Dereń (Cornus L.) – rodzajkrzewów z rodziny dereniowatych (Cornaceae). Obejmuje 50 gatunków[3]. Rośliny te występują głównie w strefie umiarkowanej półkuli północnej z nielicznymi przedstawicielami sięgającymi obszaru okołobiegunowego oraz strefy tropikalnej. Do polskiej flory należą cztery gatunki, w tym jeden wymarły (dereń szwedzkiC. suecica), dwa introdukowane (białyC. alba i rozłogowyC. sericea) oraz jeden rodzimy dziko rosnący – dereń świdwaC. sanguinea. Derenie rosną w różnych formacjach i siedliskach – na torfowiskach, w lasach i zaroślach, na terenach suchych, na nizinach i w górach[5].
Ten artykuł dotyczy botaniki. Zobacz też: jezioro Dereń.
Liczne gatunki z tego rodzaju uprawiane są jako rośliny ozdobne. Ze względu na efektowne kwiatostany (przy czym kwiaty są w nich drobne, a okazałe są podsadki) uprawia się zwłaszcza derenia kousaC. kousa i kwiecistegoC. florida[6], ale też niskiego derenia kanadyjskiegoC. canadensis[7]. Z powodu wczesnowiosennego kwitnienia uprawiane są dereń jadalnyC. mas i lekarskiC. officinalis. Walorem niektórych gatunków (np. derenia białegoC. alba) są efektownie wybarwione, bezlistne pędy w okresie zimowym. Niektóre gatunki zdobione są przez owoce, np. dereń pomarszczonyC. rugosa i Cornus racemosa. Oryginalny, pagodowy pokrój jest głównym walorem derenia pagodowegoC. controversa i skrętolistnegoC. alternifolia. W przypadku różnych gatunków wyhodowano także oryginalne odmiany o liściach pstrych. Jadalnych owoców wykorzystywanych do wyrobu przetworów dostarczają wielkoowocowe gatunki, takie jak dereń jadalnyC. mas i lekarskiC. officinalis[6][5].
Dereń świdwa dostarcza bardzo twardego drewna wykorzystywanego m.in. do wyrobu szpul i patyków do szaszłyków. Drewno derenia NuttallaC. nuttallii służy do wyrobu narzędzi i mebli. Niektóre gatunki wykorzystywane są także jako rośliny lecznicze[7].
Rodzaj szeroko rozprzestrzeniony w strefie umiarkowanej na półkuli północnej, sięgający także obszarów okołoarktycznych na północy i do strefy tropikalnej na południu, przy czym w strefie równikowej rośliny te reprezentowane są przez pojedyncze gatunki występujące na obszarach górskich Afryki i północno-zachodniej Ameryki Południowej. Najwięcej jest ich w Azji – tylko w Chinach 25 rośnie gatunków[8]. W Ameryce Północnej obecnych jest 20 gatunków[9], a w Europie 4[7], z czego w Polsce były dwa, ale wymarł dereń szwedzkiC. suecica i został tylko dereń świdwaC. sanguinea. Introdukowane i dziczejące są dwa gatunki: dereń białyC. alba i rozłogowyC. sericea. Inne spotykane są tylko w uprawie[10].
Pokrój
Drzewa i krzewy, rzadko rośliny zielne[8] (opisywane też jako kłączowepółkrzewy[2]). Największe rozmiary (do 25 m wysokości) osiąga dereń NuttallaC. nuttallii[6]. Młode pędy są na przekroju okrągłe lub słabo czworoboczne, często nieco zgrubiałe w węzłach[8], u niektórych gatunków lub odmian jaskrawoczerwone, żółte lub zielone, z rdzeniem białym, rzadziej brązowym[6]. Starsze pędy są okrągłe na przekroju, zwykle z okazałymi przetchlinkami i śladami po opadłych liściach[8]. Różne części roślin, zwłaszcza młode, są owłosione, włoski są przylegające i często dwuramienne lub odstające[6].
Sezonowe i zimozielone, naprzeciwległe, rzadziej skrętoległe[5], są bez przylistków, zwykle ogonkowe, rzadko siedzące[8]. Liście są pojedyncze i całobrzegie, o blaszce okrągłej do lancetowatej, najczęściej eliptycznej do jajowatej, na wierzchołku zaostrzonej i nasadzie zaokrąglonej lub klinowatej. Długość liści wynosi zwykle od ok. 4 do 12 cm, największe mają 16 cm (u C. macrophylla i C. florida). Użyłkowanie liścia jest charakterystycznie łukowate[6].
Obupłciowe, 4-krotne. Zebrane są w kwiatostany zwykle szczytowe, rzadziej tworzące się w kątach liści – wierzchotki, wiechy, baldachy, baldachogrona i główki. Wsparte są one 4, rzadziej 6 podsadkami, w części gatunków drobnymi i szybko odpadającymi, u innych okazałymi i trwałymi. Kielich jest rurkowaty, przylegający do zalążni, z ząbkami drobnymi lub uciętymi. Płatki korony niezbyt okazałe, białe, żółte do czerwonych. Pręciki cztery, międzyległe względem płatków. Zalążnia dolna, powstaje z dwóch, rzadziej trzech lub czterech owocolistków zawierających pojedyncze zalążki. Szyjka słupka zwykle krótka, walcowata lub maczugowata, zwieńczona znamieniem uciętym, dyskowatym lub główkowatym, rzadko dwułatkowym[8].
Pestkowce różnej barwy (białe, czerwone, niebieskie do czarnych), o owocni mięsistej lub soczystej, pojedyncze lub złączone w owocostan, zwykle z jednym lub dwoma nasionami[8][6]. Owoce są kuliste lub eliptycznie wydłużone, osiągają zwykle do 1 cm średnicy, największe osiągają do 2–3 cm długości[6].
Pozycja systematyczna
Rodzaj siostrzany dla rodzaju alangiumAlangium, wraz z którym wchodzi w skład podrodziny Cornoideae w rodzinie dereniowatychCornaceae z rzędu dereniowcówCornales[11][2]. W różnych systemach klasyfikacyjnych pozycja systematyczna jest zgodna, zmienia się tylko klasyfikacja blisko spokrewnionych rodzajów, albo klasyfikacja w obrębie rodzaju, z którego np. w systemie Takhtajana z 2009 wyodrębniano poza Cornus jeszcze trzy inne rodzaje – Swida, Afrocrania i Cynoxylon[12]. W sumie różni autorzy na podstawie różnic morfologicznych dzielili derenie na takie rodzaje jak: Arctocrania (Endlicher) Nakai, Benthamia Lindley, Benthamidia Spach, Chamaepericlymenum Hill, Cynoxylon (Rafinesque) Small, Eukrania Rafinesque, Macrocarpium (Spach) Nakai, Swida Opiz i Thelycrania (Dumortier) Fourreau[9].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
ZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 62-63, ISBN978-83-62975-45-7.