żadne zmiany granic II Rzeczypospolitej. Reformy społeczno-gospodarcze w zniszczonym przez wojnę kraju cieszyły się dużą popularnością, a kwestia likwidacji Senatu nie budziła zainteresowania. W ten sposób wynik referendum miał udowodnić jedność społeczeństwa i jego poparcie dla nowej władzy. Dlatego też partie tzw. Bloku Demokratycznego: Polska Partia Robotnicza, Polska Partia Socjalistyczna „lubelska”, Stronnictwo Demokratyczne i Stronnictwo Ludowe rekomendowały głosowanie 3 razy TAK. Polskie Stronnictwo Ludowe – największa partia opozycyjna – miało niegdyś podobny program polityczny; teraz jednak nie mogło go propagować, gdyż oznaczałoby to popieranie komunistów. Zdając sobie sprawę, że gra idzie o zupełnie inną stawkę – a mianowicie niepodległość i niezawisłość Polski od Związku Sowieckiego – PSL wbrew swoim przedwojennym postulatom wezwało do udzielenia negatywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie. W kwestii przemian własnościowych ludowcom nie wypadało bowiem głosować na NIE (reforma rolna), zostałoby to z pewnością wykorzystane przez PPR dla ośmieszenia PSL-u wśród polskich chłopów. To stanowisko poparła działająca w podziemiu Polska Partia Socjalistyczna – Wolność, Równość, Niepodległość, zalecając głosować podobnie. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość oraz Stronnictwo Narodowe wzywały do odpowiedzi NIE na pierwsze 2 pytania, zaś Narodowe Siły Zbrojne i inne drobniejsze ugrupowania podziemne o charakterze skrajnie prawicowym wezwały do głosowania NIE na wszystkie 3 pytania, duża część opowiedziała się za całkowitym bojkotem referendum (w odniesieniu do pkt. 3 był to raczej protest wobec utraty kresów wschodnich na rzecz Związku Sowieckiego niż niechęć do przejęcia Wrocławia, Szczecina czy Gdańska)^[8]. Wyraźnego stanowiska nie zajęło Stronnictwo Pracy, zalecając swoim sympatykom głosowanie według własnego uznania^[5]. Hierarchia polskiego Kościoła katolickiego zajęła jedynie stanowisko w sprawie trzeciego pytania, apelując do udzielenia na nie odpowiedzi TAK^[9].

Przygotowania do referendum i jego sfałszowanie

Osobny artykuł: Grupy ochronno-propagandowe.

Plakat propagandowy z roku 1946 – Referendum 3 x TAK. Za czytającym, żołnierz NSZ, przedstawiony jako kolaborant hitlerowski, namawiający do głosowania na NIE

W ramach przygotowań do przeprowadzenia i sfałszowania referendum Biuro Polityczne PPR powołało w marcu 1946 Państwową Komisję Bezpieczeństwa, która miała się zająć koordynacją działań jednostek LWP, WOP, KBW, UB, MO i ORMO. Zadaniem jej była m.in. likwidacja podziemia niepodległościowego i skrytobójcze mordowanie polityków PSL.

Operację sfałszowania referendum organizowała ekipa funkcjonariuszy MGB ZSRR pod dowództwem płk Arona Pałkina naczelnika wydziału D MGB, zainstalowana w Warszawie 20 czerwca 1946. Zajęła się głównie fałszowaniem i preparowaniem dokumentów referendalnych. 22 czerwca miała miejsce narada, na której Bolesław Bierut, Władysław Gomułka i doradca NKWD przy MBP płk Siemion Dawydow omówili techniczne szczegóły fałszowania wyników referendum^[10][11].

