81 Pułk Strzelców Grodzieńskich

81 Pułk Strzelców Grodzieńskich im. Króla Stefana Batorego (81 pp) – oddział piechoty samoobrony kresowej i Wojska Polskiego II RP.

Ten artykuł dotyczy 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich. Zobacz też: 81 Pułk Piechoty – inne pułki piechoty z numerem 81.

81 Pułk Strzelców Grodzieńskich

Grodzieński Pułk Strzelców

Odznaka 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	12 listopada 1918
Rozformowanie	12 września 1939
Nazwa wyróżniająca	Grodzieńskich
Patron	Stefan Batory
Tradycje
Święto	12 listopada
Rodowód	Grodzieński Pułk Strzelców
Kontynuacja	29 Brygada Zmechanizowana
Dowódcy
Pierwszy	mjr Jan Jackiewicz
Ostatni	płk Edward Banaszak
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka Bitwa pod Zarębami Kościelnymi Bitwa pod Kaczkowem bitwa o przedmoście warsz. (13–16 VIII 1920) bitwa nad Niemnem (20–26 IX 1920) kampania wrześniowa bitwa pod Piotrkowem (4–6 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Grodno
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	1 Dywizja Litewsko-Białoruska 29 Dywizja Piechoty
Odznaczenia

Tereny działań pułku w latach 1919–1920

Pułk w walce o granice

Udział pułku w bitwie warszawskiej 1920

Przebieg różnych linii demarkacyjnych podczas walk o Litwę Środkową

Pułk wywodzi swój rodowód z formacji wojskowych Samoobrony Ziemi Grodzieńskiej (powstałej 12 listopada 1918^[1]). W czasie wojny 1920 roku jako Grodzieński pułk strzelców wchodził w skład 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Walczył z wojskami sowieckimi i litewskimi m.in. pod Stołowiczami, Bobrujskiem, na Litwie Środkowej, brał udział w bitwie warszawskiej i w obronie Suwalszczyzny.

Po reorganizacji Wojska Polskiego wszedł w skład 29 Dywizji Piechoty. Przed 1939 stacjonował w Grodnie.

W kampanii wrześniowej 1939 pułk walczył w składzie macierzystej dywizji w ramach odwodowej Armii „Prusy”. Na skutek błędów dowództwa^[2], działał w oderwaniu od sił głównych. Przeszedł szlak bojowy od lasu Bartkowice Mokre, przez Trzebiatów, Brzuzę, Wólkę Kuligowską, Kraszków do lasu Przysucha. Tu 12 września zaatakowany przez przeważające siły nieprzyjaciela został rozbity.

W Samoobronie Ziemi Grodzieńskiej

Za dzień powstania pułku przyjęto 12 listopada 1918, kiedy powołano do życia Samoobronę Ziemi Grodzieńskiej. W tym dniu z 14 komendantur rozlokowanych wokół Grodna do nowo formowanego pułku zaczęli napływać ochotnicy. Oficerowie rekrutowali się z byłej armii rosyjskiej oraz Korpusów Wschodnich. Szeregowi to wyłącznie ochotnicy z ziemi grodzieńskiej.

Umundurowanie stanowiły zarówno mundury niemieckie, jak i rosyjskie. Zdarzało się, że żołnierze chodzili we własnych ubraniach cywilnych. Odznaką odrębności oddziałów grodzieńskich były biało-czerwone opaski z pieczęcią Rady Regencyjnej. Podstawowe uzbrojenie – 500 karabinów z nabojami otrzymano od Niemców na podstawie umowy zawartej z dowództwem Ober-Ost.

Braki w uzbrojeniu i wyposażeniu, a także niechętne stanowisko Niemców, zmusiły władze polskie do odesłania części ochotników do Łap. Ogólny stan pododdziałów zamknął się liczbą 700 żołnierzy, w tym 30 konnych. Powstała w ten sposób formacja przyjęła nazwę 1 pułku Strzelców Grodzieńskich. Dowódcą mianowano mjr. Jana Jackiewicza, a I batalionem dowodził mjr Bronisław Bohaterewicz^[3].

Do 10 stycznia 1919 sformowane i wyszkolone pododdziały skoncentrowano w Kopciówce. Dowódca I batalionu mjr Bohaterewicz dokonał podziału na trzy kompanie: 1. objął ppor. Oreluk, dowódcą 2. został ppor. Romanowski, a 3. ppor. Piotr Daniszewski. Ponadto utworzono oddział konny por. Czuczełowicza i oddział taborowy.

Szybki rozwój oddziału wzbudzał duże obawy Niemców. Postanowili oni rozbroić batalion zakwaterowany w Kopciówce. W nocy z 15 na 16 stycznia 1919 koszary w zostały otoczone przez niemiecki pułk piechoty. Po aresztowaniu polskich parlamentariuszy zmuszono strzelców grodzieńskich do częściowego rozproszenia i rozbrojenia. Jedynie oddział konny por. Czuczełowicza wyszedł z okrążenia. 23 stycznia aresztowano dowódcę pułku mjr. Jackiewicza^[4].

Część pododdziałów skoncentrowała się ponownie w pobliżu Grodna. Dowództwo nad nimi objął mjr Bohaterewicz, odtworzył I batalion z kpt. Waśkiewiczem na czele. Batalion ten 4 lutego 1919 złożył uroczystą przysięgę.

Nowym dowódcą Samoobrony Ziemi Grodzieńskiej mianowany został płk Adam Dulewicz. Doprowadził on do zawarcia ponownej umowy z Niemcami, na mocy której grodzieński pułk miał skoncentrować się w Krynkach^[4].

W składzie Dywizji Litewsko-Białoruskiej

Kolejny etap reorganizacji 1 pułku Strzelców Grodzieńskich zapoczątkował rozkaz gen. Iwaszkiewicza dotyczący organizacji sztabu Grodzieńskiego Pułku Strzelców, a przewidzianego do składu Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Organizował go płk Franciszek Ostrowski w Wołkowysku (Ośrodek Zapasowy DL-B). Zastępcą dowódcy został ppłk Stanisław Kowalski, stanowisko adiutanta objął por. Jerzy Dąbrowski. Pułk „samoobrony” miał stać się pełnowartościową jednostką odradzającego się Wojska Polskiego.

Pierwszym pododdziałem pułku, który wszedł w skład DL-B był półszwadron Grodzieńskich Ułanów por. Czuczełowicza. Stanowiło go trzech oficerów i pięćdziesięciu dwóch kawalerzystów. 7 marca mjr Bohaterewicz przyprowadził do Wołkowyska piechotę samoobrony i przekazał nad nią dowództwo płk. Ostrowskiemu. W tym momencie pułk liczył siedemnastu oficerów i dwustu pięćdziesięciu szeregowych. Utworzono wówczas I batalion Grodzieńskiego pułku strzelców (dowódca mjr Bohaterewicz) i szkołę podoficerską pod dowództwem kpt. Waśkiewicza.

II batalion pułku utworzony został w końcu maja z batalionu zapasowego DL-B w Wołkowysku. Podobnie jak I batalion złożony był wyłącznie z ochotników – kresowiaków. Najpóźniej sformowano III batalion. Wszedł on w skład pułku dopiero w czerwcu 1920. Utworzono go z batalionu zapasowego 12 pułku piechoty z Wadowic. Według Janusza Odziemkowskiego jako III batalion dołączył do pułku Lotny Oddział Strzelców Konnych ppor. Stefana Felsztyńskiego, który oddał konie i przeformował się w dwie kompanie piechoty^[5].

W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Baranowiczach^[6].

Osobny artykuł: Organizacja pułku piechoty Wojska Polskiego II RP.

Pułk w walce o granice

W wojnie polsko-bolszewickiej

W kampanii 1919

Pierwszym oddziałem grodzieńskiego pułku, który wziął udział w walkach był półszwadron Grodzieńskich Ułanów por. Stanisława Czuczełowicza, który wykonywał zadania zwiadowcze. W nocy z 9 na 10 marca 1919 pododdział ten brał udział w akcji wyparcia oddziałów sowieckich, które przejściowo zajęły Słonim.

