Morze Kaspijskie

Morze Kaspijskie (pers. ‏دریای خزر‎, Darja-je Chazar; ros. Каспийское море, Kaspijskoje morie; azer. Xəzər dənizi; kaz. Каспий теңізі, Kaspij tengyzy; turkm. Hazar deňzi) – bezodpływowe słone jezioro reliktowe znajdujące się w Azji i (w części północnej) w Europie.

Morze Kaspijskie

Zdjęcie satelitarne Morza Kaspijskiego
Położenie
Państwo	Kazachstan  Turkmenistan  Iran  Azerbejdżan  Rosja
Miejscowości nadbrzeżne	Baku, Machaczkała, Raszt, Atyrau, Turkmenbaszy
Wysokość lustra	−28 m n.p.m.
Morfometria
Powierzchnia	371 800 km²
Wymiary • max długość • max szerokość	1200 km 325 km
Głębokość • średnia • maksymalna	180 m 1025 m
Hydrologia
Zasolenie	średnio 10–12‰
Rzeki zasilające	Wołga, Kuma, Kura, Ural
Rzeki wypływające	bezodpływowe
Rodzaj jeziora	endoreiczne
Położenie na mapie Azji Morze Kaspijskie
42°00′N 51°00′E
Większe miasta i część zlewiska Morza Kaspijskiego

Zachód słońca nad Morzem Kaspijskim

Zatoka Kara Bogaz Goł (zdj. satelitarne)

Jest największym jeziorem świata^[1], z powierzchnią wynoszącą ok. 370 tys. km² (zmieniającą się wskutek wahań poziomu wody, w 1930 roku sięgała 442 tys. km²). Maksymalna głębokość Morza Kaspijskiego to 1025 m^[1]. Podczas gdy jego wody na jego północnych krańcach są słodkie, zasolenie w części środkowej i południowej sięga 10–13‰^[1], a w zamkniętej zatoce Kara-Bogaz-Goł nawet 300‰^[2]. Czas wymiany wód wynosi 250 lat.

Historia

Dawniej akwen nosił różne nazwy: Morze Hyrkańskie (stgr. Υρκανία θάλαττα), Morze Azarskie i Morze Kwalijskie. W starożytności i przez znaczną część średniowiecza powszechnie uważano, że Morze Kaspijskie stanowi zatokę wielkiego oceanu północnego (pogląd taki głosili m.in. Eratostenes, Strabon, Pomponiusz Mela, Izydor z Sewilli)^[3]. Nazwy „Kaspijskie” (Κασπίη θάλασσα) używał natomiast Herodot, który pisał^[4]:

Morze Kaspijskie jest morzem osobnym i nie łączy się z innym morzem. Bo np. całe morze, po którym jeżdżą Hellenowie, dalej morze leżące poza Słupami Heraklesa, tak zwane Atlantyckie, i Morze Czerwone – tworzą jedną całość. Morze Kaspijskie zaś jest inne, samo dla siebie; długość jego wynosi dla posługującego się wiosłem piętnaście dni jazdy, a szerokość, tam gdzie jest stosunkowo najszersze – osiem dni jazdy.

Dzieje, I 203

Morze Kaspijskie, tak jak Morze Śródziemne i Morze Czarne, jest reliktem Oceanu Tetydy (zob. Morze Sarmackie). Ponieważ zasilane jest rzekami, poziom wody podnosił się i opadał znacząco wiele razy, a w suchych okresach wysychało odkładając na dnie pokłady soli, pokryte później osadami naniesionymi przez wiatr. Niektórzy rosyjscy historycy (I.P. Gierasimow i K.K Markow) utrzymują, że podniesienie się poziomu wody w morzu w średniowieczu spowodowało wielką powódź na obszarach nadbrzeżnych^[5]. W latach 1929–1941 poziom wody w Morzu Kaspijskim gwałtownie spadł z -25,88 do -27,84 m. Od 1978 roku poziom wody stale wzrastał i w 1995 roku osiągnął -26,7 m, a od 1996 roku obserwuje się jego stały spadek, który na początku XXI w. utrzymywał się na średnim poziomie ≈0,75 m w ciągu 10 lat^[6].