Skalę i metody fałszowania referendum przez 15-osobową ekipę MGB pod kierownictwem Arona Pałkina zbadał Nikita Pietrow:

Po referendum od nowa napisano 5994 protokoły z obliczonymi głosami i podrobiono około 40 tysięcy podpisów członków komisji obwodowych. Siemion Dawydow dostawał paczki z protokołami z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego za pośrednictwem Stanisława Radkiewicza – i przekazywał je grupie Pałkina. Nowe protokoły wracały tą samą drogą. (…) Jak stwierdzono w [przesłanym 30 sierpnia] raporcie dla Stalina, w wyniku pracy specjalistów z Moskwy odsetek Polaków, który udzielili twierdzącej odpowiedzi na pierwsze pytanie wzrósł do 50–60% (zależnie od województwa), podczas gdy w oryginalnych protokołach wynosił on w rzeczywistości 1-15 procent. W nowych protokołach zwiększono także liczbę twierdzących odpowiedzi na drugie i trzecie pytanie. Pracę zakończono 27 sierpnia 1946, a nazajutrz cała grupa wyjechała do Moskwy^[12].

Za skuteczne przeprowadzenie swojej misji Aron Pałkin został odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru, odznaczenia otrzymali też wszyscy jego współpracownicy^{[11][13][14][15][16]}. Orderem Czerwonego Sztandaru za wynik referendum odznaczony został także płk Siemion Dawydow^[13].

Andrzej Paczkowski komentując informacje Nikity Pietrowa, stwierdził, że ponieważ w całym kraju działało 11 057 komisji, należy wnosić, że pozostałe 5063 protokołów sfałszowali „polscy czekiści” z UB^[16].

Andrzej Paczkowski:

Różnice były niebagatelne. Zasięg fałszerstwa wyglądał następująco: głosów „tak” było na pierwsze pytanie według danych oficjalnych – 68%, według poufnych – 26,9%. Drugie pytanie: dane oficjalne – 77,1%, dane poufne – 42%. Trzecie pytanie: dane oficjalne – 91,4%, poufne – 66,9%. Według poufnych obliczeń pepeerowskich, głosujących „trzy razy tak” było 26,9%^[17].

Rzeczywiste wyniki referendum według archiwum Bolesława Bieruta

W 1993 w oparciu o tzw. Archiwum Bieruta w Archiwum Akt Nowych Andrzej Paczkowski ogłosił w opracowanym przez siebie zbiorze dokumentów zestawienie ogólne wyników głosowania według województw (bez obwodów zamkniętych w jednostkach wojskowych)^[18][19].

Zestawienie wyników głosowania

Zestawienie ogólne wyników głosowania według województw (bez obwodów zamkniętych w jednostkach wojskowych^[a]

1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu?

Pytanie I
Województwo	Tak	Tak %	Nie	Nie %
Warszawa M.St.	76299	24%	241612	76%
Warszawskie	189775	19,3%	793515	80,7%
Łódź	93201	35%	173088	65%
Łódzkie	197045	22,6%	674834	77,4%
Kieleckie	366931	42,7%	492392	57,3%
Lubelskie	222006	24,8%	673180	75,2%
Białostockie	149697	34,6%	282952	65,4%
Olsztyńskie	50392	32,1%	106592	67,9%
Gdańskie	108393	26,2%	305294	73,8%
Pomorskie	170865	23,5%	556218	76,5%
Szczecińskie	98919	38,1%	160711	61,9%
Poznańskie	220176	16,9%	1082641	83,1%
Wrocławskie	311679	45%	380941	55%
Śląskie	573946	38%	936439	62%
Krakowskie	132492	13,5%	848931	86,5%
Rzeszowskie	94385	13,6%	599620	86,4%
Ogółem:	3056191	26,9%	8308960	73,1%

2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?

