Geografia Armenii

Geografia Armenii – dziedzina nauki zajmująca się badaniem Armenii pod względem geograficznym.

Położenie Armenii

Armenia – zdjęcie satelitarne

Mapa Armenii

Mapa topograficzna Armenii

Armenia, jedno z najmniejszych państw Azji (29 743 km²), leżące na Zakaukaziu. W latach 1936–1991 należało do ZSRR, zaś po upadku komunizmu uzyskało niepodległość.

Położenie i powierzchnia

Armenia leży w południowo-zachodniej Azji, na Zakaukaziu^[1] , pomiędzy Turcją a Azerbejdżanem^[2] . Pod względem geopolitycznym zaliczana jest do Europy i/lub do Bliskiego Wschodu^[2] . Obejmuje północno-wschodnią część Wyżyny Armeńskiej ograniczonej Małym Kaukazem^[3] .

Powierzchnia kraju wynosi 29 743 km² (28 203 km² zajmuje ląd a 1540 km² wody)^[2] . Armenia graniczy z czterema państwami^[1] [2] : od północy i wschodu z Azerbejdżanem (granica ma 996 km)^[a] i Gruzją (219 km), od południowego wschodu z Iranem (44 km) i od zachodu z Turcją (311 km)^[b]. Armenia nie ma dostępu do morza, a jej największym zbiornikiem wodnym jest jezioro Sewan^[2] .

W latach 1936–1991 Armenia należała do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, zaś po upadku komunizmu ogłosiła niepodległość 23 września 1991 roku^[1] . Armenia rości sobie prawa do regionu Górskiego Karabachu – zamieszkanego głównie przez etnicznych Ormian, a znajdującego się na terytorium Azerbejdżanu^[1] . W latach 90. XX w. armeńskie siły zbrojne Karabachu zajmowały większość południowo-zachodniego Azerbejdżanu, a po zawarciu porozumienia po konflikcie w 2020 roku zostały zmuszone do wycofania się z większości tego obszaru^[1] .

Budowa geologiczna i rzeźba terenu

Kaputdżuch lerr(inne języki)

Ruiny miasta Spitak po trzęsieniu ziemi w 1988 roku

Armenia charakteryzuje się górzystym krajobrazem – średnia wysokość terenu wynosi 1800 m n.p.m.^[1]  Obszary pomiędzy 1000 a 2000 m n.p.m. stanowią prawie połowę powierzchni kraju^[1] , a jedynie 10% kraju leży poniżej 1000 m n.p.m.^[1]  Najwyższym szczytem kraju jest obecnie wygasły wulkan Aragac^[c] o wysokości 4090 m n.p.m.^[3]  w północno-zachodniej części Wyżyny Armeńskiej^[1] . Region ten charakteryzuje się wysokimi pasmami górskimi, głębokimi dolinami i płaskowyżami wulkanicznymi z licznymi wygasłymi wulkanami^[1] . Od północy i wschodu wyżynę ograniczają pasma Małego Kaukazu^[1] .

Wschodnią część kraju zajmuje basen jeziora Sewan otoczony pasmami górskimi wznoszącymi się na ponad 3500 m n.p.m.^[1] . Południowo-zachodnia Armenia zajmuje część Równiny Araratu do rzeki Araks, która stanowi granicę z Turcją i Iranem^[1] .

Zajmująca powierzchnię niemal całego kraju Wyżyna Armeńska powstała w wyniku trzeciorzędowych i czwartorzędowych ruchów wypiętrzających, podczas których utworzyły się uskoki, zręby i zapadliska. Obszar ten zbudowany jest głównie z bazaltów. Góry fałdowe Armenii są zbudowane z wapieni kredowych i starych skał wulkanicznych. Góry te uległy wypiętrzeniu w środkowym trzeciorzędzie. Później masyw ten uległ zrównaniu, a pod koniec pliocenu i w plejstocenie został podniesiony i utworzył potężne zręby.

Armenia leży na terenie aktywnym sejsmicznie, gdzie występują trzęsienia ziemi^[1] [3] . W wyniku trzęsienia ziemi w grudniu 1988 roku zniszczone zostało miasto Spitak, drugie pod względem liczby mieszkańców miasto Armenii; zginęło wówczas około 25 tys. osób^[1] .

Klimat

Klimat Armenii według klasyfikacji klimatów Köppena

Armenia leży w strefie klimatu podzwrotnikowego, przy czym z uwagi na położenie w otoczeniu wysokich pasm górskich panuje tu suchy klimat kontynentalny^[1] . Cechą klimatu Armenii jest duże usłonecznienie^[1] .