19 marca 1919 Grodzieński Pułk Strzelców przybył transportem do Słonima, rozpoczynając służbę frontową. Obsadził on odcinek wzdłuż rzeki Szczary od Mironima do Żyrowic. Pełniąc służbę patrolową, prowadził szkolenie oraz uzupełniał stany osobowe.

W operacji przejęcia Wilna pułk działał w składzie grupy płk. Aleksandra Boruszczaka, której pierwszym zadaniem było opanowanie Baranowicz. 15 kwietnia rozpoczął się bój o Baranowicze. Wobec niemożliwości opanowania tej miejscowości z marszu, 17 kwietnia została utworzona tzw. „grupa północna” pod dowództwem płk. Ostrowskiego z zadaniem obejścia od północy Stołowicz i uderzenia w północne skrzydło Rosjan. W skład grupy weszły: pułk grodzieński bez 1. kompanii, 3 i 6 kompania pułku białostockiego, 8 baon milicji ludowej i działon 7 pap. 19 kwietnia, po całodziennej walce z sowieckim 4 Warszawskim pułkiem strzelców, grodzieński pułk zajął Stołowicze mając trzech zabitych i siedmiu rannych, biorąc do niewoli czterdziestu jeńców i zdobywając cztery ckm-y, siedem koni oraz znaczną ilość amunicji i uzbrojenia. Akcję pod Stołowiczami przyjmuje się za chrzest bojowy^[7] pułku walczącego w całości.

Po zdobyciu Stołowicz pułk pozostawał dłuższy czas w rejonie miasteczka, obsadzając linię okopów niemieckich z okresu I wojny światowej. 7 sierpnia pułk przeszedł do działań pościgowych, zatrzymując się ostatecznie na rubieży rzeki Ptyczy i pozostał w tym rejonie do 2 października 1919. Zadanie pułku polegało na zamknięciu luki w ugrupowaniu między rzekami Berezyną i Ptyczą. 19 października pułk grodzieński został zluzowany przez 2 pułk piechoty wielkopolskiej i odmaszerował w rejon Urzecze–Nowe Dorohi, a dalej 25 października koleją, przez Mińsk i Mołodeczno, udał się do rejonu Dokszyc, by 29 października obsadzić linię Komajok–Wolbanowicze.

4 listopada pododdziały pułku wzięły udział w walkach o Lepel, zdobyły go, a następnie broniły skutecznie przed atakami sowieckiej 52 Dywizji Strzelców. W wyniku walk o miasto pułk stracił ponad 20% swojego stanu osobowego. Niektóre kompanie liczyły jedynie ok. czterdziestu żołnierzy. Zimą nastąpiła reorganizacja pułku. Rozwiązano III batalion, a jego kosztem uzupełniono stany pozostałych pododdziałów. Monotonię zimowej kampanii urozmaicały częste wypady na pozycje wroga.

Działania odwrotowe 1920

14 maja 1920 nastąpiło uderzenie sowieckiej 15 Armii na pozycje 8 Dywizji Piechoty i 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej.

Pułk grodzieński liczący około 300 bagnetów broniąc 30-kilometrowego odcinka frontu przyjął uderzenie dwóch brygad sowieckich: 13 na pozycje II batalionu i 15 na stanowiska I batalionu.

Próba powstrzymania przeciwnika pod Zabojaniem nie powiodła się. Pułk został zepchnięty ze swych pozycji i wycofał się początkowo do Horodca, a następnie wraz z pozostałymi oddziałami 1 DL-B zajął pozycje obronne wzdłuż linii jezioro Dzwony – Pyszno – Osieciszcze, obsadzając rejon jeziora Lukowice – Burowie na południowym skrzydle dywizji.

15 maja pułk obsadził I batalionem przedmoście w Mościszczu, a siłami II batalionu patrolował rzekę na odcinku Karalina – Ulesia. 18 maja pułk toczył zacięte walki pod Mościszczem i Lipskiem, a dzień później pod Ulesiem i Karaliną.

20 maja doszło do boju pod Bereśniewką, w którym pułk stracił ponad dwustu żołnierzy (zabitych i rannych).

W Malewiczach pułk dostał uzupełnienie z dobrze wyszkolonych pododdziałów marszowych. Kompanie znowu liczyły ponad 100 bagnetów.

28 maja pułk w ramach przeciwnatarcia uderzył na Knajok. Jego czołowy I batalion rozbił przednią straż wroga w Hryniewiczach. 1 czerwca przeprowadził wypad na Chodaki i nacierał dalej, by 6 czerwca wyjść z walki i jako odwód dywizji ześrodkować się w rejonie Dokszyc.

4 lipca rozpoczęła się kolejna ofensywa wojsk sowieckich. Słaba linia placówek pułku nowogródzkiego została rozbita pod Czernicą Wielką. Kilkakrotne kontrataki pododdziałów grodzieńskich nie przyniosły rezultatu. 5 lipca pułk wycofał się z zajmowanych do tej pory linii niemieckich okopów.

W następnych dniach pułk prowadził działania odwrotowe. 21 lipca osiągnął linię Niemna i zajął centralny odcinek obrony dywizji od jeziora Winetejska do folwarku Michałówka. Głównym jego zadaniem była obrona przepraw w Mostach.

22 lipca miało miejsce kolejne uderzenie wojsk sowieckich. Decydujące natarcie przeprowadziła 6 Dywizja Strzelców na centrum 1 DL-B w Mostach. Podjęta w tym dniu próba sforsowania Niemna i zepchnięcia z pozycji grodzieńskiego pułku nie powiodła się. Także następnego dnia pułk skutecznie odpierał kolejne ataki nieprzyjaciela.

24 lipca pułk otrzymał rozkaz wycofania się znad Niemna i przejścia za Zelwiankę. Obsadził odcinek wzdłuż zachodniego brzegu rzeki od Piasków włącznie do ujścia Zelwianki do Niemna.

Wobec zagrożenia okrążeniem pułk musiał jednak odejść z pozycji obronnych. Będąc w straży tylnej dywizji, osłaniał jej wycofanie, a następnie wyjście z półokrążenia. O świcie 2 sierpnia pułk obsadził zachodni brzeg rzeki Nurzec od ujścia do Bugu do Ciechanowca, tocząc jednocześnie bój z jednostkami 21 Dywizji Strzelców pod Zaszkowem.

W nocy z 3 na 4 sierpnia pułk przeprawił się promami na południowy brzeg Bugu, po czym w składzie 2 Brygady pomaszerował do Małkini. Tam ponownie przeprawił się na północny brzeg rzeki, by wziąć udział w manewrze ppłk. Rybickiego wyjścia na tyły wojskom sowieckim w rejonie Pułtuska.

5 sierpnia stoczył bój pod Daniłowem, a 7 sierpnia pod Kaczkowem; w obu bitwach miał pięćdziesięciu zabitych.

Następnie pułk grodzieński wycofał się wraz z brygadą z Wyszkowa i obsadził odcinek od Słopska do Niegowa. 12 sierpnia cofał się nadal, maszerując przez Radzymin i ześrodkował się w Pustelniku.

W ofensywie

W nocy z 13 na 14 sierpnia zapadła decyzja użycia 1 DL-B w natarciu na Radzymin. Grodzieński pułk miał uderzyć przez Słupno w ogólnym kierunku na Mokre siłami dwóch batalionów. I batalion piechoty stanowić miał odwód. Pułk rozpoczął 14 sierpnia natarcie. Jednak przeciwuderzenie sowieckiej 81 Brygady Strzelców załamało polskie natarcie i grodzieński pułk został zmuszony do cofnięcia się na Słupno i Maty. Pozostał w tym rejonie do 15 sierpnia, kiedy ponownie wszedł do walki w boju o Radzymin. W dniu tym jego pododdziały toczyły walki o Wólkę Radzyminińską, a po jej opanowaniu wyparły wroga z Aleksandrowa i Cegielni.

