Land í Norður-Evrópu From Wikipedia, the free encyclopedia
Eistland (eistneska: Eesti), formlegt heiti Lýðveldið Eistland (Eesti Vabariik), er land í Norður-Evrópu sunnan við Kirjálabotn í Eystrasalti. Það á landamæri að Rússlandi við Peipusvatn í austri og Lettlandi í suðri en norðan við Kirjálabotn er Finnland. Eistland nær yfir eistneska meginlandið, stóru eyjarnar Saaremaa og Hiiumaa, og yfir 2300 eyjar og sker í Eystrasalti.[1] Landið er 45.335 km² að stærð. Það er eitt Eystrasaltslandanna ásamt Lettlandi og Litáen. Stærstu borgirnar eru höfuðborgin Tallinn og háskólaborgin Tartú. Eistneska er opinbert tungumál landsins og móðurmál flestra íbúa. Eistneska er annað stærsta finnska málið sem talað er í heimi, á eftir finnsku.
| Lýðveldið Eistland | |
| Eesti Vabariik | |
 |
 |
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Þjóðsöngur: Mu isamaa, mu õnn ja rõõm | |
 | |
| Höfuðborg | Tallinn |
| Opinbert tungumál | eistneska |
| Stjórnarfar | Þingræði |
| Forseti | Alar Karis |
| Forsætisráðherra | Kristen Michal |
| Sjálfstæði | frá Þýskalandi, Rússlandi og Sovétríkjunum |
| • Yfirlýst | 24. febrúar 1918 |
| • Viðurkennt | 2. febrúar 1920 |
| • Hertekið af SSSR | 16. júní 1940 |
| • Enduryfirlýst | 20. ágúst 1991 |
| Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
129. sæti 45.339 km² 5,16 |
| Mannfjöldi • Samtals (2022) • Þéttleiki byggðar |
152. sæti 1.331.796 30,6/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2022 |
| • Samtals | 59.557 millj. dala (114. sæti) |
| • Á mann | 44.778 dalir (39. sæti) |
| VÞL (2021) |  0.892 (31. sæti) |
| Gjaldmiðill | evra |
| Tímabelti | UTC+2) (+3 á sumrin) |
| Þjóðarlén | .ee |
| Landsnúmer | +372 |
Menn hafa byggt landið þar sem Eistland er nú að minnsta kosti frá 9000 f.o.t. Íbúar Eistlands hins forna voru með síðustu íbúum Norður-Evrópu sem snerust til kristni á miðöldum, eftir norrænu krossferðirnar á 13. öld.[2] Eftir það var landið undir stjórn þýsku riddaranna, Danmerkur, Svíþjóðar og Rússlands. Eftir miðja 19. öld hófst þjóðernisvakning í Eistlandi sem leiddi til sjálfstæðisyfirlýsingar 24. febrúar 1918, þegar fyrri heimsstyrjöldin stóð enn. Þegar síðari heimsstyrjöld braust út lýsti Eistland yfir hlutleysi. Engu að síður var landið hernumið, fyrst af Sovétríkjunum, svo af Þýskalandi nasismans og loks aftur af Sovétríkjunum. Árið 1944 var Sovétlýðveldið Eistland stofnað sem hluti af Sovétríkjunum og margir litu á sem hernámsstjórn. Í kjölfar söngvabyltingarinnar 1988-1990 endurheimti landið sjálfstæði eftir valdaránið í Sovétríkjunum 1991.
Landið er þróað iðnríki með öflugt hagkerfi sem situr í 31. sæti vísitölu um þróun lífsgæða. Eistland er einingarríki sem býr við þingræði. Landinu er skipt í fimmtán sýslur (maakond), þar sem höfuðborgin og stærsta borgin er Tallinn. Íbúar eru um 1,3 milljónir. Landið er eitt hið fámennasta innan Evrópusambandsins, NATO og Schengen-svæðisins. Það er aðili að Efnahags- og framfarastofnuninni. Það er ofarlega á listum yfir efnahagslegt frelsi, lýðfrelsi og menntun; og frelsi fjölmiðla mælist þar hátt.