Opady w ciągu roku pomimo znacznych wysokości nad poziomem morza, są niewielkie. Rocznie spada od 200 do 500 mm deszczu, głównie w okresie wiosennym^[3] .

Temperatury w Armenii cechują się dużą skrajnością. Latem na obszarze Kotliny Ararackiej występują upały, około 32 °C. Inne obszary poza masywami górskimi także są dosyć ciepłe w okresie letnim, średnia temperatura na równinie wynosi 25 °C^[1] . W górach jest chłodno, średnio od 18 do 20 °C^[3] . Zimy są surowe, wszędzie w kraju utrzymuje się ujemna temperatura – średnia temperatura stycznia na równinie i pogórzu wynosi ok. -5 °C, a w górach spada do -12 °C^[1] . Napływy powietrza arktycznego czasami powodują gwałtowny spadek temperatury: odnotowany rekord to -46 °C^[1] .

Średnia temperatura i opady dla Erywania, 1961–1990

Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C]	1.2	3.3	12.2	17.8	24.4	29.1	31.8	32.7	27.8	20.5	13.2	5.9	18,3
Średnie dobowe temperatury [°C]	-3.5	-1.0	5.8	12.7	17.5	21.9	26.0	25.2	20.7	13.2	6.5	0.2	12,1
Średnie temperatury w nocy [°C]	-7.5	-4.9	1.2	6.7	11.3	14.4	18.5	17.9	13.1	7.7	2.5	-1.8	6,6
Opady [mm]	21.1	24.0	32.4	36.5	42.5	20.5	10.2	7.2	10.4	26.7	22.3	22.8	276,6
Średnia liczba dni z opadami	5.2	5.3	5.6	6.7	8.3	4.5	2.2	2.0	1.8	4.7	4.3	5.0	55,6
Średnie usłonecznienie [h]	93	108	162	177	242	297	343	332	278	212	138	92	2474
Źródło: National Oceanic and Atmospheric Administration (średnia temperatura, wilgotność, średnie usłonecznienie, liczba dni z opadami)[5] 2020-12-21
Źródło #2: Wetterkontor.de (najwyższa i najniższa temperatura)[6] 2020-12-21

Wody

Jezioro Sewan

Dwie trzecie opadów Armenii ulega ewaporacji i jedna trzecia przenika przez porowate skały wulkaniczne^[1] .

Wiele rzek w Armenii jest krótkich i burzliwych z licznymi bystrzami i wodospadami^[1] . Poziom wody jest najwyższy podczas wiosennego topnienia śniegów i podczas jesiennych opadów^[1] . Niektóre rzeki mają duży potencjał hydroenergetyczny z uwagi na znaczne różnice wysokości na ich długości^[1] .

Większość rzek znajduje się w dorzeczu rzeki Araks – największej rzeki Armenii^[3] , która jest dopływem Kury uchodzącej do Morza Kaspijskiego^[1] . Główne dopływy Araksu to lewobrzeżne: Achurian (ok. 209 km długości), Hrazdan (ok. 145 km), Arpa (ok. 129 km) i Worotan (ok. 179 km)^[1] . Inne większe rzeki Armenii to Debed (ok. 175 km) i Ağstafa (ok. 129 km)^[1] .

Na terenie Armenii znajduje się ponad 100 jezior^[3] , z których największym jest Sewan o pojemności 39 km³, z którego wypływa jedna rzeka – Hrazdan^[1] .

Gleby

Na terenie Armenii występuje ponad 15 typów gleb – m.in. jasnobrązowe gleby aluwialne, gleby brunatne, występujące w górach i czarnoziemy, które pokrywają znaczną część wyższego regionu stepowego^[1] .

Flora i fauna

Wyżyna Armeńska leży na styku różnych regionów biogeograficznych i charakteryzuje się dużą różnorodnością krajobrazu^[1] . Ne terenie Armenii znajduje się 36 obszarów chronionych, na które składają się: 3 obszary konwencji ramsarskiej, 4 parki narodowe, 3 rezerwaty rangi krajowej oraz 25 rezerwatów przyrody^[7].

Flora

Park Narodowy „Dilidżan”

Występuje piętrowość roślinna: najniżej położona jest strefa półpustynna, wyżej znajdują się kolejno strefy: stepowa, leśna, łąk alpejskich i tundry^[1] . Roślinność w Armenii jest dobrze zachowana, występuje ponad 3000 gatunków roślin^[1] .

W strefie półpustynnej rosną rośliny odporne na suszę, takie jak szałwia, jałowiec, tarnina, dzika róża i wiciokrzew^[1] .

