ოქრო
From Wikipedia, the free encyclopedia
ოქრო[1][2] (ლათ. Aurum < aurora — „აისი“[3]; ქიმიური სიმბოლო — ) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეექვსე პერიოდის, მეთერთმეტე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — პირველი ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, Iბ) ქიმიური ელემენტი. მისი ატომური ნომერია — 79, ატომური მასა — 196.97, tდნ — 1064.18 °C, tდუღ — 2970 °C, სიმკვრივე — 19.3 გ/სმ3. რბილი და ძლიერპლასტიკური, მბზინვარე ლითონური ყვითელი ფერის მძიმე ლითონი[4]. შედგება ერთი 197Au მდგრადი იზოტოპისაგან. ოქროს უძველესი დროიდან იცნობდნენ ეგვიპტეში, მესოპოტამიაში, ინდოეთსა და ჩინეთში. იგი მოხსენიებულია ბიბლიაში, „ილიადაში“, „ოდისეაში“ და ძველი ლიტერატურის სხვა ძეგლებში.
ტერმინს „ოქრო“ აქვს სხვა მნიშვნელობებიც, იხილეთ ოქრო (მრავალმნიშვნელოვანი). |
ოქრო |
79Au |
196.97 |
4f14 5d10 6s1 |
ზოგადი თვისებები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა | რბილი, მბზინვარე ლითონური ყვითელი ფერის ლითონი | |||||||||||||||||||||||||||||||||
სტანდ. ატომური წონა Ar°(Au) |
196.966570±0.000004 196.97±0.01 (დამრგვალებული) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ოქრო პერიოდულ სისტემაში | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
ატომური ნომერი (Z) | 79 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ჯგუფი | 11 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
პერიოდი | 6 პერიოდი | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ბლოკი | d-ბლოკი | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ელექტრონული კონფიგურაცია | [Xe] 4f14 5d10 6s1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ელექტრონი გარსზე | 2, 8, 18, 32, 18, 1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ელემენტის ატომის სქემა | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
ფიზიკური თვისებები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში | მყარი სხეული | |||||||||||||||||||||||||||||||||
დნობის ტემპერატურა |
1064.18 °C (1337.33 K, 1947.52 °F) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
დუღილის ტემპერატურა |
2970 °C (3243 K, 5378 °F) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
სიმკვრივე (ო.ტ.) | 19.30 გ/სმ3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
სიმკვრივე (ლ.წ.) | 17.31 გ/სმ3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
დნობის კუთ. სითბო | 12.55 კჯ/მოლი | |||||||||||||||||||||||||||||||||
აორთქ. კუთ. სითბო | 342 კჯ/მოლი | |||||||||||||||||||||||||||||||||
მოლური თბოტევადობა | 25.418 ჯ/(მოლი·K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ნაჯერი ორთქლის წნევა
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
ატომის თვისებები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
ჟანგვის ხარისხი | −3, −2, −1, 0, +1, +2, +3, +5 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ელექტროდული პოტენციალი |
Au←Au−3 1.50 ვ Au←Au+ 1.70 ვ | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ელექტროუარყოფითობა | პოლინგის სკალა: 2.54 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
იონიზაციის ენერგია |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
ატომის რადიუსი | ემპირიული: 144 პმ | |||||||||||||||||||||||||||||||||
კოვალენტური რადიუსი (rcov) | 136±6 პმ | |||||||||||||||||||||||||||||||||
იონური რადიუსი (rion) |
(−3e) 185 (+1e) 137 პმ | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ვან-დერ-ვალსის რადიუსი | 166 პმ | |||||||||||||||||||||||||||||||||
მოლური მოცულობა | 10.2 სმ3/მოლი | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ოქროს სპექტრალური ზოლები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
სხვა თვისებები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
ბუნებაში გვხვდება | პირველადი ნუკლიდების სახით | |||||||||||||||||||||||||||||||||
