Orłosęp

Orłosęp^[21], orłosęp brodaty (Gypaetus barbatus) – gatunek dużego ptaka padlinożernego z podrodziny orłosępów (Gypaetinae) w rodzinie jastrzębiowatych (Accipitridae), jedyny przedstawiciel rodzaju Gypaetus^[22].

Orłosęp

Gypaetus barbatus[1]
(Linnaeus, 1758)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	orłosępy
Plemię	Gypaetini
Rodzaj	Gypaetus[2] Storr, 1784[3]
Gatunek	orłosęp
Synonimy Rodzaju: Gypaetos É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1797[4] Gypetos Léveillé, 1799[5] Gyptus Duméril, 1806[6] Phene Savigny, 1809[7] Harpe Merrem, 1818[8] Gypeatos Stephens, 1826[9] Gypataetus Temminck, 1827[10] Gypeatus Hutton, 1834[11] Grypaetus Swainson, 1836[12] Gupista Wood, 1837[13] Gatunku: Vultur barbatus Linnaeus, 1758[14] Vultur aureus Hablizl, 1783[15] Gypaetus hemachalanus Hutton, 1838[16] Gypaetus meidionalis Keyserling & J.H. Blasius, 1840[17] Gypaetos meridionalis — L. Brehm, 1849[18] Gypaetus altaicus Sharpe, 1874[19]
Podgatunki
G. barbatus barbatus (Linnaeus, 1758) G. barbatus meridionalis Keyserling & J.H. Blasius, 1840
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[20]
bliski zagrożenia
Zasięg występowania
występuje przez cały rok      obszary nielęgowe (zimowiska)      wymarł      prawdopodobnie wymarł      prawdopodobnie występuje      reintrodukowany

Występowanie

Ptak ten występuje w zależności od podgatunku^[22][23]:

• Gypaetus barbatus barbatus – od Maghrebu i Półwyspu Iberyjskiego poprzez południową Europę, Kaukaz i Bliski Wschód (w tym Azję Mniejszą i Egipt) po rosyjski Ałtaj, Mongolię, Chiny, Himalaje i zachodni Pakistan.

W XIX w. co najmniej raz lub dwa razy stwierdzony również w Polsce, przy jej południowej granicy kraju^[24]. Do tej pory Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego potwierdziła trzy stwierdzenia ptaków tego gatunku w Polsce (pojaw naturalny lub wtórnie naturalny), ostatnie w 2017^[25], 2018^[26] i 2024^[27]. W 2013^[28] i 2016^[29] odnotowano też pojawy nienaturalne związane z programem reintrodukcji tego ptaka w Alpach i Masywie Centralnym; reintrodukowane ptaki wyposażone są w nadajniki satelitarne.

• Gypaetus barbatus meridionalis – południowo-zachodnia część Półwyspu Arabskiego oraz plamowo wschodnia i południowa Afryka.

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae, nadając mu nazwę Vultur barbatus^[14]. Holotyp według Linneusza, który bazował na tekście „The Bearded Vulture” Edwardsa z 1750 roku^[30], pochodził z Afryki^[14]; miejsce typowe ograniczone przez Harterta w 1914 roku do Santa Cruz, blisko Oranu w Algierii^[31].

Wyróżnia się dwa podgatunki: G. b. barbatus i G. b. meridionalis. Proponowane podgatunki hemachalanus (wyższe góry środkowej Azji) i aureus (Europa i zachodnia Azja) zsynonimizowano z podgatunkiem nominatywnym^[23][22].

Etymologia

• Gypaetus (Gypaetos, Gypeatos, Gypeatus, Gypetos, Grypaetus): gr. γυπαιετος gupaietos (od zniekształconego ὑπαιετος hupaietos) „orzeł” lub „sęp”, od γυψ gups, γυπος gupos „sęp” (por. ὑπο hupo „podobny”); αετος aetos „orzeł”^[32].
• Gyptus: gr. γυψ gups, γυπος gupos „sęp”^[33].
• Phene: gr. φηνη phēnē „sęp, orłosęp”^[34].
• Harpe: gr. ἁρπη harpē „nieznany, prawdopodobnie mityczny ptak”^[35].
• Gupista : gr. γυψ gups, γυπος gupos „sęp”^[36].
• barbatus: łac. barbatus „brodaty”, od barba „broda”^[37].
• aureus: łac. aureus „złoty”, od aurum „złoto”^[38].
• hemachalanus: nowołac. Hemachala „Himachal”, Himalaje, od sanskryckiego hima „śnieg”; acala „góra”^[39].
• meridionalis: łac. meridionalis „południowy”, od meridies „południe”^[40].
• altaicus: Ałtaj (ang. Altai Mountains), Azja Środkowa, na granicy Kazachstanu, zachodniej Mongolii i północno-zachodnich Chin^[41].

Morfologia

Wygląd

Samice większe od samców, lecz obie płci ubarwione jednakowo. Dorosłe osobniki mają woskówkę porośniętą czarnymi piórami, tworzącymi bródkę. Ciemne są również pióra na boku głowy w okolicy oka. Grzbiet i ogon czarnobrązowy z jasnymi kreskami. Reszta ciała biała, pokryta rdzawym nalotem, jedynie na piersi czarny znak przypominający literę „V”. Rdzawe zabarwienie wywołane jest wydzieliną z gruczołu kuprowego, zatem natężenie nalotu jest zmienne. Podgatunek G. b. meridionalis różni się od G. b. barbatus nagim skokiem, brakiem czarnych piór wokół oka i czarnego znaku na piersi. Osobniki młodociane całe czarnobrązowe.

Wymiary średnie

Długość ciała 94–125 cm, masa ciała 4500–7100 g, rozpiętość skrzydeł 231–283 cm^[23].

Ekologia

Dziki orłosęp na przełęczy Gemmi, Leukerbad.

Biotop

Góry powyżej górnej granicy lasu.

Gniazdo

W niedostępnym miejscu na skalnej półce lub w jaskini. Może mieć do 2 m średnicy i 1 m wysokości. Zbudowane z gałęzi, wysłane wełną i pierzem.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w grudniu–lutym (półkula północna) lub maju–lipcu (półkula południowa) 1–2 jaja^[42] (jednak przeżywa tylko jedno pisklę).

Wysiadywanie i dorastanie

Jaja wysiadywane są przez okres około 55–60 dni przez obydwoje rodziców^[42]. Pisklęta opuszczają gniazdo po 106–130 dniach. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 7 lat; w niewoli dożywają 40 lat.

Pożywienie

Głównie padlina dużych ssaków. Kości zrzuca na skały, starając się je rozbić, podobnie robi z żółwiami. Niekiedy stara się strącić duże zwierzęta w przepaść.

Status i ochrona

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody od 2014 roku jest zaliczany do kategorii NT (bliski zagrożenia); wcześniej klasyfikowany był jako gatunek najmniejszej troski (LC). Liczebność światowej populacji szacuje się na 1675–6700 dorosłych osobników. Globalny trend liczebności uznawany jest za spadkowy^[20].

W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej^[43].

Międzynarodowy program hodowli i reintrodukcji tego zagrożonego gatunku prowadzi organizacja Vulture Conservation Fundation^[44].

Galeria zdjęć

• 
  Głowa orłosępa
• 
  W locie
• 
  Młody orłosęp
• 
  Jajo Gypaetus barbatus aureus
• 
  Jajo Gypaetus barbatus hemachalanus
• 
  Orłosęp podczas polowania

Zobacz też

• ptaki Polski