Kosaćcowate (Iridaceae Juss.) – rodzinajednoliściennych roślin lądowych oraz bagiennych. Obejmuje ok. 2,1–2,2 tysięcy gatunków zebranych w 66 rodzajów[2]. Rodzina jest niemal kosmopolityczna, brak jej przedstawicieli tylko na dalekiej północy, na rozległych obszarach pustyń Afryki Północnej, Półwyspu Arabskiego i Australii oraz na subkontynencie indyjskim. Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w południowej i środkowej Afryce oraz w Ameryce Południowej[4]. Do rodziny należą liczne i bardzo popularne w całym świecie rośliny ozdobne (np. szafran, sparaksis, iksja, frezja, mieczyk, miecznica, kosaciec, tygrysówka). Znamionaszafranu uprawnego są wysoko cenioną przyprawą. Kłącze niektórych gatunków kosaćca (tzw. orris lub korzeń fiołkowy[5]) jest ważnym surowcem w przemyśle perfumeryjnym[4], wykorzystywany był także w ziołolecznictwie. Bulwy niektórych przedstawicieli są lokalnie spożywane (np. szafranu, Lapeirousia i Moraea fugax)[6].
Kwiaty mieszańca frezjiFreesia alba × liechtliniiSzafran uprawny z czerwonymi znamionami
Najczęściej wieloletnie rośliny zielne[7], rzadko rośliny drewniejące (półkrzewy występują w plemieniu Nivenioideae[6]) i rośliny jednoroczne[6]. Ich pędy są zielone, z wyjątkiem bezzieleniowego i myko-heterotroficznego rodzaju Geosiris. Pęd kwiatowy wyrasta z poziomo rozrastającego się kłącza lub bulw, bardzo rzadko cebul. U roślin z rodzaju tygrysówka występują bulwy korzeniowe. Pędy boczne rozwijają się w kątach najwyższych liści. Bulwy rozwijają się z najniższego międzywęźla łodygi po kwitnieniu i jako organy spichrzowe zasilają rozwój pędów kwitnących w następnym roku. W przypadku roślin kłączowych spichrzowe pędy przyrastające w kolejnych latach tworzą zwykle regularne rozgałęzienia[7]. Pędy kwitnące są zwykle nadziemne (na przekroju okrągłe, spłaszczone, oskrzydlone lub kanciaste), choć u niektórych przedstawicieli nad powierzchnię wystają tylko liście i część kwiatu (zalążnia pozostaje także pod ziemią), tak jest u rodzaju Romulea i Crocus[7][6].
Wyrastają z podziemnego pędu (bulwy lub kłącza) ułożone w dwóch rzędach. Mają pochwiastą nasadę (zamkniętą lub otwartą) obejmującą nasadę młodszego liścia[7]. Blaszka jest zwykle unifacjalna, mieczowata, bokiem zwrócona do łodygi, czasem cylindryczna, a u rodzaju Geosiris – łuskowata[6].
Rzadko pojedyncze (np. w rodzaju szafran), zwykle zebrane są w różnego rodzaju kwiatostany na szczycie pędu kwiatonośnego (kłosy, grona, wiechy, wachlarzyki i skrętki). Kwiaty pojedynczo lub po kilka wsparte są podsadkami. Okwiat jest promienisty lub grzbiecisty, złożony z dwóch okółków barwnych listków, często zróżnicowanych. U nasady u wielu przedstawicieli rodziny okwiat jest zrośnięty w formie rurki, u niektórych zgiętej. W kwiatach o symetrii grzbiecistej (np. w rodzaju mieczyk) dolną wargę tworzy jeden listek okółka zewnętrznego i dwa listki okółka wewnętrznego. Górną wargę tworzą pozostałe. Pręciki są trzy (dwa u Diplarrena[6]), nadległe listkom zewnętrznego okółka, często o nitkach w dole zrośniętych w rurkę. Zalążnia jest dolna (górna tylko u Isophysis[6]), zwykle trójkomorowa. Szyjka słupka różnie wykształcona, często w górze rozwidlona, czasem kilkukrotnie, bywa też rozszerzona i barwna (np. u kosaćca)[7].
Rodzina wyewoluowała ok. 80 milionów lat temu tj. w czasie późnej kredy. Najstarszą żyjącą współcześnie linię rozwojową w obrębie rodziny reprezentuje rodzaj Isophysis z jednym gatunkiem występującym na Tasmanii. Linia ta oddzieliła się od reszty rodziny ok. 66 milionów lat temu. Kolejne, najstarsze rodzaje również mają zasięgi obejmujące Australazję i dlatego przypuszcza się, że rodzina pochodzi z kontynentu obejmującego współczesną Australię i Antarktydę. Późniejsze różnicowanie się przedstawicieli tej rodziny datowane już na eocen zaowocowało ośrodkami jej największego zróżnicowania w Afryce południowej i Ameryce Południowej[6].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase:Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants.Richmond, Chicago:Kew Publishing, The University of Chicago Press,2017,s.165-167. ISBN978-1-84246-634-6.
PeterGoldblatt:Systematics and biology of Lapeirousia, Codonorhiza, Psilosiphon and Schizorhiza in southern Africa.SANBI,2015. ISBN978-1-928224-02-0. OCLC915718972.(ang.). Brak numerów stron w książce
,_Austria.jpg)