Nafnið Eistland (Eesti) hefur verið tengt við ættbálkaheitið Aesti sem kemur fyrir hjá Tacitusi á 1. öld, en sumir telja að það heiti hafi átt við alla íbúa Eystrasaltslanda eða alla austurströnd Eystrasalts.[3] Nafnið Eistland kemur fyrir í norrænum fornsögum og á rúnasteinum í Skandinavíu[4] þar sem það á greinilega við svipað landsvæði og nefnist Eistland í dag.[5] Orðið barst úr fornnorrænu í önnur mál og latneska útgáfan Estonia kemur fyrir á 13. öld.[6][7]
Nafnið var notað á ýmsum tímum yfir ýmis lönd á þeim slóðum þar sem Eistland er í dag. Danir stofnuðu hertogadæmið Eistland á norðurströnd Kirjálabotns og stofnuðu þar borgina Reval (Tallinn) á 13. öld. Þegar Sverðbræður lögðu þessi lönd undir sig voru þau nefnd Lífland, þótt opinbert heiti landsins væri Terra Mariana („Land Maríu“). Íbúar svæðisins notuðu hins vegar orðið maarahvas („sveitafólk“) um sig sjálfa fram á 18. öld, en undir lok aldarinnar tók menntafólk að notast við eestlane, þótt hitt væri enn miklu algengara. Á síðari hluta 19. aldar tóku þjóðernissinnaðir leiðtogar upp heitið Eesti rahvas („eistnesk þjóð“) undir áhrifum frá sjálfstæðishreyfingum í Finnlandi og Lettlandi.
Mannabyggð varð möguleg þar sem Eistland er nú fyrir um 13-11.000 árum þegar jökullinn frá síðustu ísöld hopaði. Elstu þekktu minjar um mannabyggð í Eistlandi eru Pulli-byggðin á bökkum árinnar Pärnu í Suðvestur-Eistlandi. Samkvæmt geislakolsmælingum er hún 11.000 ára gömul.[8] Á miðsteinöld eru elstu minjar um mannabyggð tengdar Kunda-menningunni. Á þeim tíma var landið þakið skógum og fólk bjó í litlum samfélögum við ár og vötn. Fólk lifði af veiðum, söfnun og fiskveiðum.[9] Um 4900 f.o.t. komu fram leirker sem kennd eru við Narva-menninguna á nýsteinöld.[10] Frá um 3200 f.o.t. sjást ummerki um snúrukeramikmenninguna og fyrstu merkin um frumstæðan landbúnað og húsdýraræktun.[11]
Um 1800 f.o.t. hófst bronsöld með byggingu fyrstu hæðavirkjanna.[12] Um 1000 f.o.t. tók lífsviðurværi fólks að færast frá veiðum til landbúnaðar á stökum býlum, sem lauk við upphaf járnaldar, um 500 f.o.t.[8][13] Mikið magn bronsmuna gefur til kynna virk samskipti við ættbálka í Skandinavíu og Germaníu.[14] Um miðja járnöld steðjuðu ógnir að íbúum landsins úr ýmsum áttum. Í nokkrum norrænum heimildum er talað um átök við Eista, til dæmis í Ynglinga sögu þar sem sagt er að Eistur hafi vegið Yngvar Eysteinsson Svíakonung.[15] Sams konar ógnir stóðu að Eistum úr austri, þar sem austurslavnesku furstadæmin stækkuðu lönd sín til vesturs. Um 1030 leiddi Jarisleifur Valdimarsson her Rússa inn í Eistland og reisti virki þar sem nú er Tartú. Virkið stóð til 1061 þegar eistneskur ættbálkur lagði það í rúst.[16][17][18][19] Eftir að víkingaöld lauk, tók við tímabil þar sem Kúrir og Eistar, auk íbúa Saaremaa (Eysýslu), herjuðu umhverfis Eystrasalt. Árið 1187 rændu þeir borgina Sigtuna í Svíþjóð, ásamt Kirjálum.[20][21]
