Myszopłoch, ruszczyk (Ruscus L.) – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych (Asparagaceae), dawniej także klasyfikowany do konwaliowatych (Convallariaceae), myszopłochowatych (Ruscaceae) i liliowatych (Liliaceae). Do rodzaju należy 6 gatunków występujących na obszarze od Makaronezji przez Europę i północną Afrykę do wybrzeży Morza Kaspijskiego. Cechą charakterystyczną roślin zaliczanych do tego rodzaju są przypominające liście gałęziaki, na środku których wyrastają kwiaty; właściwe liście są niepozorne i łuskowate. Ze względu na zawartość saponin sterydowych od czasów starożytnych rośliny te były wykorzystywane jako rośliny lecznicze. Współcześnie znajdują zastosowanie medyczne w terapiach wspomagających leczenie przewlekłej niewydolności żylnej. W krajach o cieplejszym klimacie są też uprawiane jako rośliny okrywowe.
Podziemne, krótkie kłącze. Główna oś łodygi nierozgałęziona (u większości gatunków) lub w dolnym odcinku rozgałęziona w 1 lub więcej okółkach (u myszopłocha kolczastego)[7]. W górnym odcinku głównej osi łodygi, na jej wierzchołku oraz na odgałęzieniach bocznych z kątów zredukowanych liści wyrastają zielone, sercowato-jajowate do lancetowatych gałęziaki, typu fyllokladium, przypominające krótkoogonkowe liście[6], które pełnią funkcję asymilacyjną[8]. U myszopłocha kolczastego gałęziaki zwieńczone są cierniem[6], są skórzaste i osiągają długość 2–18cm i szerokość 1–8cm[10], u innych gatunków są mniejsze[7]. U gatunku Ruscus streptophyllum gałęziaki są odwrócone do góry nogami, natomiast u R. aculeatus i R. hyrcanus ułożone są bocznie do osi łodygi[6].
Zredukowane do drobnych łusek (u myszopłocha kolczastego długości do 5mm[10]), w dolnym odcinku łodygi często położone okółkowo[6], wyżej skrętoległe[2]. Liście ogonkowe o nieco zgrubiałej blaszce występują wyłącznie u siewek oraz rzadko wyrastają bezpośrednio z kłącza[6]. Ponadto na gałęziakach pojawiają się podobne do nich, siedzące, wspierające kwiatostan podsadki, których brzegi są u nasady zrośnięte z gałęziakiem[6].
Rośliny jednopienne (Ruscus streptophyllum i R. hypophyllum) lub dwupienne (pozostałe gatunki, przy czym u myszopłocha kolczastego w uprawie na osobnikach męskich zaobserwowano pojawianie się samopylnych kwiatów obupłciowych). Kwiaty jednopłciowe, zebrane w grono o silnie skróconej osi głównej (opisywane także jako pęczek)[6], niekiedy pojedyncze[7], wyrastające centralnie na powierzchni gałęziaka (rzadko wyrastają dwa kwiatostany). U R. hypophyllum odnotowano przesunięcie kwiatostanu w stronę brzegu gałęziaka, co wiąże się jednak ze zmianą jego budowy, w tym zagięciem dystalnego fragmentu pod kątem prostym (u tego gatunku gałęziaki są odwrócone do góry nogami, więc kwiatostany występują na ich dolnej powierzchni). W przypadku tego gatunku przysadki tworzące osłonkę pąku (prophyll) otaczają oś kwiatostanu i mają zachodzące na siebie brzegi i kapturkowaty wierzchołek, a każda przysadka osłania kwiat, który wspiera, a także wszystkie kwiaty położone wyżej na osi kwiatostanu. Szypułki krótkie, członowane u nasady okwiatu lub nieco poniżej[6]. Okwiat sześciolistkowy, gwiaździsty[6]. Listki okwiatu wolne, wewnętrzne mniejsze od zewnętrznych[6], żółtawe, zielone z fioletowymi pasmami lub kropkami[7]. Nitki pręcików zrośnięte są w mięsistą rurkę (u niektórych gatunków fioletową, beczkowatą, butelkowatą lub maczugowatą[7]), a trzy główki, tworzone przez 12 komór pyłkowych, osadzone są bezpośrednio na jej krawędzi, tworząc dwa koncentryczne pierścienie. Pylniki pękają do góry (nie na zewnątrz i nie do wewnątrz). U kwiatów żeńskich rurka pręcikowa jest taka sama, jak w przypadku kwiatów męskich, jednak główki pręcików są szczątkowe, papierzaste i zapadnięte. Zalążnia jest krótkoszypułkowa[11], jednokomorowa, elipsoidalna do wrzecionowatej (u R. hypoglossum i R. hypophyllum), otoczona rurką pręcikową. Miodniki nieobecne. Zalążki są anatropowe. U R. hypophyllum i R. hypoglossum występują dwa zalążki osadzone parietalnie. U R. colchicus występuje zazwyczaj pojedyczny zalążek, osadzony wierzchołkowo. U R. streptophyllum występuje od 2 do 4 zalążków, a u R. aculeatus od 1 do 4, obokleżnych. Szyjka słupka skrócona. Znamię jest nabrzmiałe, miseczkowate lub kulistawe, gładkie i kleiste. W kwiatach męskich słupkowie jest obecne, ale słabo rozwinięte i płonne[6].
Czerwone jagody o twardym egzokarpie i cienkim, soczystym i pozbawionym smaku mezokarpie. U myszopłocha kolczastego o średnicy 8–14mm. Nasiona duże, kulistawe, jeśli występują pojedynczo, lub spłaszczone, twarde, białawe, z cienką, rozpadającą się łupiną i małym zarodkiem. Bielmo jest helobialne[12], nie magazynuje skrobi, lecz hemicelulozy, ziarno aleuronowe i tłuszcze[6].
Anatomia
W korzeniach obecny jest welamen oraz styloidy[2]. W pędach naziemnych nieobecne są naczynia, co odróżnia je od spokrewnionych rodzajów. Aparaty szparkowe w łodydze są anomocytyczne. W tkankach występują rafidyszczawianiu wapnia. W plastydachrurek sitowych obecne są klinowate białka. W liściu właściwym u siewek wiązki przewodzące leżą zorientowane normalnie, z drewnem po stronie odosiowej[6]. W gałęziakach na przekroju nie da się odróżnić powierzchni górnej i dolnej. Skórkę pokrywa gruba warstwa kutykuli. Skórkę budują komórki prostokątne, relatywnie długie, a niekiedy u myszopłocha kolczastego kwadratowe. Na obu powierzchniach występują liczne paracytyczne aparaty szparkowe[13]. Pod górną i dolną epidermą znajduje się od 2 do 5 warstw okrągłych lub owalnych komórek miękiszu asymilacyjnego, zawierających chloroplasty[14]. Między tymi warstwami obecne są jedna lub dwie warstwy dużych, bezbarwnych komórek miękiszowych, różniących się w zależności od gatunku[13]. W warstwie tej obecne są liczne przestrzenie międzykomórkowe[14]. W mezofilu nie zaobserwowano komórek miękiszu palisadowego i gąbczastego[13]. Gałęziaki mają jeden lub więcej okrągłych lub nieco spłaszczonych walców osiowych, na zewnątrz których biegną wiązki przewodzące, zorientowane przeciwlegle do tych, które obecne są w liściu. Walce są lepiej rozwinięte w gałęziakach niosących kwiatostan, przy czym powyżej niego zmniejszają się i niekiedy dzielą[6]. Wiązki przewodzące otacza sklerenchyma[13][14]. Ich liczba różni się między gatunkami. U R. aculeatus występuje jedna wiązka, u R. colchicus 6–7 wiązek, a u R. hypoglossum i R. hypophyllum 10–11 (rzadziej do 13) wiązek przewodzących. Na górnej powierzchni wiązek przewodzących innych niż te przy walcu osiowym występuje łyko[13]. Gałęziaki powstają z korpusu, a łuskowate liście z tuniki[6]. Ziarna pyłku są bruzdowane. Mikrosporogeneza przebiega sukcesywnie. Tapetum jest gruczołowate. Ziarna pyłku są dwu- lub trzykomórkowe. Zalążki mają duży sznureczek i dwie osłonki. Osłonka wewnętrzna tworzy okienko. Woreczek zalążkowy jest długi, a u myszopłocha kolczastego jego chalazalny koniec zwęża się do guzka zawierającego trzy antypody i otoczonego grupą komórek o zdrewniałych ścianach (hipostaza)[6]. Egzokarp owocni pokrywa kutykula. Komórki endokarpu są większe niż komórki egzokapru, wydłużone i ziarniste. Wiązki naczyniowe rozgałęziają się w warstwie dużych i cienkościennych komórek wewnętrznej owocni[12].