მესრის სტრუქტურა | კუბური წახნაგცენტრირებული | |||||||||||||||||||||||||||||||||
მესრის პერიოდი | 4.0781 Å | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ბგერის სიჩქარე | 2030 მ/წმ | |||||||||||||||||||||||||||||||||
22.14 მ/წმ (20 °C) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
თერმული გაფართოება |
14.2 µმ/(მ·K) 14.2 µმ/(მ·K) (25 °C) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ხვედრითი თბოტევადობა | 25.39 ჯ/(K·მოლ) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
თბოგამტარობა | 318 ვტ/(მ·K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
კუთრი წინაღობა | 22.14 ნომ·მ (20 °C) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
მაგნეტიზმი | დიამაგნეტიკური | |||||||||||||||||||||||||||||||||
მაგნიტური ამთვისებლობა | 3004720000000000000♠−28.0×10−6 სმ3/მოლ | |||||||||||||||||||||||||||||||||
სიმტკიცის ზღვარი | 120 მპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||
იუნგას მოდული | 79 გპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||
წანაცვლების მოდული | 27 გპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||
დრეკადობის მოდული | 180 გპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||
პუასონის კოეფიციენტი | 0.4 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
მოოსის მეთოდი | 2.5 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ვიკერსის მეთოდი | 188–216 მპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ბრინელის მეთოდი | 188–245 მპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||
CAS ნომერი | 7440-57-5 | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ისტორია | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
სახელწოდება მომდინარეობს | ლათინური სიტყვა aurum-იდან | |||||||||||||||||||||||||||||||||
აღმომჩენია | შუა აღმოსავლეთში (ძვ. წ. 6000-მდე) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ოქროს მთავარი იზოტოპები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
• |
ალქიმიკოსები ოქროს თვლიდნენ „ლითონთა მეფედ“ და აღნიშნავდნენ მას მზის სიმბოლოთი. არაკეთილშობილი ლითონებისაგან ოქროს მიღება მათ ალქიმიის ძირითად ამოცანად მიაჩნდათ. ლითოსფეროში ოქროს საშუალო შემცველობაა მასის მიხედვით 4,3·10-7%. მადნებში ოქრო ძირითადად თვითნაბადი სახითაა. იგი იშვიათად წარმოქმნის მინერალებს სელენთან, ტელურთან, სტიბიუმთან, ბისმუთთან. ბიოსფეროში ოქრო მიგრაციას განიცდის. 1 ლიტრი ზღვისა და მდინარის წყალი ≈4·10-9 გრამ ოქროს, ხოლო იქ სადაც ოქროს მადნებია ნაპოვნი, მიწისქვეშა წყლები ≈10-6 გრამ ოქროს შეიცავს.
ნაერთებში ოქრო 1 და 3-ვალენტოვანია (ცნობილია ოქროს 2-ვალენტოვანი კომპლექსნაერთებიც). არალითონებთან (ჰალოგენების გარდა) ოქრო არ ურთიერთქმედებს. ჰალოგენებთან წარმოქმნის ჰალოგენიდებს, მაგ., . ოქრო იხსნება თეზაფში და წარმოქმნის . იხსნება აგრეთვე ნატრიუმ- (ან კალიუმ-) ციანიდის წყალხსნარში და წარმოქმნის ნატრიუმციანაურატს . ეს რეაქცია აღმოაჩინა პ. ბაგრატიონმა 1843 წელს. ამ აღმოჩენას დიდი მნიშვნელობა აქვს, რადგან დაციანების მეთოდის გამოყენებისას ოქროს შემცველი მადნებისაგან ოქრო მთლიანად გამოიყოფა. ნაერთებიდან ოქრო ადვილად აღდგება ლითონურ მდგომარეობამდე. მიიღება ქლორის მოქმედებით ოქროს ფხვნილზე ან ოქროს თხელ ფურცლებზე (ტემპერატურა 200 °C). -ის წითელი ნემსები წყალთან წარმოქმნის მოყავისფრო-მოწითალო კომპლექსურ მჟავას ხსნარს:. -ის ხსნარიდან მწვავე ტუტით გამოილექება ამფოტერული მოყვითალო-მოყავისფრო ოქროს (III) ჰიდროჟანგი , რომელშიც სჭარბობს მჟავას თვისებები, ამის გამო მას ოქრომჟავას, ხოლო მის მარილებს აურატებს (III) უწოდებენ. ოქროს ჰიდროჟანგი გახურებისას გარდაიქმნება ოქსიდად , რომელიც 220 °C უფრო მაღალ ტემპერატურაზე გახურებისას იშლება: . კალის (II) ქლორიდით ოქროს მარილების აღდგენისას მიიღება მდგრადი მეწამული ფერის ოქროს კოლოიდური ხსნარი. ამ რეაქციას იყენებენ ანალიზურ ქიმიაში ოქროს აღმოსაჩენად. ოქროს შემცველობას შენადნობებში გამოსახავენ სინჯით.