Á þessum tíma skiptist Eistland í tvö menningarsvæði. Við ströndina í norður- og vesturhlutanum átti fólk í miklum viðskiptum við Skandinavíu og Finnland, meðan íbúar inn til landsins áttu í meiri viðskiptum við Eystrasaltsþjóðirnar í suðri og íbúa Pskov.[22] Landslag í Eistlandi einkenndist af mörgum hæðavirkjum.[23] Hafnarstæði frá forsögulegum tíma eða miðöldum hafa fundist á Saaremaa.[23] Í Eistlandi hafa líka fundist margar grafir frá víkingaöld, bæði stakar grafir og fjöldagrafir, með vopnum og skartgripum sem algengt er að finna í Norður-Evrópu og Skandinavíu.[23][24] Fyrstu aldirnar eftir að okkar tímatal hófst, komu fram tvær stjórnsýslueiningar í Eistlandi: sóknin (kihelkond) og sýslan (maakond), sem náði yfir margar sóknir. Öldungaráð fór fyrir hverri sókn sem hafði yfir einu eða fleiri hæðavirkjum að ráða. Á 13. öld voru átta stórar sýslur í Eistlandi: Harjumaa, Järvamaa, Revala, Saaremaa, Sakala, Ugandi og Virumaa; auk sex minni sýslna sem náðu yfir aðeins eina sókn: Alempois, Jogentagana, Mõhu, Nurmekund, Soopoolitse og Vaiga. Sýslurnar voru sjálfstæðar einingar sem stofnuðu til tímabundinna bandalaga gegn utanaðkomandi ógnum. [25][26]
Lítið er vitað um trú Eista á miðöldum, áður en kristni kom til skjalanna. Krónika Hinriks af Líflandi nefnir Tharapita sem æðsta guð íbúa Saaremaa. Til eru heimildir um helga lundi, sérstaklega eikarlundi, sem voru notaðir fyrir heiðnar helgiathafnir.[27][28]
Árið 1199 lýsti Innósentíus 3. páfi yfir krossferð til að „vernda kristna íbúa Líflands“.[29] Bardagar náðu til Eistlands árið 1206, þegar danski konungurinn Valdimar 2. gerði misheppnaða innrás í Saaremaa. Þýsku sverðbræðurnir sem áður höfðu sigrað Líflendinga, Latgalla og Selóna, réðust gegn Eistum árið 1208. Næstu ár gengu herfarir þeirra á víxl. Einn helsti leiðtogi Eista var Lembitu, öldungur frá Sakala-sýslu. Árið 1217 biðu Eistar mikinn ósigur í Matteusarmessuorrustunni þar sem Lembitu var drepinn. Árið 1219 sigraði Valdimar 2. Eista í orrustunni um Lyndanisse og lagði Norður-Eistland undir sig.[30][31] Næstu árin gerðu Svíar innrás í Vestur-Eistland, en íbúar Eysýslu sigruðu þá í orrustunni um Lihula. Árið 1223 gerðu Eistar uppreisn og hröktu Þjóðverja og Dani frá Eistlandi, nema í Reval. Krossfararnir sneru brátt aftur og árið 1227 gafst síðasta sýslan, Saaremaa, upp fyrir þeim.[32][33]
Eftir krossferðirnar var landsvæðið sem í dag samsvarar Eistlandi og Lettlandi nefnt Terra Mariana („Maríuland“). Seinna varð það þekkt sem Lífland.[34] Norður-Eistland varð danska hertogadæmið Eistland, en afgangnum var skipt á milli sverðbræðra og biskupsfurstanna í Dorpat og Ösel-Wiek. Árið 1236 biðu sverðbræður ósigur í orrustunni við Saule og gengu eftir það saman við þýsku riddarana sem Líflandsriddarar.[35] Næstu áratugi voru reglulega gerðar uppreisnir gegn þýsku riddurunum á Saaremaa. Árið 1343 hófst stór uppreisn á meginlandinu og Saaremaa. Þýsku riddararnir brutu hana á bak aftur 1345 og árið eftir seldi Danakonungur lönd sín í Eistlandi til þeirra.[36][37] Eftir uppreisnina söfnuðust völdin fyrir hjá þýskumælandi yfirstétt.[38] Næstu aldirnar var lágþýska tungumál yfirstéttarinnar í báðum eistnesku borgunum og í sveitum.[39]