Pytanie II
Województwo	Tak	Tak %	Nie	Nie %
Warszawa M.St.	200284	63%	117627	37%
Warszawskie	385450	39,2%	597840	60,8%
Łódź	155779	58,5%	110510	41,5%
Łódzkie	289873	32,1%	592006	67,9%
Kieleckie	459738	53,5%	399585	46,5%
Lubelskie	325848	36,4%	569338	63,6%
Białostockie	251802	58,2%	180847	41,8%
Olsztyńskie	81946	52,2%	75038	47,8%
Gdańskie	166712	40,3%	246965	59,7%
Pomorskie	237756	32,7%	489327	67,3%
Szczecińskie	146691	56,5%	112939	43,5%
Poznańskie	547183	42%	755634	58%
Wrocławskie	380941	55%	311679	45%
Śląskie	657017	43,5%	858368	56,5%
Krakowskie	309148	31,5%	672275	68,5%
Rzeszowskie	184605	26,6%	509400	73,2%
Ogółem:	4770773	42,0%	6594378	58,0%

3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?

Pytanie III
Województwo	Tak	Tak %	Nie	Nie %
Warszawa M.St.	302015	95%	15896	5%
Warszawskie	701086	71,3%	282204	28,7%
Łódź	215694	81%	50595	19%
Łódzkie	504409	59%	357470	41%
Kieleckie	523328	60,9%	335995	39,1%
Lubelskie	600670	67,1%	294516	32,9%
Białostockie	237092	54,8%	195557	45,2%
Olsztyńskie	101726	64,8%	55258	35,2%
Gdańskie	279646	67,6%	134031	32,4%
Pomorskie	403531	55,5%	323552	44,5%
Szczecińskie	184337	71,0%	75293	29,0%
Poznańskie	1055282	81,0%	247535	19,0%
Wrocławskie	519465	75%	173155	25%
Śląskie	922845	61,1%	587540	38,9%
Krakowskie	594742	60,6%	386681	39,4%
Rzeszowskie	442775	63,8%	251230	36,2%
Ogółem:	7598643	66,9%	3766508	33,1%

Oficjalny wynik

Natomiast według oficjalnych wyników ogłoszonych 12 lipca 1946 przez Generalnego Komisarza Głosowania Ludowego – I Prezesa Sądu Najwyższego, członka Prezydium Krajowej Rady Narodowej Wacława Barcikowskiego^[21] – uprawnionych do głosowania było 13 160 451 osób, z których wzięło udział w głosowaniu 11 857 986 (90,1%). Głosów ważnych było 11 530 551 (97,2%), a nieważnych – 327 435 (2,8%).

Oficjalne wyniki referendum

	Tak		Nie
1. pytanie	7 844 522	68%	3 686 029	32%
2. pytanie	8 896 105	77,2%	2 634 446	22,8%
3. pytanie	10 534 697	91,4%	995 854	8,6%

Odpowiedzi na pytania referendalne 1946 – wyniki oficjalne a rzeczywiste. Czerwień oznacza odpowiedź – TAK, zieleń – NIE.

Obwieszczenie nie zawierało żadnych wyników szczegółowych (w obwodach, czy poszczególnych województwach), a cenzura komunistyczna uniemożliwiała publikację takich danych cząstkowych w prasie. Jedynym wyjątkiem były podane przez krakowskie pismo Polskiej Partii Socjalistycznej Naprzód prawdziwe wyniki głosowania w Krakowie, gdzie 84% głosujących odpowiedziało „nie” na pierwsze pytanie referendalne, 67% na drugie a 31% na trzecie^[b]. Urzędy wojewódzkie, powiatowe i przewodniczący komisji obwodowych wydali zarządzenie zabraniające członkom komisji podawania do wiadomości publicznej wyników głosowania w obwodach pod groźbą surowych kar^[23]. Gdy na posiedzeniu Rady Ministrów 5 lipca 1946 wicepremier Stanisław Mikołajczyk (PSL) protestował przeciw zakazowi cenzuralnemu publikacji wyników referendum w obwodach, wicepremier Władysław Gomułka (PPR) odpowiedział: Leć pan na skargę do Churchilla^[24].