Wieczorem 15 sierpnia pułk wszedł do opuszczonego przez oddziały sowieckiej 21 Dywizji Strzelców Radzymina. W godzinach nocnych obsadził Kraszewo i Rasztów, a III batalionem rejon Wiktorowa. W czasie marszu do Dybowa III batalion wszedł w kontakt ogniowy z oddziałami sowieckiej 71 i 81 Brygady Strzelców. Ogółem w walkach pod Radzyminem w dniach 14–16 sierpnia Grodzieński pułk strzelców stracił ponad stu żołnierzy (zabitych i rannych).

19 sierpnia wieczorem pułk przegrupował się transportem kolejowym z Warszawy przez Siedlce – Platerów za Bug i osiągnął rejon koncentracji w okolicach Czeremchy. Tu została przeprowadzona reorganizacja pułku. Pododdziały otrzymały uzupełnienie z rozformowanego batalionu 101 pułku piechoty.

6–7 września pułk toczył walki pod Nową Wolą, gdzie wziął do niewoli ponad dwustu jeńców, zaś 8 września pod Skroblakami zdobył jedno działo i wziął do niewoli ok. pięćdziesięciu jeńców. Wreszcie 9 września po boju pod Bobrownikami osiągnął rubież rzeki Świsłocz. Po zluzowaniu przez oddziały 3 DP Leg, pułk skoncentrował się w Augustowie i w składzie 1 DP Leg., wspólnie z 2. i 4 Brygadą Kawalerii, wszedł w skład 2 Armii (właściwie „grupy skrzydłowej”).

22 września ruszył przez Giby na Druskieniki. Jego III batalion otrzymał zadanie osłony mostów na Niemnie wcześniej uchwyconych przez kawalerię. 25 września maszerując na czele 2 Brygady z Zapurzy przez Hłuszniewo – Nową Rudę na Jeziory, pułk wykonywał manewr obejścia broniącej się w Grodnie sowieckiej 3 Armii. W nocy z 25 na 26 września stoczył zacięty bój na bagnety z oddziałami 63 Brygady Strzelców idącej na odsiecz Grodnu. Straty pułku wyniosły dwudziestu zabitych i sześćdziesięciu rannych. Straty wroga były niewspółmiernie większe. Poległo ok. dwustu żołnierzy sowieckich, a trzystu dostało się do niewoli. Po bitwie pułk ześrodkował się w Lidzie, gdzie otrzymał nowe zadanie.

W grupie Żeligowskiego na Litwie Środkowej

Pułk działając nadal w składzie 1 Dywizji Litewsko–Białoruskiej, wziął udział w „buncie Żeligowskiego”. 7 października 1920 rozpoczął marsz „na Wilno”. Działając na czele 2 Brygady, maszerował w kierunku Wielka Czernica–Kudonino. Atakiem z marszu zdobył Ogrodniki^[8]. Po zajęciu Wilna pułk ubezpieczał je od północy.

Bilans walk

W latach 1918–1920 zginęło w walkach stu dziewięćdziesięciu sześciu oficerów i szeregowych^[9]. Ponadto 90 zmarło na froncie. Niniejsza lista nie obejmuje w pełni strat „Lotnego Oddziału" (III batalionu) oraz marszówek, wcielonych podczas walk nad Górną Berezyną, pod Mostami i Radzyminem. Według wykazów liczbowych straty pułku wynoszą: zabitych 260, rannych około 800 i zaginionych około 300^[10].

Żołnierze pułku polegli i zmarli z ran w wojnie polsko–bolszewickiej[11]
Oficerowie
ppor. Bckker	por. Borkiewicz Józef	por. Bortkiewicz. Franciszek Michał
pchor. Ewiak Michał	ppor. Kuś Wojciech	ppor. Łuszczyliski-Trojekurew Cyryl
ppor. Milewski Eustachy	por.Oreluk Feliks	por. Rybek Józef
ppor. S.G. Romaszewski Seweryn	ppor. Sirotkiewicz Piotr	ppor. Sobieszcz.ański Stanisław
ppor. hr. Soltan Stanisław	ppor. Tarnowski Józef	ppor. Wilga Wiktor
pchor. Żłobikbwski Stanisław
Szeregowi
st. szer. Amorek	szer. Barczewski Jau	szer. Boguszko Romuald
szer. Bryś Franciszek	szer. Buta Teofil	szer. Chojnacki Ignacy
szer. Chora Stefan	szer. Choncer Józef	st. szer. Chłosta Stefan
szer. Cimosz Bronisław	szer. Czopek Antonii	szer. Czajkowski Jan
szer. Czermaliski Józef	szer. Czercszkicwicz Ludwik	plut. Cylwik Jan
szer. Cyilzik Jan	plut. Danilowicz Jan	szer. Dłubak Antoni
szer. Drewieukow Paweł	st. szer. Dubas Adolf	st. szer. Duda Florjan
sierż. Dudwał Władysław	szer. Dugowski Józef	szer. Działek Piotr
st. szer. Dzierzęcki Eugenjusz	szer. Dziuba Kazimierz	sierż. Dziurdź Stanisław
szer. Fabisiak Józef	szer. Fabjańczyk Władysław	szer. Filiński Józef
szer. Gietsh	st. szer. Gliński Ednuind	szer. Grula Stefan
szer. Grędziński Franciszek	szer. Grygier Antoni	szer. Grzewa Paweł
szer. Haładyu Antoni	plut. Hajduk Aleksander	kpr. Hauk Józef
szer. Hurek Stanisław	kpr. Hakowicz-Naczko Karol	szer. Indyk Stanisław
szer. lrlacli Kazimierz	szer. Jankiewicz Władysław	st. szer. Jabłoński Stanisław
szer. Jadurski Bolesław	kpr. Jakubik Władysław	szer. Jiulyk Jan
szer. Jurkiewicz Stefan	plut. Kalinowski Bolesław	plut. Kupisz Jan
szer. Karaś Józef	kpr. Kasprzycki Stanisław'	szer. Kiedel Florjan
szer. Kmin Tomasz	szer. Kopyś Jan	szer. Kościński Aleksander
sierż. Kosiorowski Józef	plut. Kowalczyk Stanisław	szer. Kowalczyk Bronisław
szer. Kowalski Jan	szer. Kosko	kpr. Krawczyk Henryk
szer. Kratter Berthold	szer. Królikowski Walenty	szer. Krygier Antoni
szer. Krysiuk Jerzy	szer. Krywienia Michał	plut. Kulak Teodor
szer. Kułakowski Jan	szer. Kucaj Jan	szer. Kurek Józef
st. szer. Langner Józef	szer. Łączyński Leon	szer. Leeli Marcin
kpr. Lewczuk	szer. Luczno Antoni	szer. Lus Reinhold
szer. Łobza Jan	szer. Łoziński Piotr	szer. Łukaszczuk Józef
szer. Macek Jan	szer. Madziński Zygmunt	szer. Maron Rudolf
san. Marcinkowski Józef	st. szer. Marek	szer. Matusiewicz Tadeusz
szer. Mazurowski Franciszek	szer. Mcndak Józef	szer. Migowski Franciszek
szer. Miklasz Jan	szer. Mikołajczyk Jan	szer. Miltko Jan
szer. Mikoń Stanisław	szer. Milewski Andrzej	szer. Moroz Jan
szer. Mozolewski Józef	kpr. Mroczkowski Dominik	szer. Musiał Antoni
szer. Narbut Szymon	szer. Niedźwiecki Kazimierz	szer. Nowodworski Kazimierz
szer. Obus	kpr. Olesiuk Aleksander	szer. Ostrower Henryk
szer. Ostrowski Kazimierz	szer. Owczarek Władysław	szer. Pakulski Franciszek
szer. Palmowicz Kazimierz	szer. Petelczyc Antoni	szer. Pbcli Antoni
szer. Poletczyn Antoni	szer. Popici uk Jan	szer. Porzecki Józef
szer. Pobjańczyk Władysław	szer. Protasiewicz Jan	szer. Przenica Szmul
szer. Przepiórski Józef	. plut. Purkiewicz Piotr	szer. Radosz Andrzej
kpr. Rank Józef	szer. Rudkowski Witalis	szer. Rakowski Bronisław
szer. Rudolf Franciszek	szer. Ruszkowski Kazimierz	kpr. Sadlej Grzegorz
st. szer. Salomonowicz Kazimierz	szer. Scrafinowicz Władysław	st. szer. Selczek
szer. Siedant Franciszek	st. szer. Skibel Bronisław	szer. Skóra Józef
kpr. Skrzypek Jan	szer. Skuza Jan	szer. Skuza Józef
szer. Śliwiński Władysław	szer. Śluzek Stanisław	szer. Sobocki Wawrzyniec
szer. Soboń Walenty	szer. Socliowski	kpr. Sołonowiez Kazimierz
szer. Sobiecki Jan	szer. Sommerfeld August	szer. Sosnowski Wacław
szer. Średnicki Ignacy	sierż Srzednicki Ignacy	szer. Stasiak Antoni
szer. Stefaniak Józef	szer. Stodolik Jan	szer. Stwolowicz
kpr. Sucliicli Grzegorz	szer. Szczeszkiewicz Ludwik	szer. Szkura
szer. Szmatlik Jan	szer. Sztukowski Władysław	szer. Szulklaper Berek
plut. Szustar Rudolf	szer. Szydłowski Stanisław	szer. Szymański Józef
szer. Szymczak Józef	szer. Tomczyńskd Leon	szer. Trojanowski Jan
szer. Turosz Franciszek	szer. Walter Alfons	. kpr. Wąsowski Wincenty
szer. Wlazło Władysław	szer. Wojciechowski Walenty	sierż. Wojkszner Bolesław
sierż. Woynilowicz Stefan	szer. Wróbel Józef	st. szer. Włodarczyk Antoni
szer. Wysocki Roman	szer. Za jąc Antoni	szer. Zając Leon
szer. Zając Stanisław	szer. Zajczykow Władysław	kpr. Zaniewski Józef
szer. Zawada Wojciech	szer. Ziarko Jan	szer. Zieliński