Reval (Tallinn), höfuðborg danska Eistlands, var stofnuð við Lindanies, tók upp Lýbikurétt og fékk full kaupstaðarréttindi árið 1248.[40] Hansasambandið réði versluninni á Eystrasalti og fjórir stærstu bæirnir í Eistlandi gerðust aðilar að því. Þetta voru Reval, Dorpat (Tartú), Pernau (Pärnu) og Fellin (Viljandi). Reval var milliliður í viðskiptum milli Hólmgarðs og vestrænu Hansaborganna, meðan Dorpat lék sama hlutverk gagnvart Pskov. Á þessum tíma voru mörg gildi stofnuð í borgunum.[41] Borgirnar nutu verndar af sterkum borgarmúrum og aðild sinni að Hansasambandinu, og gátu staðið uppi í hárinu á ráðamönnum Líflandssambandsins.[42]
Siðaskiptin hófust í Mið-Evrópu árið 1517 og bárust brátt norður til Líflands, þrátt fyrir andstöðu Líflandsriddara.[43] Bæirnir urðu fyrstir til að taka upp hinn nýja sið á 3. áratug 16. aldar og á 4. áratugnum höfðu flestir landeigendur og alþýða í sveitum tekið upp lúterstrú.[44][45] Messur voru sungnar á alþýðumáli, sem í upphafi var lágþýska, en allt frá 4. áratug 16. aldar voru reglulega haldnar messur á eistnesku.[44][46]
Á 16. öld styrktust nágrannaríkin stórhertogadæmið Moskva, Svíþjóð og Pólsk-litáíska samveldið, og ógnuðu hinu dreifða valdi í Líflandi sem skiptist milli borga, aðals, biskupa og riddarareglunnar.[44][47]
Árið 1557 gerði Ívan grimmi, Rússakeisari, innrás í Lífland og hóf með því Líflandsstríðið. Líflandsriddarar biðu afgerandi ósigur í orrustunni um Ergeme. Stærstur hluti landsins samþykkti yfirráð Pólverja, en Reval og aðallinn í Norður-Eistlandi sóru Svíakonungi hollustu og biskupinn af Ösel-Wiek seldi lönd sín til Danakonungs. Rússar lögðu smám saman undir sig megnið af Líflandi, en seint á 8. áratug 16. aldar hófu herir samveldisins og Svía gagnárásir og stríðinu lauk með ósigri Rússa eftir mikið blóðbað.[47][48] Eftir stríðið varð Norður-Eistland sænska hertogadæmið Eistland, Suður-Eistland varð pólska hertogadæmið Lífland og Saaremaa tilheyrði Danaveldi.[49]
Árið 1600 braust stríð Póllands og Svíþjóðar út og olli enn meiri eyðileggingu. Stríðinu lauk ekki fyrr en 1629 þegar Svíar lögðu Lífland undir sig, þar á meðal bæði Suður-Eistland og Norður-Lettland.[50] Í friðarsamningunum í Brömsebro 1645 fengu Svíar svo Saaremaa í sinn hlut.[51] Þessar styrjaldir urðu til þess að íbúafjöldi Eistlands minnkaði um helming, frá um 250-270.000 um miðja 16. öld, að 115-120.000 á 4. áratug 17. aldar.[52]
Undir sænskum yfirráðum var stór hluti bænda bundinn af bændaánauð, en lagalegar umbætur bættu stöðu bæði ánauðugra bænda og frjálsra leiguliða gagnvart jarðabótum og erfðum. Þessa tíma var því minnst sem „gamla góða sænska tímans“.[53] Sænski konungurinn Gústaf 2. Adolf stofnaði menntaskóla í Reval og Dorpat. Seinni skólinn var uppfærður í háskóla árið 1632. Í báðum borgunum voru stofnaðar prentsmiðjur. Vísir að almennu menntakerfi varð til á 9. áratug 17. aldar, aðallega vegna Bengt Forselius, sem líka setti fram staðlaða eistneska stafsetningu.[54] Íbúafjöldinn óx hratt þar til hungursneyðin mikla gekk yfir landið 1695 til 1697. Talið er að 70-75.000 hafi látið lífið, eða 20% íbúa landsins.[55]
Í Norðurlandaófriðnum mikla tókst Rússneska keisaradæminu að leggja allt Eistland undir sig fyrir 1710.[56] Íbúafjöldinn í Eistlandi hrundi aftur vegna stríðsins og árið 1712 var hann áætlaður vera 150-170.000.[57] Árið 1721 var Eistlandi skipt í tvö landstjóraumdæmi: landstjóraumdæmið Eistland, sem náði yfir Tallinn og norðurhluta Eistlands; og landstjóraumdæmið Lífland, sem náði líka yfir norðurhluta Lettlands.[58] Keisarastjórnin endurreisti öll forréttindi þýska landeigendaaðalsins.[59] Réttindi bænda urðu að engu og þeir bjuggu við bændaánauð alla 18. öldina.[60] Bændaánauð var afnumin 1816-1819, en í byrjun hafði það lítil áhrif. Raunverulegar réttarbætur handa bændum fengust ekki fyrr en eftir miðja 19. öld.[61]
Eistneska þjóðernisvakningin hófst eftir miðja 19. öld þegar menntamenn tóku að boða þjóðernissjálfsmynd sem byggðist á eistnesku. Á þeim tíma komust jarðir í bændaeigu og til varð ný stétt eistneskumælandi eignabænda. Árið 1857 hóf Johann Voldemar Jannsen að gefa út vikublaðið Pärnu Postimees þar sem hann hvatti almenning til að kalla sig eestlane (eistneskan).[62] Skólastjórinn Carl Robert Jakobson og presturinn Jakob Hurt urðu leiðtogar eistneskrar þjóðernishreyfingar sem hvatti bændur til að vera stolta af máli sínu og hefðbundinni menningu.[63] Fyrstu félagasamtökin voru stofnuð á landsvísu, eins og herferðin fyrir stofnun Alexandersskóla sem kenndi á eistnesku, Eistneska bókmenntafélagið og Eistneska stúdentafélagið. Fyrsta eistneska söngvahátíðin var haldin í Tartú árið 1869.[64][65][66] Eistneskan var þróuð áfram og stöðluð.[67] Sagnakvæðið Kalevipoeg kom út 1862, og árið 1870 var fyrsta leikritið sett upp á eistnesku.[68][69] Árið 1878 varð klofningur innan hreyfingarinnar milli fylgjenda Hurt sem vildu leggja áherslu á menntun og menningu, og fylgjenda Jakobsons sem vildu krefjast aukinnar sjálfstjórnar.[65]
Undir lok 19. aldar hófst rússneskuvæðing til að efla miðstjórnarvaldið í Eystrasaltslöndunum.[64] Í flestum framhaldsskólum og háskólunum var tekið að kenna á rússnesku í stað þýsku áður, og notkun eistnesku var víða bönnuð.[69] Á sama tíma efldist þjóðernisstefna í Eistlandi undir forystu manna á borð við Jaan Tõnisson og Konstantin Päts. Snemma á 20. öld tóku eistneskumælandi íbúar völdin í sveitarstjórnum og bæjarstjórnum þar sem þýska var notuð áður.[70]