Góry do wysokości 2000 m n.p.m. porasta roślinność stepowa – w niższych partiach występują odporne na suszę trawy, a w wyższych kolczaste krzewy i jałowiec^[1] .

Wyżej góry porastają lasy, które zajmują prawie 10% powierzchni kraju^[1] [d]. W północno-wschodniej części dominuje buczyna, a w południowo-wschodniej dębina^[1] . W dolnych partiach lasów występują jagody, pistacje, wiciokrzewy i derenie^[1] .

W wyższych partiach występuje roślinność subalpejska i alpejskie łąki^[3] . Wyżej rośnie tundra^[1] .

Fauna

Strefę półpustynną zamieszkują dziki, żbiki, szakale, żmije i skorpiony^[1] . Lasy zamieszkują: niedźwiedzie syryjskie, żbiki, rysie i wiewiórki; z ptaków – słonki, rudziki, sikory i dzięcioły^[1] .

W strefie alpejskiej żyje wiele ptaków, m.in. górniczek zwyczajny i orłosęp; ssaki reprezentowane są m.in. przez kozy bezoarowe, dzikie owce i muflony^[1] .

Demografia

Liczba ludności Armenii w 2020 roku szacowana jest na nieco ponad 3 miliony, a większość ludzi mieszka w północnej części kraju^[2] . 98,1% ludności to Ormianie a 1,2% to Jezydzi (Kurdowie) (dane szacunkowe za 2011 rok)^[2] , a pozostała część populacji to Rosjanie, Ukraińcy, Asyryjczycy i inne grupy^[1] . Językiem urzędowym jest język ormiański, przy czym język rosyjski jest w powszechnym użyciu^[2] .

92,6% mieszkańców należy do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, 1% to ewangelicy, 2,4% deklaruje „inne wyznanie”, 1,1% brak wyznania, a 2,9% nie określa wyznania(dane szacunkowe za 2011 rok)^[2] .

63,8% ludności zamieszkuje miasta, a 36,2% tereny wiejskie (stan na 2018 rok)^[1] .

Wielu Ormian mieszka zagranicą – w licznych falach emigracji wskutek konfliktów w XIX w. i XX w. z kraju wyjechały miliony osób; szacuje się, że 5 milionów Ormian żyje zagranicą, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i byłych republikach ZSRR^[1] .

Gospodarka

W okresie ZSRR w Armenii rozwinął się nowoczesny sektor przemysłowy, dostarczający obrabiarki, tekstylia i inne wyroby do innych republik w zamian za surowce i energię^[2] . Trzęsienie ziemi w grudniu 1988 roku zniszczyło prawie jedną trzecią bazy przemysłowej, co przyczyniło się do osłabienia gospodarki^[1] . Konflikt w Górskim Karabachu oraz konflikt w sąsiedniej Gruzji doprowadziły do przerw w dostawach energii i gazu, co dodatkowo osłabiło gospodarkę^[1] . Granice z Azerbejdżanem i Turcją zostały zamknięte w 1991 i w 1993 roku, co przyczyniło się do izolacji handlowej Armenii^[2] .

W latach 90. XX w. Armenia przeprowadziła szereg reform strukturalnych i w 1993 roku wprowadziła własną walutę^[1] . W styczniu 2003 roku Armenia przystąpiła do Światowej Organizacji Handlu^[2] .

Gospodarka Armenii opiera się w dużym stopniu na rolnictwie – 40% armeńskiego PKB wytwarzane jest w rolnictwie, gdzie zatrudnienie znajduje 20% siły roboczej^[1] . Głównymi obszarami działalności rolniczej są winogrodnictwo i sadownictwo – uprawiane są jabłka, wiśnie, gruszki, orzechy, migdały, granaty i figi^[1] .

Sektor przemysłowy uzależniony jest od importu energii i surowców^[1] . Gospodarka armeńska zależna jest od wsparcia Rosji, szczególnie w sektorze energetycznym^[2] . W 2015 roku Armenia przystąpiła do Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, a w 2017 roku podpisała umowę o partnerstwie z Unią Europejską^[2] .

Uwagi

1. Encyklopedia PWN podaje, że długość granicy z Azerbejdżanem wynosi 787 km, w tym 221 km z Republiką Nachiczewańską^[4] .
2. Encyklopedia PWN podaje, że długość granicy z Gruzją to 164 km, Iranem – 35 km, Turcją – 268 km^[4] .
3. Nazwy geograficzne podane za Komisją Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, zob. KSNG 2005 ↓ .
4. Encyklopedia PWN podaje, że 12% powierzchni kraju pokrywają lasy^[3] .