Kawalerowie Virtuti Militari

Osobny artykuł: Kawalerowie Virtuti Militari 1914–1921.

Żołnierze pułku odznaczeni Orderem Virtuti Militari za wojnę 1918–1921[12][a]
Krzyżem Złotym	ppłk Kazimierz Rybicki
Krzyżem Srebrnym
chorągiew pułkowa	szer. Jan Badziński*	sierż. Roman Benisz*
ppłk Bronisław Bohaterewicz*	śp. por. Józef Borkiewicz** nr 4922	por. Witold Ciechanowicz*
ppor. Piotr Daniszewski** nr 4040[15]	ppor. Jan Domoracki**[16][17] nr 4191	kpr. Franciszek Gniłka (Gniłko)** nr 3753
kpr. Józef Ilkiewicz*	mjr Mieczysław Kaleński-Jaśkiewicz** nr 4126	plut. Kazimierz Kalicki** nr 4114
st. szer. Józef Kisiel** nr 4034	st. szer. Witold (Wiktor) Komko*	plut. Józef Kosiorowski
plut. Zygmunt Kubacki** nr 3758	ppor. Wacław Kuferski** nr 4071	sierż. Stanisław Naprawski** nr 4053
ppor. Feliks Oreluk** nr 4920	ppor. Piotr Pełka** nr 3754	ppor. Konstanty Piotrowicz (Pietrowicz)**[18] nr 4058
sierż. Hieronim Puciłowski** nr 4055	st. szer. Jan Redel** nr 4187	ppor. Edward Romanowski
ppłk Kazimierz Rybicki*	ppłk szt. gen. Seweryn Rymaszewski	sierż. Józef Siedlikowski*
ppor. Piotr Sirotkiewicz** nr 4921	plut. Jan Ślusarz** nr 3751	ppor. Stanisław Sobieszczański*
por. Franciszek Songin*	st. sierż. Antoni Symomowicz*	por. Wacław Szymański** nr 4138
ppłk Bolesław Waśkiewicz*	sierż. Roman Weber*	sierż. Władysław Węglarz** nr 4181
kpr. Mieczysław Wojciechowski* nr 2278	plut. Bolesław Wojkszner** nr 4059	sierż. Aleksander Zarecz** nr 4093
st. szer. Albin Zuwalski** nr 4135	plut. Edward Żemajtis* nr 368[19]

Za bohaterstwo w walce chorągiew pułkową i czterdziestu żołnierzy odznaczono Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego „Virtuti Militari”, a stu siedemdziesięciu Krzyżem Walecznych. Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej odznaczono dziewięćdziesięciu sześciu żołnierzy^[20].

Pułk w okresie pokoju

Obchody 400 rocznicy urodzin króla Stefana Batorego w Grodnie – defiluje 81 pp. Na trybunie honorowej prezydent RP Ignacy Mościcki.

15-lecie 81 pp w Grodnie – d-ca pułku dekoruje odznaką gen. Lucjana Żeligowskiego

Żołnierze 81 pp

W latach 1923–1939 pułk stacjonował w Grodnie^[21] na terenie Okręgu Korpusu Nr III^[22].

Osobny artykuł: Święta wojskowe w Polsce.

19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 22 sierpnia, jako datę święta pułkowego^[23]. 6 czerwca 1928 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zmienił datę święta pułkowego 81 pp z dnia 22 sierpnia na dzień 12 listopada^[24].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 81 pułk piechoty zaliczony został do typu II pułków piechoty (tzw. wzmocnionych). W każdym roku otrzymywał około 845 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i szeregowców. Na czas wojny przewidywany był do pierwszego rzutu mobilizacyjnego. W okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika i batalion szkolny, w okresie letnim zaś trzy bataliony strzeleckie. Jego stany były wyższe od pułku „normalnego” (typ I) o ok. 400-700 żołnierzy^[25]. W tym czasie wprowadzono też dodatkowo kompanię karabinów maszynowych. Stan pułku powiększył się o 4 oficerów, 13 podoficerów, 1200 szeregowców i 12 karabinów maszynowych^[26]. W pułku, tytułem eksperymentu, utworzono kompanię podchorążych rezerwy piechoty. W jej skład wchodziły trzy plutony strzeleckie i pluton karabinów maszynowych. Kompania pod względem organizacyjnym i wyszkolenia podlegała dowódcy dywizji, a pod względem administracyjnym dowódcy pułku^[27].