Rozwój
Geofity ryzomowe. Liczba osobników męskich przewyższa liczbę osobników żeńskich[12]. Myszopłochy kwitną zimą (np. myszopłoch kolczasty kwitnie od września do kwietnia, przy czym szczyt kwitnienia przypada na październik i listopad[15], podobnie jak u Ruscus streptophyllum[16]), przez co najmniej dwa miesiące[12], a rozwój owoców trwa od 6 (R. colchicus i R. hypoglossum) do nawet 12 miesięcy (R. aculeatus i R. streptophyllum)[6]. U R. hypophyllum rozwój owoców spowalnia w czasie lata, po czym raptownie przyspiesza jesienią, a owoce dojrzewają w połowie zimy[6]. Biologia zapylania nie została poznana, jednak kontrastowe ubarwienie kolumny pręcikowej i listków okwiatu sugeruje, że kwiaty zapylane są przez owady[6]. Pod koniec XX wieku zaobserwowano, że myszopłoch kolczasty bardzo rzadko zawiązuje owoce w warunkach naturalnych. Przeprowadzone badania nie wykazały problemów z żywotnością pyłku, a dzięki eksperymentom z ręcznym zapylaniem stwierdzono, że kwiaty są potencjalnie zdolne do zapłodnienia przez cały okres kwitnienia. Obniżona skuteczność rozmnażania płciowego wynika więc z ograniczonego zapylania kwiatów. Analiza znamion kwiatów żeńskich oraz owadów znalezionych w ich pobliżu nie wykazała obecności na nich pyłku. Według jednej z hipotez myszopłochy wyewoluowały w okresie trzeciorzędu, stanowiąc element trzeciorzędowej flory sklerofilnej klimatu tropikalnego. Zmiany klimatyczne w okresie czwartorzędu, głównie ochłodzenie, wpłynęły niekorzystnie na naturalnych zapylaczy myszopłochów, a w konsekwencji na proces zapylania tych roślin. Rośliny te mogą być współcześnie wiatropylne lub rozprzestrzeniają się głównie wegetatywnie (przez rozrost kłączy)[15]. Nasiona prawdopodobnie rozprzestrzeniane są przez ptaki[6]. Okres uśpienia nasion wynosi 12 miesięcy[12].
Cechy fitochemiczne
W myszopłochach, szczególnie w ich organach podziemnych, obecne są saponiny sterydowe, takie jak spirostanole (ruskogenina, neuruskogenina, ruscyna, aculeozyd i ich pochodne), furostanole (ruskozyd i jego pochodne) i cholestanole. Podstawowymi substancjami czynnymi obecnymi w roślinach z tego rodzaju znajdującymi zastosowanie lecznicze są ruskogenina i neoruskogenina[17][10]. Barwnikiem owoców są antocyjanypelargonidynowe[18].
Myszopłoch kolczasty zawiera saponiny sterydowe: spirostanole ruskogeninowe i neoruskogeninowe, furostanole ruskozydowe, inne sapogeniny sterydowe, sterole, flawonoidy, kumaryny, alkaloidy (sparteina), benzofurany (euparon), tyraminę i kwas glikolowy. Stężenie tych związków jest znacznie wyższe w kłączach, części rośliny tradycyjnie używanej leczniczo[19][20].
Obecność saponin spirostanolowych stwierdzono w gałęziakach R. colchicus, w gałęziakach i kłączach R. hypoglossum, kłączach R. hypophyllum[10] oraz w naziemnych i podziemnych organach R. hyrcanum[21]. Saponiny furostanolowe wyizolowano z kłączy i gałęziaków R. colchicus, kłączy R. hypoglossum[10] i kłączy R. hypophyllum[22]. Obecność saponin cholestanowych w postaci glikozydów stwierdzono w kłączach R. hypophyllum[22] i gałęziakach R. colchicus[23].