Oficjalnie ogłoszone wyniki referendum były fałszywe. Fałszerstwa w trakcie głosowania miały różne formy. Przy głosowaniu aktywnie uczestniczyli funkcjonariusze MBP i MO, którzy obstawiali urny, a następnie wymieniali lub przerabiali głosy w drodze z komisji obwodowych do okręgowych^[c]; głosowanie w wojsku odbyło się faktycznie jawnie i na rozkaz. W rzeczywistości poziom poparcia dla opozycji (nie tylko dla PSL, ale też i dla radykalniejszych ugrupowań) był znacznie wyższy. Zasadnicze fałszerstwo wyborcze nastąpiło po głosowaniu poprzez spreparowanie i podmianę protokołów komisji wyborczych na szczeblu centralnym, zgodnie z wynikiem głosowania ustalonym odgórnie przez władze Polskiej Partii Robotniczej w porozumieniu i współpracy z Moskwą, przy udziale funkcjonariuszy sowieckich służb specjalnych, którzy czynnie uczestniczyli w fałszerstwie.

Po referendum

Wyniki referendum z jednej strony były dużo słabsze niż oczekiwało kierownictwo PPR^[4] i pośrednio doprowadziły do tego, że partia ta straciła zainteresowanie walką wyborczą w warunkach demokratycznych. Z drugiej jednak strony pokazały, że PPR w ciągu kilku lat zdołała skłonić do głosowania na siebie ponad 1/4 Polaków. Wprawdzie poparcia uzyskano nie tylko drogą perswazji i stwarzaniem możliwości błyskawicznego awansu dla różnych grup społecznych, ale również środkami przymusu, presji czy nawet terroru i w znacznej mierze dzięki stworzeniu wspólnego bloku z koncesjonowaną PPS, to jednak należy taki wynik uznać za pewien sukces polityczny nowej władzy.

Do wyników referendum odniósł się ówczesny premier Edward Osóbka-Morawski stwierdzając: „Z referendum można wyciągnąć następujące wnioski: że reakcja w Polsce jest bardzo silna, silniejsza od oficjalnego PSL; że za wskazaniami PSL głosowało tylko kilkanaście procent (pozostali 2 lub 3 x „nie”); że za nami jest ca 37 procent głosów, co nie jest tak źle, jeśli zważyć, że kiedy rozpoczynaliśmy stawiać pierwsze kroki, wtedy może mieliśmy ca 5 procent zwolenników świadomych; że sytuacja aprowizacyjna jest fatalna. Wiadomo, że za wszelkie trudności odpowiada zawsze rząd^[25]”.

Wyniki referendum podsumowywał krytycznie na posiedzeniu Sekretariatu PPR członek Biura Politycznego odpowiedzialny za kadry partyjne Roman Zambrowski mówiąc: „Przebieg referendum nie był przypadkiem, nie jest przypadkiem takie podejście naszych towarzyszy, żeby broń Boże nie działo się czegoś wbrew czystym zasadom demokracji. Stary komunista czy działacz pepeerowski z czasów okupacji, ci, którzy byli wychowani w duchu walki o dyktaturę proletariatu, mają stosunek do tych spraw bardziej klasowy”^[4].

Przeciw fałszerstwom protestowali Stanisław Mikołajczyk oraz przedstawiciele USA i Wielkiej Brytanii.

Doświadczenia z organizacji fałszerstw wyborczych zostały przeanalizowane i wykorzystane przez PPR i podporządkowany tej partii aparat bezpieczeństwa przy fałszowaniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 roku.

Zobacz też

• wybory do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku

Uwagi

1. W 182 obwodach zamkniętych (głównie wojskowych) głosowało 165 400 osób (1,4% głosujących w kraju). W archiwach wojskowych i Archiwum Akt Nowych dostępne są tylko sfałszowane wyniki głosowania^[20].
2. Na pierwsze pytanie w Krakowie odpowiedziało twierdząco 23 162 głosujących, przecząco 110 840, na pytanie drugie twierdząco 43 997 a 99 279 przecząco, na trzecie 102 627 twierdząco, 43 982 przecząco^[22].
3. Spośród osób, które osobiście uczestniczyły w tym fałszerstwie, publicznie opisywała te czynności wiele lat później m.in. prof. Maria Turlejska.