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939[28][b]
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
Dowództwo, kwatermistrzostwo i pododdziały specjalne
dowódca pułku	płk Edward Banaszak
I zastępca dowódcy	ppłk dypl. Zygmunt Cetnerowski
adiutant	mjr Seweryn Karol Byszek
starszy lekarz	kpt. lek. dr Konrad Jurowski
młodszy lekarz	vacat
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	ppłk Stefan Mrozek
oficer mobilizacyjny	kpt. Marian Zywert
z-ca oficera mobilizacyjnego	kpt. Bolesław Tworogal
oficer administracyjno-materiałowy	kpt. Czesław Polikarp Kalinowski
oficer gospodarczy	kpt. int. Aleksander Czarnocki
oficer żywnościowy	vacat
oficer taborowy[c]	Kazimierz II Chojnowski
kapelmistrz	kpt. adm. (kapelm.) Tomasz Radziszewski
dowódca plutonu łączności	por. Wacław Eustachiusz Bareja
dowódca plutonu pionierów	por. Jan Kamiński
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. art. Gustaw Bolesław Różycki
dowódca plutonu ppanc.	por. Władysław Szłyk
dowódca oddziału zwiadu	por. Stanisław I Kałużny
I batalion
dowódca batalionu	mjr Piotr Marciniak
dowódca 1 kompanii	kpt. Józef Ujazdowski
dowódca plutonu	por. Mieczysław Sokolnicki
dowódca plutonu	ppor. Edward Sobczyk
dowódca 2 kompanii	por. Marian Widzowski
dowódca plutonu	ppor. Władysław Silarski
dowódca plutonu	ppor. Antoni Aleksander Bednarczyk
dowódca 3 kompanii	p.o. por. Zygmunt Józef Bieńkowski
dowódca plutonu	ppor. Jan Borgula
dowódca 1 kompanii km	por. Edward Laszuk
dowódca plutonu	por. Czesław Pietrewicz
II batalion
dowódca batalionu	mjr Wacław Ptaszyński
dowódca 4 kompanii	kpt. Czesław Kazimierz Michalczyk
dowódca plutonu	por. Jerzy Kopczyński
dowódca plutonu	ppor. Michał Wawrzyniec Kosiba
dowódca 5 kompanii	kpt. Józef Julian Zatopiański
dowódca plutonu	ppor. Kazimierz Zając
dowódca plutonu	ppor. Roman Jerzy Fiedorowicz
dowódca 6 kompanii	kpt. Lucjan Marceli Zalewski
dowódca plutonu	ppor. Teodor Kowalczyk
dowódca 2 kompanii km	kpt. Konrad Leopold Stępień
dowódca plutonu	ppor. Mikołaj Witold Drozdowicz
III batalion
dowódca batalionu	vacat
dowódca 7 kompanii	por. Władysław Żogło
dowódca plutonu	ppor. Piotr Nowiński
dowódca 8 kompanii	por. Stanisław Józef Sokołowski
dowódca plutonu	por. Józef Jan Storc
dowódca 9 kompanii	por. Włodzimierz Dulniak
dowódca plutonu	ppor. Hubert Karol Kobarski
dowódca plutonu	ppor. Witold Marian Nowakowski
dowódca 3 kompanii km	kpt. Mieczysław Michał Ciesiuński
dowódca plutonu	ppor. Franciszek Antoni Beck
na kursie	por. Franciszek Zwaniecki
	por. Antoni Henryk Barański
	ppor. Ryszard Czesław Dergiman
	ppor. Rajmund Kiwacz
81 Obwód Przysposobienia Wojskowego (Grodno przy 81 pp)[30]
komendant obwodowy PW	mjr piech. Bolesław Szajda[d]
komendant miejski PW Grodno	por. kontr. piech. Florian Synakiewicz
komendant powiatowy PW Sokółka	kpt. piech Alfred Andrzej Willich

Wojna obronna 1939

We wrześniu 1939 walczył w składzie macierzystej dywizji w odwodowej Armii „Prusy”.

Początkowo planowano wykorzystać dywizję na głównym wysiłku obrony w składzie Armii „Łódź”. Jednak latem 1939 marszałek Edward Rydz-Śmigły podporządkował 29 DP dowództwu Armii „Prusy” gen. dyw. Stefana Dąb-Biernackiego.

Mobilizacja

23 sierpnia zarządzono mobilizację jednostek w Okręgu Korpusu III (Grodno). Mobilizacja 81 pułku Strzelców Grodzieńskich rozpoczęła się o świcie 24 sierpnia i przebiegała ściśle według planów mobilizacyjnych.

Procent stawiennictwa żołnierzy rezerwy był wysoki. Nie odnotowano kłopotów z uzbrojeniem, umundurowaniem i wyżywieniem. Od rana 27 sierpnia pułk w pełnym składzie „czasu W” skoncentrował się na Rumlówce. Transporty kolejowe podstawiono jednak dopiero wieczorem 28 sierpnia. Pułk wyruszył w rejon koncentracji z czterdziestogodzinnym opóźnieniem trasą przez Białystok, Małkinię i Warszawę. 30 sierpnia wyładował się w Radziwiłłowie i zajął rejon wyjściowy do działań na północ od Rawy Mazowieckiej. 31 sierpnia oddziały pułku pomagały chłopom w pracach polowych i prowadziły ćwiczenia zgrywające. Dalsza pomoc oraz ćwiczenia oddziałów zaplanowano na 1 września.

Działania bojowe

1 września pododdziały pułku znajdowały się w wyznaczonych rejonach wyjściowych do działań. W godzinach wieczornych dowódca pułku otrzymał zadanie przegrupować się do rejonu miejscowości Spała. Pułk wyruszył przed wieczorem 1 września i marszem nocnym do godzin rannych 2 września osiągnął wyznaczony rejon. Postój zorganizował w okalających Spałę lasach.

W południe rozkaz dowódcy 29 Dywizji nakazywał kolejne przegrupowanie. Tym razem pułk wykonał 28-kilometrowy marsz dzienny i osiągnął rejon lasu Potok i pozostawał tam do wieczora 3 września. Nocą pułk wykonał kolejny dziesięciokilometrowy marsz i zajął miejscowości: Dąbrowy, Józefowa i Jaksonka.

4 września odebrano oficerom i szeregowym dowody osobiste, legitymacje kawalerów Orderu Virtuti Militari i odesłano je do sztabu dywizji^[32]. Odnotowano też pierwsze trudności w zaopatrzeniu w żywność, zwłaszcza w chleb.

W tym dniu po raz pierwszy żołnierze pułku zetknęli się z oznakami wojny, obserwując bombardowanie Sulejowa przez Luftwaffe. Także w tym dniu napotkano pojedynczych szeregowych z różnych oddziałów, którzy nie mogli wylegitymować się rozkazem opuszczenia swych jednostek. Nawiązano też kontakt z sąsiednim 76 pp.

W godzinach popołudniowych na rozkaz dowódcy armii 81 pułk skierował drużynę kolarzy z kompanii zwiadowczej pod dowództwem ppor. Kazimierza Rzęśnego z dwoma karabinami maszynowymi i działkiem przeciwpancernym do dyspozycji 5 kompanii kpt. Sopoćki z 76 pp. Zadaniem kompanii było zabezpieczenie przejścia przez Pilicę w Przedborzu oddalonym o 30 km od miejsca postoju 81 pp. Wydzielony w ten sposób oddział nie powrócił już do grodzieńskiego pułku.

5 września gen. Dąb-Biernacki około godz. 18 przybył osobiście do miejsca postoju 81 pułku i w obecności płk. Ignacego Oziewicza wydał dowódcy grodzieńskiego pułku ustny rozkaz, w myśl którego 81 pp działając na lewym skrzydle 29 DP miał zająć odcinek Łodyńsko – Rozprza – Jeżów, maszerując po osi Jaksonek – Łęczno do miejscowości Rozprza^[33].

By zachować odpowiednie tempo przegrupowania, ok. 20:00 pułk wyruszył marszem ubezpieczonym bez taborów. W straży przedniej maszerował I batalion kpt. Marciniaka wzmocniony bronią przeciwpancerną. Za nim przemieszczały się pozostałe bataliony, a jako patrol tylny kompania zwiadowców. Do przepraw na Pilicy w rejonie Kurnędza pułk dotarł po zmroku. Bród był dość płytki, jednakże grząski, ze stromymi brzegami trudnymi do pokonania dla nielicznych wozów amunicyjnych. Ze względu na to, iż przeprawa przeciągała się ponad czas zaplanowany, płk Banaszak nakazał po przebyciu brodu dalszy marsz straży przedniej i części kolumny sił głównych do wyznaczonego rejonu.

W godzinach nocnych oficer operacyjny 29 DP por. Chomiuk przekazał dowódcy 81 pp ustny rozkaz zmiany kierunku marszu. Pułk miał przejść niezwłocznie do rejonu Koło – Barkowice Mokre.

Przy podejściu do Sulejowa została ostrzelana szpica straży przedniej, przy której znajdował się dowódca pułku. Przechodząc prosto z marszu do natarcia, szpica dotarła wkrótce do centrum Sulejowa. Domniemanym „nieprzyjacielem” okazały się placówki 76 pp, którego pododdziały wcześniej wycofały się z tej miejscowości.

W czasie marszu z Sulejowa do lasu Barkowice Mokre pułk został ostrzelany przez lotnictwo nieprzyjaciela. W trakcie marszu zaginął dowódca II batalionu kpt. Krupiński.

6 września około godz. 8 rano pułk znalazł się w lesie Barkowice Mokre, zajmując obronę na skraju lasu w kierunku południowo-zachodnim. Wkrótce po wejściu pułku do lasu niemieckie lotnictwo rozpoczęło bombardowanie i ostrzeliwanie z broni pokładowej zgrupowanych tam oddziałów. Atak lotnictwa trwał od godz. 8:00 do godz. 15:00 unieruchamiając całkowicie pułk i powodując liczne ofiary. W rozpoznaniu brały udział jedynie patrole, które rozpoznały niemieckie kolumny pancerne posuwające się na Wolbórz. Pułk został częściowo oskrzydlony i znalazł się na tyłach kolumn pancernych nieprzyjaciela. Brak też było łączności ze sztabem 29 DP. Wobec tej sytuacji płk Banaszak po południu 6 września podjął decyzję o przegrupowaniu pułku w kierunku Kozienic. Przegrupowanie to miało odbyć się skrycie lasami w celu uniknięcia walk z nieprzyjacielem. O godz. 19:00 pułk wyruszył w kierunku Zarzęcina. W nocy z 6 na 7 września przeprawił się przez Pilicę. Wtedy też odłączył się od pułku batalion mjr. Bolesława Szajdy i kompania zwiadowców por. Dubiaka.

Rano 7 września pułk (bez I batalionu i kompanii zwiadowców) osiągnął leśniczówkę Trzebiatów, gdzie zarządzono odpoczynek.

Po odpoczynku pułk wyruszył dalej lasami do Brzustowa i tam połączył się ze swoim I batalionem. W czasie przemieszczania kolumna sił głównych została ostrzelana kilkakrotnie przez dywersantów. Nie zdezorganizowało to jednak marszu pododdziałów.

8 września pułk skierował się w kierunku szosy radomskiej i Odrzywołu. Jednakże wysłany wcześniej na rozpoznanie patrol stwierdził obecność niemieckiej piechoty zmotoryzowanej na południe od Odrzywołu, wzdłuż szosy Drzewica – Nowe Miasto. Wobec tego dowódca pułku zawrócił pułk i 9 września o świcie zatrzymał się w lesie nad Pilicą w rejonie Wólki Kuligowskiej. 10 września po zapadnięciu zmroku pułk wyruszył spod Wólki Kuligowskiej do leśniczówki Huta po osi Radnice – Kraszków.

Rano 11 września szpica czołowa natknęła się pobliżu Kraszkowa na niemiecką kolumnę zaopatrzeniową. W wyniku walki niemiecka kolumna składająca się z 30 samochodów została doszczętnie zniszczona. Wzięto ośmiu jeńców. Straty pułku: dwóch zabitych i dwóch rannych^[34].

Odgłosy walki zaalarmowały Niemców. Piechota wsparta czołgami zaatakowała pułk z kierunku miejscowości Rozwady. Atak odparto ogniem plutonu artylerii, działek przeciwpancernych i ciężkich karabinów maszynowych. Ostatni etap drogi do lasu Przysucha pułk odbył nękany atakami lotnictwa. Na północ od Rozwad oddziały pułku natknęły się na rozbity i rozgrabiony tabor 25 pułku ułanów.

Do Lasu Przysucha pułk dotarł około godz. 15:00 11 września, nawiązując łączność ze zgrupowaniem 19 DP pod dowództwem płk. Tadeusza Pełczyńskiego.

W nocy z 11 na 12 września odpoczywające w Lesie Przysucha oddziały 81 pp były ostrzeliwane nękającym ogniem niemieckiej artylerii ciężkiej prowadzonym z kierunku Kamiennej Woli. Ostrzał trwał niemal całą noc. Żołnierze II batalionu, szukając osłony przed ogniem, rozproszyli się i pogubili w lesie. Było kilku zabitych i około trzydziestu rannych.

12 września o 12:00 płk Edward Banaszak zarządził odprawę dowódców pododdziałów pułku. Jeszcze w czasie trwania odprawy, ok. 14:00 na pozycje zajmowane przez żołnierzy polskich wyszło natarcie oddziałów niemieckich. Podwieziona samochodami piechota nieprzyjaciela rozpoczęła atak z zachodu i północy, posuwając się głównie wzdłuż dróg i przesiek. Walka przybierała niekorzystny dla pododdziałów pułku obrót. W czasie jej trwania kpt. lek. Jurkowski przyprowadził do miejsca postoju dowódcy grupę żołnierzy liczącą około czterdziestu pięciu rannych. Nie widząc innego wyjścia z sytuacji, dowódca pułku wydał rozkaz kpt. Jurkowskiemu wycofania rannych i odprowadzenia ich do najbliższego niemieckiego szpitala razem z ośmioma jeńcami wziętymi do niewoli pod Kraszkowem. Po kolejnych uderzeniach oddziałów niemieckich płk Banaszak zarządził odwrót w kierunku Warszawy^[35].

W boju w Lesie Przysucha zginęło około dwudziestu żołnierzy pułku. Rozproszonych oddziałów nie udało się już ponownie zebrać. 81 pp, jako zwarta jednostka bojowa, przestał istnieć^[35].

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	Uwagi
Dowództwo
dowódca pułku	płk piech. Edward Banaszak
I adiutant	kpt. Mieczysław Michał Ciesiuński
II adiutant	por. rez. inż. Franciszek Gawin
kwatermistrz	kpt. piech. Czesław Polikarp Kalinowski[e]
naczelny lekarz	kpt. dr Konrad Jurowski
oficer łączności	por. Franciszek Zwaniecki
oficer informacyjny	por. Jan Kamiński
dowódca kompanii gospodarczej	kpt. Bolesław Tworogal
płatnik	por. rez. Malesiński
oficer żywnościowy	por. rez. Oppman
kapelmistrz	kpt. Tomasz Radziszewski
kapelan	ks. Antoni Hermanowski
I batalion
dowódca	mjr Piotr Marciniak
adiutant	ppor. rez. Kazimierz Stępniewski
oficer żywnościowy	ppor. rez. Zbigniew Stopczyk
płatnik	ppor. rez. Stefan Zaremba
dowódca plutonu łączności	ppor. rez. Kazimierz Marcinkiewicz
lekarz	por. lek. rez. dr Stanisław Obrębowski[f]
dowódca 1 kompanii	ppor. Edward Sobczyk
dowódca 2 kompanii	ppor. rez. Zytkiewicz
dowódca 3 kompanii	por. Antoni Żogło
dowódca 1 kompanii ckm	por. Edward Laszuk
II batalion
dowódca	kpt. Roman Krupiński
adiutant	por. rez. inż. Boron
oficer żywnościowy	ppor. rez. Łukasz Dąbrowski
płatnik	ppor. rez. Stanisław Cieślewski
dowódca plutonu łączności	ppor. Otto Trambowicz
dowódca 4 kompanii	por. Jerzy Kopczyński
dowódca 5 kompanii	ppor. rez. Stefan Wrzosek
dowódca III plutonu	ppor. Józef Biernat	†IX 1939 z ran w Warszawie[39]
dowódca 6 kompanii	ppor. rez. Stanisław Juszkiewicz
dowódca 2 kompanii ckm	ppor. Drozdowicz
dowódca plutonu broni towarzyszącej	ppor. rez. Stanisław Teśniarz
III batalion
dowódca	mjr Bolesław Szajda
adiutant	ppor. rez. Mieczysław Baszyński
płatnik	ppor. rez. Tokarski
dowódca plutonu łączności	ppor. rez. Bieńkowski
lekarz	sierż. pchor. dr Kuklewski
dowódca 7 kompanii	por. Zygmunt Józef Bieńkowski
dowódca 8 kompanii	ppor. rez. Wolejko
dowódca 9 kompanii	kpt. Stefan Steś
dowódca 3 kompanii ckm	por. Władysław Szlyk
Pododdziały specjalne
dowódca kompanii przeciwpancernej	kpt. Konrad Stępień
dowódca kompanii zwiadowców	por. Włodzimierz Dulniak
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. Gustaw Bolesław Różycki
dowódca plutonu pionierów	ppor. rez. Antoni Mrowiński
dowódca plutonu przeciwgazowego	sierż. Szydlak
dowódca plutonu łączności	plut. pchor. rez. Zbigniew Łosiak

Symbole pułkowe

Jeleń Świętego Huberta – motyw herbu Grodna i sztandaru Pułku Grodzieńskiego

Osobny artykuł: Polskie sztandary wojskowe.