Rośliny z tego rodzaju występują głównie w lasach, rosnąc często w silnym cieniu, pod wiecznie zielonymi roślinami[6]. Najszerzej rozpowszechniony myszopłoch kolczasty występuje w lasach na glebach wapiennych, w formacjach zaroślowych, zacienionych miejscach skalistych, a także na terenach wilgotnych, a we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego we fryganie. W Unii Europejskiej gatunek występuje w wielu siedliskach wymienionych w Dyrektywie siedliskowej, takich jak: zarośla jałowcowe na wydmach, makia i zarośla wawrzynolistne z wawrzynem szlachetnym, półnaturalne odmiany suchych muraw i zarośli na podłożach wapiennych (Festuco-Brometalia), szczeliny na skalnych zboczach o podłożu wapiennym lub krzemionkowym, lasy strefy umiarkowanej Europy (atlantyckie acydofilne lasy bukowe z ostrokrzewem i czasami również z cisem w podszycie [Quercion robori-petraeae lub Ilici-Fagenion], lasy bukowe Asperulo-Fagetum, subatlantyckie i środkowoeuropejskie lasy dębowe lub grądowe, lasy Tilio-Acerion na stromych zboczach, piargach i urwiskach, lasy aluwialne z olszą czarną oraz jesionem wyniosłym), śródziemnomorskie lasy liściaste (galicyjsko-portugalskie lasy dębowe z dębem szypułkowym oraz Quercus pyrenaica, lasy z kasztanem jadalnym, lasy galeriowe z wierzbą białą oraz topolą białą), śródziemnomorskie lasy twardolistne (lasy z oliwką i szarańczynem, lasy z dębem korkowym, dębem ostrolistnym lub Quercus rotundifolia, lasy z ostrokrzewem kolczastym oraz śródziemnomorskie i makaronezyjskie iglaste lasy górskie z cisem pospolitym)[24]. Populacje myszopłocha kolczastego w południowo-zachodniej Wielkiej Brytanii rosną głównie w suchych, zacienionych lasach, na ścianach skalnych i klifach oraz skalistym podłożu w pobliżu morza. Występuje też w żywopłotach. Jest naturalizowany w różnych siedliskach synantropijnych, w tym na cmentarzach przykościelnych i w pobliżu osad ludzkich, stanowiąc prawdopodobnie relikt dawnych upraw ogrodowych[25].
Również rozpowszechniony w Europie Ruscus hypoglossum występuje w lasach bukowych i grądowych, często na glebach głębokich, bogatych w próchnicę[26]. Na Słowacji zasiedla lasy grądowe Carici pilosae-Carpinetum, rzadziej występuje w lasach bukowych. Jest rozpowszechniany wyłącznie na kwaśnych, głównie granitowych glebach, bogatych w próchnicę[12].
Rodzaj zaliczany do plemienia Rusceae podrodziny Nolinoideae w rodzinie szparagowatych (Asparagaceae)[31][2]. W ramach plemiona stanowi klad siostrzany dla rodzaju Semele, a wraz z nim grupę siostrzaną dla rodzaju danae[32]. Plemię Rusceae jest siostrzane dla plemienia Dracaeneae[32].
Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od starożytnej nazwy myszopłocha kolczastego w łacinie – ruscum[34]. W księdze XXIII Historii naturalnejPliniusz Starszy wskazał, że nazwę ruscum nadano dzikiemu mirtowi, określonemu także jako oxymyrsine i chamaemyrsine, o kolczastych liściach, z którego produkuje się miotły[35].
W ZielnikuSzymona Syreńskiego z początku XVII wieku myszopłoch opisany jest pod nazwą iglica włoska oraz mysza wiecha[36]. Podobnie w dziele Komeniusza z XVII wieku pt. Janua linguarum reserata rodzaj Ruscus wymieniony został pod polską nazwą iglica ziele, jako ciepłe zioło na choroby nerek oraz pod nazwą ruszczek i mysza wiecha, z uzasadnieniem, że „ruszczek zowie się myszą wiechą, że obwiązany koło mięsa, broni go od myszy”[37]. Ignacy Rafał Czerwiakowski w wydanej w 1852 roku pracy Botanika szczególna: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych opisał rodzaj Ruscus pod polską nazwą myszopłoch, wskazując również polską nazwę gatunków: R. aculeatus (myszopłoch kolczysty), R. hypoglossum (m. nadlistny) i R. hypophyllum (m. podlistny)[38]. Według Encyklopedii PowszechnejOrgelbranda z 1865 roku nazwa myszopłoch nadana została dlatego, że roślina ta „swym zapachem i kłującemi liśćmi myszy odgania”[39]. Kolejne słowniki konsekwentnie wskazywały nazwę myszopłoch; Józef Rostafiński w wydanym w 1900 roku Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin wskazał ją jako pospolitą[40]. W Słowniku nazw roślin obcego pochodzenia pod redakcją Ludmiły Karpowiczowej z 1973 roku jako polską nazwę gatunku Ruscus aculeatus autorka wskazała ruszczyk kolczasty[41]. W Słowniku polsko-łacińsko-francuskim roślin i zwierząt z 2005 roku uwzględniona została nazwa myszopłoch[42].
Nazwy zwyczajowe w innych językach
W języku angielskim rośliny z rodzaju myszopłoch określa się mianem butcher's broom, co oznacza „miotłę rzeźnika”, z uwagi na powszechne wykorzystywanie w przeszłości miotełek z tej rośliny do szorowania drewnianych bloków rzeźnickich z zastygłej krwi i resztek nagromadzonego tłuszczu, o czym w I wieku n.e. wspominał Skryboniusz Largus[43]. Nazwy w języku włoskim (pungitopo) i niemieckim (Mausedorn), oznaczające „żądło na myszy”, podobnie jak w języku polskim, odnoszą się do praktyki obkładania żywności pędami myszopłocha kolczastego w celu ochrony przed szkodnikami[10]. Myszopłoch kolczasty nosi również nazwę Jew’s myrtle, czyli mirt żydowski[44].
Różne gatunki myszopłochów stosowane są do celów leczniczych od starożytności. Pierwsze wzmianki o zastosowaniu medycznym myszopłocha kolczastego pochodzą z antycznej Grecji. Kłącza tej rośliny stosowano do leczenia zapaleń, hemoroidów i schorzeń dróg moczowych, a także jako środek moczopędny i przeczyszczający[19]. W De Materia MedicaDioskurydesa z I wieku opisane są rośliny: ύπόγλοσσον (ypoglosson), prawdopodobnie Ruscus hypoglossum[45], ιδαια ριζα (idaia riza), również prawdopodobnie R. hypoglossum[46] oraz μυρσίνη άγρία (myrsini agria), prawdopodobnie R. aculeatus[45]. Dioskurydes wskazywał na przeczyszczające i moczopędne działanie roślin[47]. Pliniusz Starszy w Historii naturalnej wskazywał na stosowanie tych roślin w leczeniu żylaków[48]. W Zielniku Szymona Syreńskiego, wydanym po raz pierwszy w 1613 roku, myszopłoch opisany jest jako roślina o mocy leczniczej, do stosowania m.in. w zatrzymaniu moczu i kamicy nerkowej i przyspieszająca menstruację, używana przede wszystkim w postaci nalewki winnej[36]. Również w pracy Komeniusza z XVII wieku pt. Janua linguarum reserata myszopłoch opisany został jako ciepłe zioło na choroby nerek[37]. W pracy Ignacego Czerwiakowskiego z 1852 roku Botanika szczególna: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych autor podał, że korzeń myszopłocha kolczastego (radix Rusci v. Brusci) używany był dawniej jako „środek otwierający i pędzący mocz w puchlinach i zatkaniach trzewiów”, wchodzący w skład mieszanki ziołowej radices quinque aperientes majores (pięciu korzeni otwierających większych), a także stosowany w leczeniu żółtaczki i kamicy nerkowej oraz do przyspieszenia menstruacji. Autor podał też, że korzeń R. hypophyllum miał zastosowanie lekarskie m.in. w ciężkich porodach, zatrzymaniu menstruacji i dolegliwościach układu moczowego. Z kolei w przypadku R. hypoglossum Czerwiakowski wspomniał o stosowaniu ziela tej rośliny na dolegliwości gardła i macicy[38].
Wskazania
Myszopłoch kolczasty stosowany jest w medycynie tradycyjnej wielu krajów basenu Morza Śródziemnego. W Europie organy podziemne stosowane są tradycyjnie w leczeniu schorzeń układu moczowego i jako środek przeczyszczający, natomiast nadziemne głównie jako leki moczopędne[20]. W medycynie ludowej Turcji wywar z korzeni myszopłocha kolczastego jest szeroko stosowany wewnętrznie jako środek moczopędny oraz w leczeniu schorzeń układu moczowego, takich jak zapalenie nerek i kamica nerkowa, a także w leczeniu wyprysków. W Palestynie wyciąg z kłącza stosuje się zewnętrznie przeciw chorobom skóry, natomiast we Włoszech stosuje się go w leczeniu brodawek i odmrożeń, przy zapaleniach jelit i biegunce, a miejscowo w zapaleniu stawów. Nadziemne części tej rośliny są tradycyjnie stosowane jako leki moczopędne, głównie w krajach śródziemnomorskich i na Bliskim Wschodzie[10].
W Turcji wywar z jagód Ruscus hypoglossum stosuje się zewnętrznie na czyraki i brodawki, a świeże liście wykorzystuje się w hodowli bydła przeciw przeziębieniom i zapaleniu wymienia. Liście R. colchicus są wykorzystywane przez miejscową ludność do żywienia zwierząt gospodarskich w celu uzyskania większej ilości mleka i zwiększenia zawartości tłuszczu[10].
Ruscus hyrcanus stosowany jest w tradycyjnej medycynie irańskiej jako środek moczopędny, przeciwkrwotoczny, zwężający naczynia krwionośne, przeciwzakaźny, przeciwzapalny, przeciwżylakowy, pobudzający apetyt i przeczyszczający[17][21].
Wyciągi z myszopłocha kolczastego są jednym z najczęściej stosowanych leków flebotropowych w leczeniu przewlekłej niewydolności żylnej. Zawarte w nich saponiny sterydowe zmniejszają przepuszczalność naczyń, wykazują działanie przeciwzapalne, naczyniozwężające, a także przeciwkrzepliwe oraz hamują aktywność elastazy uszkadzającej włókna elastynowe. Stosowane przewlekle zmniejszają nasilenie bólu, skurczów, uczucia ciężkości nóg i parestezji, a także obniżają objętość krwi żylnej zalegającej w kończynach dolnych oraz redukują obrzęki u pacjentów z przewlekłą chorobą żylną. Wpływają też pozytywnie na proces gojenia się owrzodzeń żylnych[51]. U chorych stosujących wyciągi myszopłocha kolczastego w połączeniu z hesperydyną i witaminą C stwierdzono istotne zmniejszenie nasilenia bólu, skurczów, uczucia ciężkości nóg i parestezji w porównaniu z placebo[51][47]. Skuteczność wyciągów z myszopłocha kolczastego w leczeniu przewlekłej niewydolności żylnej potwierdziło wiele badań klinicznych[47].
W badaniach przeprowadzonych na myszach ekstrakt wodno-alkoholowy z myszopłocha kolczastego znacznie zmniejszał ostry ból przy dawce 300 mg/kg/mc w porównaniu z grupą kontrolną. Procent zahamowania w przypadku ostrego bólu wyniósł 60% (w grupie, której podano morfinę, wskaźnik ten wyniósł 85%). Ponadto ekstrakt spowodował znaczne zmniejszenie przewlekłego bólu wywołanego formaliną, przy dawce 150 mg/kg mc i 300 mg/kg mc w porównaniu z grupą kontrolną (p<0,05). W dawkach 150 i 300 mg/kg mc hamowanie bólu przewlekłego wyniosło odpowiednio 71% i 94%, w porównaniu z hamowaniem na poziomie 97% w grupie, której podano morfinę[52].
Badania ekstraktu z myszopłocha kolczastego wykazały, że jest on toksyczny dla komórek Jurkat (modelu ludzkiej ostrej białaczki limfocytowej T-komórkowej). Analiza ujawniła zatrzymanie proliferacji komórek Jurkat oraz silny, zależny od dawki, spadek poziomu białka p53. Śmierć komórek następuje w nieznanym mechanizmie nieapoptotycznym[53].
Mechanizm działania
Saponinom sterydowym zawartym w kłączach myszopłochów, zwłaszcza ruskogeninie, przypisuje się zmniejszanie przepuszczalności naczyń, hamowanie aktywności elastazy, działanie przeciwzapalne, naczyniozwężające oraz przeciwkrzepliwe[51].
Mechanizm działania przeciwobrzękowego jest głównie następstwem zmniejszenia przepuszczalności włośniczek dla białek oraz hamowania filtracji włośniczkowej i adhezji neutrofilów do komórek śródbłonka. Działanie przeciwzapalne jest również związane z hamowaniem migracji leukocytów poprzez śródbłonek, zależnej od zmniejszenia ekspresji międzykomórkowej cząsteczek adhezyjnych ICAM-1, indukowanej przez cytokiny prozapalne. Działanie naczyniozwężające jest związane ze zwiększonym uwalnianiem noradrenaliny przez zakończenia współczulne i aktywacją postsynaptycznych receptorów adrenergicznych α1 i α2. W badaniach in vivo wykazano, że działanie naczyniozwężające nie obejmuje układu tętniczego[51].
Surowiec leczniczy
Według Farmakopei Polskiej surowcem leczniczym jest kłącze ruszczyka (rusci rhizoma) – wysuszone, całe lub rozdrobione podziemne części myszopłocha kolczastego. Surowiec zawiera nie mniej niż 1% sumy sapogenin w przeliczeniu na ruskogeniny[54].
Dawkowanie
Surowiec leczniczy można stosować w postaci naparów, w dawce 1,5 do 3 gramów na dzień, tabletek i kapsułek ze standaryzowanego wyciągu z kłącza, zawierających 20mg ruskogeniny, w dawce 2–3 kapsułki na dzień oraz ekstraktów płynnych 1:2 w dawce 3–6ml na dzień i nalewek 1:5 w dawce 7,5–15ml na dobę. Surowiec służy również do przygotowania kremów, maści i żeli do stosowania zewnętrznego[47].