ქიმიური თვალსაზრისით ოქრო გარდამავალი ლითონია, რომელიც ამჟღავნებს სხვადასხვა ვალენტობას განსხვავებულ სიტუაციებში. სუფთა ოქრო ნაკლებად რეაქტიურია, თუმცა რეაქციაში შედის სამეფო არაყთან (მჟავების კომბინაცია), მაგრამ არა ცალკეულ მჟავებთან ან ციანიდის სხვადასხვა ტუტეებთან. ოქრო იხსნება ვერცხლისწყალში და წარმოქმნის ამალგამას ფენებს, თუმცა მასთან რეაქციაში არ შედის. ოქრო მდგრადია ასევე აზოტმჟავის მიმართ, რომელიც შლის ვერცხლსა და სხვა ძირითად ლითონებს. აზოტმჟავა გამოიყენება ნივთებში ოქროს არსებობის დასადასტურებლად, საიდანაც წარმოშობილია სასაუბრო ტერმინი „მჟავური ტესტი“.
ხელოვნებაში ოქროს უძველესი დროიდან იყენებენ. იგი ადვილად დასამუშავებეილი ლითონია. ოქროსგან ამზადებენ სხვადასხვა დანიშნულების საიუველირო ნაწარმს, ხატებს, იყენებენ აგრეთვე სევადის, მინანქრის, ძვირფასი და ხელოვნური ქვების ფონად, ფილიგრანული ნაკეთობისა და მოოქროვებისათვის. ოქრო გვხვდება თვითნაბადი სახით ქვებსა და ალუვიონებში. წმინდა ოქროს კაშკაშა ყვითელი ფერი და ელვარება აქვს და ტრადიციულად ითვლება მომხიბვლელად, რასაც იგი აღწევს კოროზიისადმი მდგრადობით ჰაერსა თუ წყალში. ოქრო მიჩნეულია სიმდიდრის სიმბოლოდ და დაგროვების ობიექტია. იგი საყოველთაო ეკვივალენტის ფუნქციასაც ასრულებს. როგორც ფულად საქონელს მასაც გააჩნია საუკეთესო ფიზიკური და ქიმიური თვისებები: ერთგვაროვნება, გაყოფადობა, პორტატიულობა (მცირე მასა და მოცულობა და დიდი ღირებულება) და სხვ.[4] ოქროს სტანდარტები განსაზღვრავს მონეტარული პოლიტიკის საფუძვლებს. ოქროს მრავალგვარი სიმბოლური და იდეოლოგიური დატვირთვაც აქვს.
თუმცა ოქრო პირველადად გამოიყენება დაგროვების ობიექტად, მაგრამ მან პოვა მრავალი ინდუსტრიული დანიშნულებაც: სტომატოლოგიასა და ელექტრობაში. ოქრომ ამას მიაღწია ოქსიდური კოროზიისადმი თავისი მდგრადობით და შესანიშნავი ელექტროგამტარობით.
2009 წლის მონაცემებით სულ 165 000 ტონა ოქრო იქნა დაფლული კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე,[5] უხეშად რომ ვთქვათ, 5.3 მილიარდი ტროას უნციის ეკვივალენტი ან, მოცულობის თვალსაზრისით, დაახლოებით 8500 კუბური მეტრი.