Sztandar

Najważniejszym symbolem każdego pułku był jego sztandar. Społeczeństwo Grodna już na początku istnienia pułku postanowiło ofiarować mu chorągiew. Jednakże dopiero po zakończeniu działań wojennych sztandar został uroczyście przekazany 6 czerwca 1921 roku w Wilnie przez gen. Lucjana Żeligowskiego^[40][21].

15 kwietnia 1922 przybył do Wilna Naczelny Wódz, Józef Piłsudski, by w imieniu Rzeczypospolitej objąć w posiadanie Ziemię Wileńską. 19 kwietnia udekorował on sztandar pułku Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari^[40][21].

Sztandar 81 psg po stronie lewej miał wyhaftowany na białym tle wizerunek modlącego się św. Kazimierza, patrona Wielkiego Księstwa Litewskiego i jelenia św. Huberta – herb Grodna. Wzdłuż górnej i dolnej krawędzi wyhaftowany napis, będący zawołaniem pułku: „Nie damy ziemi skąd nasz ród – tak nam dopomóż Bóg”.

Po prawej stronie umieszczono polski Krzyż Kawalerski z wizerunkiem srebrnego orła w koronie otoczonego wieńcem laurowym. Na ramionach Krzyża Kawalerskiego umieszczony był napis: Pułk I Strzelców Grodzieńskich, (na górnym i dolnym ramieniu). Boczne zaś ozdabiał napis „Honor i Ojczyzna”. Pomiędzy ramionami Krzyża wyhaftowane były wieńce z numerem pułku (I).

Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem^[41].

Odznaka pamiątkowa

Osobny artykuł: Odznaka pamiątkowa jednostki wojskowej.

15 stycznia 1929 roku Minister Spraw Wojskowych Pierwszy Marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 81 pułku piechoty^[42]. Odznaka o wymiarach 41×26 mm ma kształt krzyża otoczonego wieńcem laurowym. Na skrzyżowaniu ramion umieszczono herb Ziemi Grodzieńskiej. Na ramionach krzyża widniał napis „12 listop. 1918 r. Grodzieński P. Strz.” Odznaka była wykonana z białego metalu lub srebra^[43].

Prawo do jej noszenia przysługiwało żołnierzom, którzy przesłużyli w pułku: w czasie działań na froncie przez sześć miesięcy, a w batalionie zapasowym przez okres dwóch lat. W czasie pokoju oficerom i podoficerom zawodowym po dwóch latach służby w pułku, a szeregowym i podoficerom niezawodowym po odbyciu obowiązkowej służby czynnej. Nadawał ją dowódca pułku na wniosek dowódcy kompanii, zatwierdzony przez dowódcę batalionu i zastępcę dowódcy pułku. W wyjątkowych wypadkach nadawano odznakę osobom fizycznym i prawnym za wybitne zasługi dla pułku. Wręczano ją 12 listopada lub w terminie zwolnienia szeregowych do rezerwy. Za okres 10 lat nienagannej służby nadawano oficerom i podoficerom odznakę pamiątkową pułku w złocie. Oryginał (pierwowzór) odznaki pułkowej przechowywany był w pułkowym muzeum.

Stefan Batory, patron 81 pp

Odznaka specjalna

W 1933 minister spraw wojskowych Józef Piłsudski nadał pułkowi nazwę Pułk Strzelców Grodzieńskich im. Króla Stefana Batorego. Z nazwą tą wiąże się kształt odznaki specjalnej noszonej na naramiennikach – były to inicjały „SB” z koroną. Wzór odznaki specjalnej ostatecznie został zatwierdzony w 1936 przez ministra spraw wojskowych Tadeusza Kasprzyckiego.

Hymn Batorowców

Z Siedmiogrodzkiej przybył ziemi

Król Stefan Batory Wielki

Z Siedmiogrodzkiej przybył ziemi

Drżał przed królem ród nasz wielki

Gromił cary i bojary

Zdobył Połock, Wielkie Łuki

Wrócił Polsce wieki złote

Dbał o sławę i o sztuki

My się, my się, my się, my się

Staropolskie kochajmy się (bis)

Prawą ręką Batorego

Tym co zawsze radą służył

Był Zamoyski Hetman Wielki

On to wojsko w bój prowadził

Gromił cary i bojary...

Cieszmy się bracia nadzieją

Że nadejdą lepsze czasy

Że nam jeszcze zajaśnieją

Karabele, słuckie pasy

Kontusze, kołpaki rysie

I one zwyczaje dawne

Nade wszystko owo sławne

Staropolskie kochajmy się

My się, my się...

Strzelcy grodzieńscy

Z tym tematem związana jest kategoria: oficerowie 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich.

gen. Stanisław Maczek – dowódca pułku (1929–1934)

Dowódcy pułku^[7][g]

• mjr piech. Jan Jackiewicz (od 12 XI 1918)
• mjr piech. Bronisław Bohaterewicz (p.o. od 23 I 1919)
• płk piech. Franciszek Ostrowski (od III 1919)
• ppłk piech. Kazimierz Rybicki (od 14 VII 1919)
• mjr piech. Bronisław Bohaterewicz (od 6 XII 1919)
• ppłk piech. Seweryn Rymaszewski (18 X – † 19 XI 1920)
• ppłk piech. Bolesław Waśkiewicz (od 19 XI 1920)
• ppłk piech. Mieczysław Kaleński-Jaśkiewicz (p.o. od 17 V 1922)
• ppłk piech. Robert Risy (do 13 VI 1923 → Rezerwa Oficerów Sztabowych DOK V^[45])
• ppłk / płk piech. Władysław Wojtkiewicz (13 VI 1923^[45] – III 1929)
• ppłk / płk dypl. Stanisław Maczek (III 1929 – 28 II 1935)
• płk piech. Edward Banaszak (4 VII 1935 – 12 IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 roku – I zastępca dowódcy)^[h]

• ppłk piech. Władysław Wojtkiewicz (10 VII 1922 – 13 VI 1923 → dowódca pułku)
• ppłk SG Mieczysław Wyżeł-Ścieżyński (od 1 VIII 1923^[47])
• mjr / ppłk piech. Józef Wildmann (15 III 1924^[48] – 20 III 1928 → dyspozycja dowódcy OK III^[49])
• ppłk dypl. piech. Edward Perkowicz (26 IV 1928^[50] – XII 1930 → stan nieczynny)
• ppłk piech. Antoni Wandtke (do XI 1935 → dowódca 76 pp)
• ppłk piech. Józef Synoś (od 1936 )
• ppłk dypl. piech. Zygmunt Cetnerowski (1939^[51])

II zastępca

• mjr / ppłk piech. Stefan Mrozek (IV 1935^[52] – 1939^[51])

Żołnierze 81 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Osobne artykuły: zamordowani w Katyniu, w Charkowie, w Kalininie, zamordowani z Ukraińskiej Listy Katyńskiej (ULK) i z Białoruskiej Listy Katyńskiej (BLK).

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[53] oraz Muzeum Katyńskie^[54][i][j].