W leczeniu przewlekłej choroby żylnej zaleca się stosowanie raz dziennie 7–11mg ruskogenin. Przy zawartości ruskogenin w ekstrakcie około 5% odpowiada to dawce suchego ekstraktu wynoszącej 140–220mg[51].
Przeciwwskazania
Ponieważ ekstrakty z myszopłochów mogą powodować skurcz naczyń, przeciwwskazaniem do ich stosowania jest nadciśnienie tętnicze[50].
Myszopłoch kolczasty, Ruscus hypoglossum i naturalny mieszaniec R. ×microglossus uprawiane są jako rośliny ozdobne[55], a także jako żywopłoty[9]. W uprawie dominuje obupłciowa forma myszopłocha kolczastego (R. aculeatus hermaphrodite) oraz kultywary tego gatunku, np.[56]:
R. aculeatus 'Christmas Berry', o wysokości 45cm, obupłciowy, z ciemnozielonymi pędami i jasnoczerwonymi jagodami,
R. aculeatus 'John Redmond', karłowaty, o wysokości do 30cm, z zielonymi pędami i ciemnoczerwonymi jagodami.
Myszopłoch kolczasty jest uprawiany jako wysoka roślina okrywowa w miejscach o dużym zacienieniu[7]. Nadaje się do ogrodów leśnych[9]. Pozostałe gatunki i kultywary uprawiane są jako niskie rośliny okrywowe lub jako rośliny doniczkowe. Są bardzo odporne na niekorzystne warunki i zaniedbanie[7], mało wymagające, tolerują stanowiska zacienione i nasłonecznione oraz każdy rodzaj gleby. Źle znoszą zalewanie[57]. Mogą być rozmnażane przez podział kłącza na wiosnę lub jesienią. Rozmnażanie z nasion jest możliwe, ale bardzo długotrwałe[7].
Nie są dość mrozoodporne, by mogły być bezproblemowo uprawiane w gruncie w Polsce[58] (strefy mrozoodporności: 7–10[57]). Rzadko uprawiany w gruncie myszopłoch kolczasty wymaga starannego okrywania zimą, poza tym bywa sadzony jako roślina doniczkowa[58]. Gatunek ten uprawiany jest w szklarniach Ogrodu Botanicznego w Poznaniu[59].
Młode pędy myszopłocha kolczastego w krajach śródziemnomorskich (we Włoszech i na Istrii) spożywane są jak szparagi[60][10]. Nasiona służyły w przeszłości jako substytut kawy[10].
Inne zastosowania
Pędy myszopłocha kolczastego są suszone i wykorzystywane jako elementy dekoracyjne[7]. Suszone pędy są też wykorzystywane do produkcji miotełek[44] – używanych w ogrodach oraz m.in. przez rzeźników do czyszczenia kloców masarskich i przez piekarzy do wymiatania żaru z pieców chlebowych[25].
W 2015 roku Wielka Brytania wydała znaczek pocztowy na przesyłki pierwszej klasy o wadze do 100g, przedstawiający pęd z gałęziakami i jagodami myszopłocha kolczastego[61].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
GiulioG.VeroneseGiulioG., A study on the genus Ruscus and its horticultural value, Cambridge University Botanic Garden, 2014. Brak numerów stron w książce
JamesCullen (et al.):The European garden flora, flowering plants: a manual for the identification of plants cultivated in Europe, both out-of-doors and under glass.Wyd.2nd.Cambridge:Cambridge University Press,2011,s.168. ISBN978-0-521-76147-5.
A.Güvenç,M.Coskun,O.Arihan.Anatomical structure of cladodes of Ruscus L. taxa (Liliaceae) in Turkey.„Fabad Journal of Pharmaceutical Sciences”.36(3),s.119-128,2011.
EstherMartínez-Pallé,GiovannaAronne.Pollination failure in mediterranean Ruscus aculeatus L..„Botanical Journal of the Linnean Society”.134(3),s.443–452,2000-11. DOI: 10.1006/bojl.2000.0342.
Mir BabakBahadori,SolmazAsnaashari,HosseinNazemiyeh.Fatty Acid Profile of Roots and Aerial Parts of Ruscus hyrcanus Woronow.„Pharmaceutical Sciences”.25(1),s.78–81,2019-03-18. DOI: 10.15171/PS.2019.12.
LuigiaLongo,GiuseppeVasapollo.Determination of Anthocyanins in Ruscus aculeatus L. Berries.„Journal of Agricultural and Food Chemistry”.53(2),s.475–479,2005-01-01. DOI: 10.1021/jf0487250.
Joana P. B.Rodrigues (et al.).Phenolic Compounds and Bioactive Properties of Ruscus aculeatus L. (Asparagaceae): The Pharmacological Potential of an Underexploited Subshrub.„Molecules”.26(7),s.1882,2021-03-26. DOI: 10.3390/molecules26071882.
SalimehGhorbani (et al.).Genetic structure, molecular and phytochemical analysis in Iranian populations of Ruscus hyrcanus (Asparagaceae).„Industrial Crops and Products”.154,s.112716,2020-10. DOI: 10.1016/j.indcrop.2020.112716.
YoshihiroMimaki (et al.).Steroidal Saponins from the Rhizomes of Ruscus Hypophyllum.„Natural Product Communications”.3(10),2008-10. DOI: 10.1177/1934578X0800301018.
E.P.E.P.KemertelidzeE.P.E.P. i inni, Chemical composition and pharmacological activity of Ruscus colchicus leaves, „Pharmaceutical Chemistry Journal”, 46 (6), 2012, s. 372–375, DOI:10.1007/s11094-012-0801-5.
Peter A.Thomas,Tarek A.Mukassabi.Biological Flora of the British Isles: Ruscus aculeatus.„Journal of Ecology”.102(4),s.1083–1100,2014-07. DOI: 10.1111/1365-2745.12265.
NouriJdaidi,FouedAloui,HoucineSelmi.Characterization of the central and marginal ecological habitat of a rare medicinal species in Tunisia: Case of Ruscus hypophyllum L.„International Journal of Phytology Research”.1(1),s.22-26,2021.
SilviaDel Vecchio,Russell L.Burke,LorenzoRugiero,MassimoCapulai inni.Seasonal Changes in the Diet of Testudo hermanni hermanni in Central Italy.„Herpetologica”.67(3),s.236–249,2011-09. DOI: 10.1655/HERPETOLOGICA-D-10-00064.1.
Joo-HwanKim (et al.).Molecular phylogenetics of Ruscaceae sensu lato and related families (Asparagales) based on plastid and nuclear DNA sequences.„Annals of Botany”.106(5),s.775-790,2010.
UmbertoQuattrocchi:CRC World Dictionary of Plant Names: Common Names, Scientific Names, Eponyms, Synonyms, and Etymology.T.4 (R-Z).CRC Press,2000. ISBN0-8493-2678-8.(ang.). Brak numerów stron w książce
Ignacy Rafał Czerwiakowski:Botanika szczególna.T.2:Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych.Kraków:Uniwersytet Jagielloński,1852,s.613-615.(pol.).
Józef Rostafiński:Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach.Kraków:Akademia Umiejętności,1900,s.437.(pol.).
Ludmiła Karpowiczowa (red.):Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński.Warszawa:Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,1973,s.116.
JohnScarborough.Scribonius Largus and Friends.„Oxford Handbook of Science and Medicine in the Classical World”,s.698–720,2018-08-29. DOI: 10.1093/oxfordhb/9780199734146.013.32.
KerryBone,SimonMills:Principles and practice of phytotherapy: modern herbal medicine.Wyd.2.Edinburgh:Elsevier Health Sciences,2013,s.467-472. ISBN978-0-7020-5297-2.
BasharSaad:Greco-Arab and Islamic Herbal Medicine: Traditional System, Ethics, Safety, Efficacy, and Regulatory Issues.Hoboken, N.J.:Wiley,2011. ISBN978-1-118-00226-1. Brak numerów stron w książce
Hamzah M.Maswadeh,Mohammad H.Semreen,Ahmad R.Naddaf.Anti-inflammatory activity of Achillea and Ruscus topical gel on carrageenan-induced paw edema in rats.„Acta Poloniae Pharmaceutica - Drug Research”.63(4),s.277-280,2006.
TaraDaniari,M.Ramezani,B.Pakpour.Anti-nociceptive and anti-inflammatory effect of Ruscus aculeatus L hydroalcoholic extract in male NMRI mice.„Journal of Gorgan University of Medical Sciences”.21,s.47-52,2020.
GrahamRice:Planting the dry shade garden: the best plants for the toughest spot in your garden.Portland, Or.:Timber Press,2012,s.61-62. ISBN978-1-60469-328-7.
GeoffreyG.BurnieGeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN3-8331-1916-0, OCLC271991134.
KatijaDolina,ŁukaszŁuczaj.Wild food plants used on the Dubrovnik coast (south-eastern Croatia).„Acta Societatis Botanicorum Poloniae”.83(3),s.175–181,2014-09-19. DOI: 10.5586/ASBP.2014.029.