Remove ads
Kosaćcowate (Iridaceae Juss.) – rodzina jednoliściennych roślin lądowych oraz bagiennych. Obejmuje ok. 2,1–2,2 tysięcy gatunków zebranych w 66 rodzajów[2]. Rodzina jest niemal kosmopolityczna, brak jej przedstawicieli tylko na dalekiej północy, na rozległych obszarach pustyń Afryki Północnej, Półwyspu Arabskiego i Australii oraz na subkontynencie indyjskim. Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w południowej i środkowej Afryce oraz w Ameryce Południowej[4]. Do rodziny należą liczne i bardzo popularne w całym świecie rośliny ozdobne (np. szafran, sparaksis, iksja, frezja, mieczyk, miecznica, kosaciec, tygrysówka). Znamiona szafranu uprawnego są wysoko cenioną przyprawą. Kłącze niektórych gatunków kosaćca (tzw. orris lub korzeń fiołkowy[5]) jest ważnym surowcem w przemyśle perfumeryjnym[4], wykorzystywany był także w ziołolecznictwie. Bulwy niektórych przedstawicieli są lokalnie spożywane (np. szafranu, Lapeirousia i Moraea fugax)[6].
 Kosaciec syberyjski | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina |
kosaćcowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Iridaceae Juss. Gen. Pl.: 57. 4 Aug 1789[3] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
Iris L. (1753)[3] | |
Remove ads
- Pokrój
- Najczęściej wieloletnie rośliny zielne[7], rzadko rośliny drewniejące (półkrzewy występują w plemieniu Nivenioideae[6]) i rośliny jednoroczne[6]. Ich pędy są zielone, z wyjątkiem bezzieleniowego i myko-heterotroficznego rodzaju Geosiris. Pęd kwiatowy wyrasta z poziomo rozrastającego się kłącza lub bulw, bardzo rzadko cebul. U roślin z rodzaju tygrysówka występują bulwy korzeniowe. Pędy boczne rozwijają się w kątach najwyższych liści. Bulwy rozwijają się z najniższego międzywęźla łodygi po kwitnieniu i jako organy spichrzowe zasilają rozwój pędów kwitnących w następnym roku. W przypadku roślin kłączowych spichrzowe pędy przyrastające w kolejnych latach tworzą zwykle regularne rozgałęzienia[7]. Pędy kwitnące są zwykle nadziemne (na przekroju okrągłe, spłaszczone, oskrzydlone lub kanciaste), choć u niektórych przedstawicieli nad powierzchnię wystają tylko liście i część kwiatu (zalążnia pozostaje także pod ziemią), tak jest u rodzaju Romulea i Crocus[7][6].
- Liście
- Wyrastają z podziemnego pędu (bulwy lub kłącza) ułożone w dwóch rzędach. Mają pochwiastą nasadę (zamkniętą lub otwartą) obejmującą nasadę młodszego liścia[7]. Blaszka jest zwykle unifacjalna, mieczowata, bokiem zwrócona do łodygi, czasem cylindryczna, a u rodzaju Geosiris – łuskowata[6].
- Kwiaty
- Rzadko pojedyncze (np. w rodzaju szafran), zwykle zebrane są w różnego rodzaju kwiatostany na szczycie pędu kwiatonośnego (kłosy, grona, wiechy, wachlarzyki i skrętki). Kwiaty pojedynczo lub po kilka wsparte są podsadkami. Okwiat jest promienisty lub grzbiecisty, złożony z dwóch okółków barwnych listków, często zróżnicowanych. U nasady u wielu przedstawicieli rodziny okwiat jest zrośnięty w formie rurki, u niektórych zgiętej. W kwiatach o symetrii grzbiecistej (np. w rodzaju mieczyk) dolną wargę tworzy jeden listek okółka zewnętrznego i dwa listki okółka wewnętrznego. Górną wargę tworzą pozostałe. Pręciki są trzy (dwa u Diplarrena[6]), nadległe listkom zewnętrznego okółka, często o nitkach w dole zrośniętych w rurkę. Zalążnia jest dolna (górna tylko u Isophysis[6]), zwykle trójkomorowa. Szyjka słupka różnie wykształcona, często w górze rozwidlona, czasem kilkukrotnie, bywa też rozszerzona i barwna (np. u kosaćca)[7].
- Owoce
- Trójkomorowa, wielonasienna torebka pękająca między przegrodami. Nasiona zwykle spłaszczone, czasem talerzykowato, bywają oskrzydlone[7].