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Bielski Stanisław	porucznik rezerwy	inżynier leśnictwa	komisarz ochrony lasów Sieradz	Katyń
Bujnowski Zygmunt	podporucznik rezerwy	inżynier budownictwa	Firma „Pale-Franki”	Katyń
Kunda Edmund	porucznik rezerwy	nauczyciel	szkoła powszechna w Grodnie	Katyń
Marcinkowski Jerzy	podporucznik rezerwy	inżynier	Zarząd Miejski w Warszawie	Katyń
Moser Leopold	porucznik w st. sp.			Katyń
Stęplewski Jan[57]	porucznik rezerwy		Bank GK w Warszawie	Katyń
Urbański Bronisław	podporucznik rezerwy			Katyń
Cydzik Zygmunt	podporucznik rezerwy	urzędnik		Charków
Gajlewicz Kazimierz	podporucznik rezerwy			Charków
Lange Henryk	podporucznik rezerwy	technik przemysłu leśnego		Charków
Lewandowski Józef	chorąży	żołnierz zawodowy	(e)	Charków
Marcinek Antoni	podporucznik rezerwy	lekarz weterynarii		Charków
Markowski Stefan	porucznik rezerwy	urzędnik		Charków
Pawłowski Roman	podporucznik rezerwy	lekarz		Charków
Pluta Adam	podporucznik rezerwy	nauczyciel	szkoła w Wysokim	Charków
Radziszewski Tomasz	kapitan	żołnierz zawodowy	kapelmistrz 81 pp	Charków
Rutkowski Stanisław	podporucznik rezerwy	urzędnik	Zarząd Miejski w Grodnie	Charków
Samek Stanisław	porucznik	żołnierz zawodowy	dowódca 2 kkm 8 pp Leg.	Charków
Sarnosiek Witold	podporucznik rezerwy	inżynier rolnik		Charków
Wardecki Tadeusz	podporucznik rezerwy			Charków
Wolny Dobrosław	porucznik rezerwy	inżynier		Charków
Wróblewski Zygmunt	podporucznik rezerwy	inżynier chemik	pracował w Warszawie	Charków
Michajłowicz Józef	chor. rez.	urzędnik		ULK

Pamięć o pułku

O historii 81 pułku Strzelców Grodzieńskich powstało wiele opracowań, m.in. monografia Jerzego Lisickiego wydana w 1995 przez Muzeum Wojska w Białymstoku. W okresie III Rzeczypospolitej tradycje pułku kultywował 3 batalion zmechanizowany 29 Szczecińskiej Brygady Zmechanizowanej im. Króla Stefana Batorego. Ponadto jedna z ulic Radzymina nosi imię „Strzelców Grodzieńskich”^[58].

• 
  Pomnik ku czci poległych w 1920 żołnierzy Grodzieńskiego ps w Mostach
• 
  Kwatera żołnierzy poległych pod Radzyminem w 1920
• 
  Przysucha – pomnik ku czci poległych żołnierzy w 1939
• 
  Plakat symbolizujący kultywowanie tradycji 81 pp przez 3/29 BZ

Uwagi

1. Gwiazdką przy nazwisku oznaczono żołnierzy odznaczonych dekretami Naczelnego Wodza L. 2693 i L. 2694 z 15 marca 1921^[13], natomiast dwiema gwiadkami żołnierzy, którym nadanie orderu ogłoszono 18 lutego 1922^[14].
2. Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939^[29].
3. Oficer taborowy był jednocześnie dowódcą kompanii gospodarczej.
4. Bolesław Szajda (ur. 8 marca 1898) był odznaczony VM, KWx3 i SKZ. Na stopień majora został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1939 i 2. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[31].
5. Czesław Polikarp Kalinowski (ur. 26 stycznia 1901) był odznaczony KW, MN i SKZ. Na stopień kapitana został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1935 w korpusie oficerów piechoty^[36].
6. Stanisław Obrębowski (ur. 30 czerwca 1904 w Wilnie, zm. 1976) na stopień porucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1937 i 56. lokatą w korpusie oficerów zdrowia, grupa lekarzy^[37]. W czasie kampanii wrześniowej dostał się do niemieckiej niewoli. Więcej informacji biograficznych w:^[38].
7. Dowódca pułku kierował osobiście szkoleniem oficerów i był odpowiedzialny za gotowość bojową, całokształt wyszkolenia, służbę gospodarczą i wewnętrzną pułku^[44].
8. 13 czerwca 1922 roku Minister Spraw Wojskowych zniósł dotychczasowe stanowisko referenta wyszkolenia pułku piechoty i ustanowił etatowe stanowisko zastępcy dowódcy pułku zaszeregowanego do stopnia podpułkownika, wyznaczanego przez Ministra Spraw Wojskowych. Zakres działania zastępcy dowódcy określał dowódca pułku, przed którym był on całkowicie odpowiedzialny^[46]. W 1938 roku zmieniona została nazwa stanowiska na „I zastępca dowódcy”. W organizacji wojennej pułku nie było stanowiska zastępcy dowódcy.
9. Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939^[55] .
10. Jeśli nie zaznaczono inaczej, informacje o żołnierzach znajdujących się na Białoruskiej Liście Katyńskiej pochodzą z książki: Maciej Wyrwa; Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940^[56] .

Przypisy

1. Dąbrowski 1928 ↓, s. 5.
2. Lisicki 1995 ↓, s. 54.
3. Lisicki 1995 ↓, s. 4.
4. Lisicki 1995 ↓, s. 5.
5. Odziemkowski 2010 ↓, s. 147.
6. Odziemkowski 2010 ↓, s. 226.
7. Prugar-Ketling (red.) 1992 ↓, metryka.
8. Dąbrowski 1928 ↓, s. 44.
9. Dąbrowski 1928 ↓, s. 49-50.
10. Dąbrowski 1928 ↓, s. 51.
11. Dąbrowski 1928 ↓, s. 49–51.
12. Dąbrowski 1928 ↓, s. 51-52.
13. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 12 z 26 marca 1921, s. 537-538.
14. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 2 z 18 lutego 1922, s. 109, 110.
15. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 77 z 11 sierpnia 1924, s. 442.
16. Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-05-07]..
17. Dąbrowski 1928 ↓, s. 51, błędnie jako Domaradzki.
18. Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-05-07]..
19. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 125 z 28 listopada 1924, s. 708, awiza.
20. Dąbrowski 1928 ↓, s. 52.
21. Dąbrowski 1928 ↓, s. 48.
22. Almanach 1923 ↓, s. 52.
23. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 16 z 19 maja 1927 roku, poz. 174.
24. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 15 z 6 czerwca 1928 roku, poz. 175.
25. Jagiełło 2007 ↓, s. 63-65.
26. Jagiełło 2007 ↓, s. 65-67.
27. Jagiełło 2007 ↓, s. 67.
28. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 644–645.
29. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. VI.
30. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 682.
31. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 32.
32. Lisicki 1995 ↓, s. 44.
33. Lisicki 1995 ↓, s. 45.
34. Lisicki 1995 ↓, s. 47.
35. Lisicki 1995 ↓, s. 49.
36. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 43.
37. Rybka i Stepan 2003 ↓, s. 579.
38. Andrzej Obrębowski. Refleksje nad „Przysięgą i przykazaniem Hipokratesowym” Władysława Szenajcha. „Acta Medicorum Polonorum”. 9, 2009. Poznań: Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego. ISSN 2083-0343.brak numeru strony.
39. Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2024-06-07].
40. Satora 1990 ↓, s. 150.
41. Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 listopada 1937 r. o znakach wojska i marynarki wojennej w: Dz.U. z 1938 r. nr 5, poz. 32.
42. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 1 z 15 stycznia 1929 roku, poz. 1.
43. Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 129.
44. Almanach 1923 ↓, s. 49.
45. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 39 z 20 czerwca 1923 roku, s. 402.
46. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 24 z 13 czerwca 1922 roku, poz. 357.
47. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 52 z 29 lipca 1923 roku, s. 494.
48. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 18 z 26 lutego 1924 roku, s. 86.
49. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 9 z 26 kwietnia 1928 roku, s. 136.
50. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 9 z 26 kwietnia 1928 roku, s. 173.
51. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 644.
52. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 6 z 18 kwietnia 1935 roku, s. 40.
53. Katyń – miejsca pamięci. [dostęp 2022-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-12-19)].
54. Muzeum Katyńskie – Księgi Cmentarne.
55. Rybka i Stepan 2006 ↓.
56. Wyrwa 2015 ↓.
57. Księgi Cmentarne – wpis 3539
58. Plan miasta Radzymina. [dostęp 2008-12-01]. (pol.).

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Jerzy Dąbrowski: Zarys historji wojennej 81-go Pułku Strzelców Grodzieńskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Jerzy Lisicki: „Strzelcy Grodzieńscy”: 81 Pułk Strzelców Grodzieńskich im. Króla Stefana Batorego. Białystok: Muzeum Wojska w Białymstoku, 1995. ISBN 83-86232-45-5.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• W. Jarno – „Okręg Korpusu Wojska Polskiego Nr IV Łódź 1918–1939”, Wyd. Ibidem Łódź 2001 r., s. 161.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.