Ocenia się, że obniżenie poziomu Morza Kaspijskiego wynika m.in. ze wzmożonego parowania związanego ze wzrostem temperatur, a także z zakłóceń w dopływie rzek Wołgi i Ural – na samej Wołdze Rosja zbudowała 40 zapór wodnych^[7].

W 2018 podpisano Konwencję o Statusie Prawnym Morza Kaspijskiego^[8].

Geografia

Do Morza Kaspijskiego dostęp ma pięć państw:

• Kazachstan
• Rosja
• Turkmenistan
• Iran
• Azerbejdżan^[1].

Dlatego czasami jest ono nazywane „morzem współpracy”^[9].

Średnia głębokość w północnej części wynosi 5–6 m, w środkowej 190 m, w południowej głębokość osiąga ponad 1 km^[1].

Wyspy Morza Kaspijskiego mają łączną powierzchnię ok. 2000 km². Największe z nich:

• Wyspy Focze (ok. 130 km², Kazachstan)
• Czeczeń (ok. 55 km², Rosja)
• Ogurjaly (ok. 45 km², Turkmenistan)
• Bakı arxipelaqı (Azerbejdżan)

W Morzu Kaspijskim żyją jesiotry, których ikra ceniona jest na całym świecie^{[przez kogo?]} ze względu na walory smakowe – jest to jeden z lepszych rodzajów kawioru. Populacji jesiotrów grozi wyginięcie z powodu przełowienia i zanieczyszczeń wody spowodowanych wydobyciem ropy w Zagłębiu Bakijskim, dlatego organizacje ekologiczne starają się o zakaz połowów tych ryb do czasu, aż ich populacja powróci do równowagi^[10]. Region Morza Kaspijskiego jest ważny dla światowej gospodarki ze względu na znajdujące się na jego dnie duże złoża ropy. Stało się to przyczyną sporu o podział wód między pięć nadbrzeżnych państw^[11].

Do Morza Kaspijskiego wpadają rzeki Kura, Ural i Wołga. Żegluga między Morzem Kaspijskim a Azowskim możliwa jest przez Kanał Wołga-Don, między Morzem Kaspijskim a Bałtykiem przez Kanał Wołżańsko-Bałtycki, a z Morzem Białym przez Kanał Białomorsko-Bałtycki.

Większe miasta leżące nad Morzem Kaspijskim:

• Baku 2065 tys. (Azerbejdżan)
• Machaczkała 578 tys. (Rosja)
• Raszt 557 tys. (Iran)
• Astrachań 521 tys. (Rosja)
• Sumgait 280 tys. (Azerbejdżan)
• Sari 261 tys. (Iran)
• Babol 201 tys. (Iran)
• Amol 200 tys. (Iran)
• Atyrau 200 tys. (Kazachstan)
• Aktau 156 tys. (Kazachstan)
• Derbent 120 tys. (Rosja)
• Kaspijsk 104 tys. (Rosja)
• Turkmenbaszy 74 tys. (Turkmenistan)

Większe zatoki na Morzu Kaspijskim:

• Zatoka Kara Bogaz Goł (Turkmenistan)
• Zatoka Kazachska (Kazachstan)
• Zatoka Mangyszłacka (Kazachstan)
• Zatoka Komsomolec (Kazachstan)
• Zatoka Kizlarska (Rosja)
• Zatoka Qızılağac (Azerbejdżan)
• Zatoka Bakijska (Azerbejdżan)
• Zatoka Turkmeńska (Turkmenistan)
• Zatoka Türkmenbaşy (Turkmenistan)

Większe rzeki wpadające do Morza Kaspijskiego:

• Wołga (Rosja) 80% wód wpływających
• Kuma (Rosja)
• Terek (Rosja)
• Kura (Azerbejdżan)
• Qezel Uzan (Iran)
• Atrek (Turkmenistan, Iran)
• Emba (Kazachstan)
• Ural (Kazachstan)