Remove ads
W popularnym w końcu XX wieku systemie Cronquista rodzina kosaćcowatych umieszczana była w rzędzie liliowców (Liliales). Późniejsze systemy Reveala (1994-1999) i Takhtajana (1997) wyłączały kosaćcowate w odrębny rząd kosaćcowców (Iridales). W opublikowanym w 2003 roku systemie APG II kosaćcowate uznane zostały za jedną z linii rozwojowych kladu szparagowców (rząd Asparagales) i tę pozycję utrzymują w kolejnych aktualizacjach systemu (APG III z 2009, APG IV z 2016) oraz na Angiosperm Phylogeny Website[2].
Rodzina wyewoluowała ok. 80 milionów lat temu tj. w czasie późnej kredy. Najstarszą żyjącą współcześnie linię rozwojową w obrębie rodziny reprezentuje rodzaj Isophysis z jednym gatunkiem występującym na Tasmanii. Linia ta oddzieliła się od reszty rodziny ok. 66 milionów lat temu. Kolejne, najstarsze rodzaje również mają zasięgi obejmujące Australazję i dlatego przypuszcza się, że rodzina pochodzi z kontynentu obejmującego współczesną Australię i Antarktydę. Późniejsze różnicowanie się przedstawicieli tej rodziny datowane już na eocen zaowocowało ośrodkami jej największego zróżnicowania w Afryce południowej i Ameryce Południowej[6].
- Pozycja i podział rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Jeden z kladów w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych[2].
Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:
| ← |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Podział rodziny na podrodziny, plemiona i rodzaje
W obrębie rodziny wyróżnia się na siedem podrodzin o następujących powiązaniach filogenetycznych[2]:
| kosaćcowate |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Podział na podrodziny, plemiona i rodzaje (kolejność taksonów alfabetyczna)[2][8][9]:
- Podrodzina Aristeoideae Vines
- Aristea Sol. ex Aiton
,_Austria.jpg)
- Podrodzina Crocoideae G.T.Burnett
- Plemię Croceae Dumort. (syn.: Ixieae Dumort.)
- Babiana Ker Gawl. ex Sims – babiana
- Chasmanthe N.E.Br.
- Crocus L. – szafran, krokus
- Dierama K.Koch
- Duthiastrum M.P. de Vos
- Geissorhiza Ker Gawl.
- Hesperantha Ker Gawl.
- Ixia L. – iksja
- Radinosiphon N.E.Br.
- Romulea Maratti
- Sparaxis Ker Gawl. – sparaksis
- Syringodea Hook. f.
- Tritonia Ker Gawl. – tritonia
- Plemię Freesieae Goldblatt & J.C.Manning
- Plemię Gladioleae Dumort.
- Gladiolus L. – mieczyk
- Melasphaerula Ker Gawl.
- Plemię Tritonopsideae Goldblatt & J.C.Manning
- Tritoniopsis L.Bolus
- Plemię Watsonieae Klatt[10]
- Afrosolen Goldblatt & J.C.Manning
- Codonorhiza Golblatt & Manning
- Cyanixia Goldblatt & J.C.Manning
- Lapeirousia Pourret
- Micranthus (Pers.) Eckl.
- Pillansia L.Bolus
- Savannosiphon Goldblatt & Marais
- Schizorhiza Golblatt & Manning
- Thereianthus G.J.Lewis
- Watsonia Mill.
- Zygotritonia Mildbr
- Plemię Croceae Dumort. (syn.: Ixieae Dumort.)
- Podrodzina Geosiridoideae Goldblatt & J.C.Manning
- Geosiris Baillon
- Podrodzina Iridoideae Eaton
- Plemię Diplarrheneae Goldblatt
- Diplarrena Labill.
- Plemię Irideae Kitt.
- Plemię Sisyrinchieae Baker
- Libertia Spreng. – libercja
- Olsynium Raf.
- Orthrosanthus Sweet
- Sisyrinchium L. – miecznica
- Solenomelus Miers
- Tapeinia Comm. ex Juss.
- Plemię Tigridieae Baker
- Alophia Herb.
- Calydorea Herb.
- Cipura Aubl.
- Cobana Ravenna
- Cypella Herb.
- Eleutherine Herb.
- Ennealophus N.E.Br.
- Gelasine Herb.
- Herbertia Sweet
- Hesperoxiphion Baker
- Larentia Klatt
- Mastigostyla I.M.Johnst.
- Nemastylis Nutt.
- Salpingostylis Small
- Tigridia Juss. – tygrysówka
- Plemię Trimezieae Ravenna
- Plemię Diplarrheneae Goldblatt
- Podrodzina Isophysidoideae Takhtajan ex Thorne & Reveal
- Isophysis T.Moore ex Seemann
- Podrodzina Nivenioideae Schulze ex Goldblatt
- Klattia Baker
- Nivenia Vent. – srebrzelina
- Witsenia Thunb.
- Podrodzina Patersonioideae Goldblatt
- Patersonia R.Br. nom. cons.
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads