Szparagowce

Szparagowce (Asparagales Bromhead) – rząd roślin należących do klasy jednoliściennych. Wyróżnia się w jego obrębie 14 rodzin z ponad 1,1 tysiącem rodzajów i ponad 36,2 tysiącami gatunków, z czego 26 tysięcy należy do rodziny storczykowatych^[2]. Szparagowce spotykane są na całym świecie, ale do obszarów o ich szczególnym zróżnicowaniu należy południowa Afryka (choć akurat storczykowatych tu jest niewiele)^[2]. Należące tu rośliny to często geofity z owocami typu torebka i jagoda^[3]. Do cech apomorficznych dla rzędu należy dolne położenie zalążni (u części linii rozwojowych nastąpił powrót do zalążni górnej) i równoczesna mikrosporogeneza, a dla wszystkich linii z wyjątkiem bazalnych storczykowatych (i nielicznymi wyjątkami, w których cecha zanikła) obecność fitomelatoniny w łupinie nasiennej nadającej nasionom ciemną, często czarną barwę^[4].

Szparagowce

Szparag lekarski
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Nazwa systematyczna
Asparagales Bromhead Edinburgh New Philos. J. 25: 132. Jul 1838

Paphiopedilum sukhakulii

Ixiolirion tataricum

Morfologia

Czosnek niedźwiedzi

Pokrój

Najczęściej byliny, rzadziej rośliny dwuletnie, pnącza, półkrzewy, krzewy i drzewa zimozielone lub zrzucające liście. Często z bulwą lub bulwocebulą, w wielu wypadkach też rośliny kseromorficzne. Pędy zwykle są nagie^[5].

Liście

Skrętoległe, pojedyncze, całobrzegie (rzadko piłkowane), zwykle równowąskie, choć nierzadko też zróżnicowane na pozorną blaszkę liściową i ogonek liściowy. U nasady często z pochwą liściową (otwartą lub zamkniętą), zawsze bez przylistków^[5].

Kwiaty

Rozwijają się na szczycie pędów, pojedyncze lub zebrane w różnego rodzaju kwiatostany, często złożone. Mają budowę promienistą lub grzbiecistą, listki okwiatu w dwóch okółkach po 3, rzadziej po 2, 5 lub 7, zwykle barwne i najczęściej zrośnięte mniej lub bardziej u nasady. Pręciki najczęściej w dwóch okółkach po 3, rzadziej jest ich mniej lub więcej, nitki są wolne lub zrośnięte, często przyrośnięte do listków okwiatu. Zalążnia powstaje zwykle z trzech zrośniętych owocolistków (rzadziej 2, 5 lub 7), jest dolna lub górna. Zalążków najczęściej jest od 1 do 50, ale bywa że są ich nawet miliony^[5].

Owoce

Najczęściej torebki i jagody, rzadko orzechy, pestkowce, rozłupnie i skrzydlaki^[5].

Systematyka

Tigridia pavonia

W dawniejszych systemach (np. Cronquista z 1981 r.) rząd ten nie pojawia się wcale, a przedstawiciele tej linii rozwojowej zaliczani byli zwykle do parafiletycznego w ówczesnym ujęciu rzędu liliowców Liliales i rzędu storczykowców Orchidales^[6]. Późniejsze badania biochemiczne w zakresie serologicznych reakcji białek nasion i cytologiczne (obecność komórek śluzowych i rafidów) pozwoliły na wyodrębnienie tej grupy roślin w randze rzędu Asparagales np. w systemie Reveala (1999), Takhtajana (1997) i APG II (2003). Przy czym systemy wyróżniające drobne i liczne rodziny i rzędy (w tym system Takhtajana w wersji jeszcze z 2009) ujmowały rząd wąsko, odpowiadający współczesnemu ujęciu rodziny szparagowatych Asparagaceae^[7]. W systemach APG rząd obejmował różne linie rozwojowe jednoliściennych ze storczykowatymi jako grupą bazalną. W systemie APG III (2009) klasyfikacja rzędu została uproszczona poprzez scalenie szeregu rodzin w taksony szerzej ujmowane. Liczba rodzin zmniejszyła się z 24 do 14^[8]. Rodzina żółtakowate (Xanthorrhoeaceae) została powiększona o wcześniej wyodrębniane w randze rodzin złotogłowowe (Asphodeloideae) i liliowcowe (Hemerocallidoideae). Rodzina amarylkowate (Amaryllidaceae) została powiększona o agapantowe (Agapanthoideae) i czosnkowe (Allioideae). W końcu szparagowate (Asparagaceae) objęły w sumie 7 taksonów wcześniej wyodrębnianych jako osobne rodziny^[9]. W systemie APG IV z 2016 wprowadzono tylko korektę w nomenklaturze zmieniając nazwę rodziny żółtakowate Xanthorrhoeaceae na złotogłowowate Asphodelaceae^[10].

Pozycja rzędu w drzewie filogenetycznym jednoliściennych według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

←	tatarakowce Acorales żabieńcowce Alismatales Petrosaviales pochrzynowce Dioscoreales pandanowce Pandanales liliowce Liliales szparagowce Asparagales arekowce Arecales wiechlinowce Poales komelinowce Commelinales imbirowce Zingiberales

Podział i powiązania filogenetyczne rodzin szparagowców według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

szparagowce	storczykowate Orchidaceae Boryaceae Blandfordiaceae Lanariaceae asteliowate Asteliaceae przyklękowate Hypoxidaceae Ixioliriaceae Tecophilaeaceae Doryanthaceae kosaćcowate Iridaceae Xeronemataceae złotogłowowate Asphodelaceae amarylkowate Amaryllidaceae szparagowate Asparagaceae

Rząd szparagowce w wąskim ujęciu w systemie Takhtajana (2009)^[7]

W systemie Takhtajana rząd odpowiada ujęciu szeroko ujmowanej rodzinie szparagowatych Asparagaceae z systemów APG, a wyróżniane w jego obrębie rodziny odpowiadają częściowo tamtejszym podrodzinom^[7][2].

• Convallariaceae – konwaliowate
• Dracaenaceae – dracenowate
• Nolinaceae
• Ruscaceae – myszopłochowate
• Asparagaceae – szparagowate
• Eriospermaceae

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
3. ColeC. T.CH. ColeC. i inni, Filogeneza roślin okrytozalążkowych – Systematyka Roślin Kwiatowych, Polskie tłumaczenie/Polish version of (2018) Angiosperm Phylogeny Poster – Flowering Plant Systematics [online], 2018.
4. Michael G.M.G. Simpson Michael G.M.G., Plant systematics, wyd. 2nd ed, Burlington, MA: Academic Press, 2010, s. 213–216, ISBN 978-0-12-374380-0, OCLC 651153667.
5. Jan Thomas Johansson: Iridales Raf.. [w:] The Phylogeny of Angiosperms [on-line]. [dostęp 2021-02-05].
6. Arthur Cronquist: An integrated system of classification of flowering plants. New York: Columbia University Press, 1981, s. 1189–1190. ISBN 0-231-03880-1.
7. Armen Takhtajan: Flowering Plants. 978-1-4020-9608-2: Springer, 2009, s. 630.
8. Angiosperm Phylogeny Group (2009). An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III. Botanical Journal of the Linnean Society 161: 105-121.
9. Chase, Mark W. i Reveal, James L. A phylogenetic classification of the land plants to accompany APG III. „Botanical Journal of the Linnean Society 161, 2”, s. 122–127, październik 2009. DOI: 10.1111/j.1095-8339.2009.01002.x.
10. The Angiosperm Phylogeny Group. An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG IV. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 181, 1, s. 1–20, 2016. DOI: 10.1111/boj.12385.

Kontrola autorytatywna (takson):

• LCCN: sh2003009819
• GND: 4672387-0
• BnF: 123026692
• BNCF: 63308
• NKC: ph508888
• J9U: 987007530396505171
• LNB: 000126462

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: plant/Asparagales

Identyfikatory zewnętrzne:

• EoL: 4175
• GBIF: 1169
• identyfikator iNaturalist: 47218
• ITIS: 897479
• NCBI: 73496
• Tela Botanica: 100964
• identyfikator Tropicos: 50324390
• identyfikator taksonu Fossilworks: 54968
• CoL: SP