Þegar rússneska byltingin 1905 átti sér stað voru fyrstu löglegu eistnesku stjórnmálaflokkarnir stofnaðir. Eistneskt þing kom saman og krafðist sameiningar eistneskumælandi héraða í eitt sjálfstjórnarhérað. Þingið krafðist þess líka að rússneskuvæðingunni yrði aflétt. Þessu fylgdu bæði friðsamleg mótmæli og óeirðir með gripdeildum í verslunarhverfum Tallinn og á herragörðum landeigenda í sveitum. Keisarastjórnin brást við með mikilli hörku: um 500 voru tekin af lífi og hundruð til viðbótar fangelsuð eða send í fangabúðir í Síberíu.[71][72]
Eftir Febrúarbyltinguna 1917 ákvað rússneska bráðabirgðastjórnin að stækka landstjóraumdæmið Eistland þannig að það náði yfir eistneskumælandi héruð Líflands. Auk þess fékk það sitt eigið héraðsþing.[73] Bolsévikar rændu völdum í Eistlandi í nóvember 1917 og héraðsþingið var leyst upp. Áður hafði það náð að stofna bargræðisnefndina og á þeim stutta tíma sem leið milli þess að bolsévikar hörfuðu og Þjóðverjar sóttu fram, lýsti nefndin yfir sjálfstæði Eistlands. Þann 24. febrúar 1918 var bráðabirgðastjórn mynduð í Tallinn. Hernám Þjóðverja fylgdi nær strax, en eftir ósigur þeirra í fyrri heimsstyrjöld létu þeir völdin í hendur bráðabirgðastjórnarinnar 19. nóvember 1918.[74][75]
Þann 28. nóvember 1918 gerði Sovét-Rússland innrás í Eistland og hóf þar með sjálfstæðisstríð Eistlands.[76] Rauði herinn náði allt að 30 km frá Tallinn, en var stöðvaður af eistneska hernum. Nýjar árásir mistókust og vorið 1919 réðist eistneski herinn inn í Rússland og Lettland til stuðnings hvítliðum.[77][78] Í júní 1919 unnu Eistar sigur á vopnuðum sveitum Baltische Landeswehr í orrustunni um Cēsis og komu Kārlis Ulmanis aftur til valda. Rússar réðust gegn Narva síðla árs 1919, en náðu ekki að brjótast í gegn. Þann 2. febrúar 1910 undirrituðu Rússar friðarsamning í Tartú þar sem þeir samþykktu að gefa eftir kröfur um yfirráð yfir Eistlandi.[77][79]
Stjórnlagaþing Eistlands var kosið í apríl 1919. Þingið setti lög um jarðaumbætur þar sem stórjarðeignir voru þjóðnýttar, og samþykkti mjög frjálslynda stjórnarskrá Eistlands sem gerði landið að lýðveldi með þingræði.[80][81] Árið 1924 studdu Sovétríkin valdaránstilraun kommúnista í Eistlandi sem mistókst.[82] Kreppan mikla hafði mikil áhrif á stjórnmál í Eistlandi. Árið 1933 stóð hægrisinnaða Vaps-hreyfingin fyrir stjórnarskrárbreytingu sem setti aukin völd í hendur forsetans.[83][84] Þann 12. mars 1934 lýsti starfandi forseti, Konstantin Päts, yfir neyðarlögum á þeim forsendum að Vaps-hreyfingin hefði undirbúið valdarán. Päts ríkti svo með tilskipunum í nokkur ár og þingið kom ekki saman („þagnartímabilið“).[85] Ný stjórnarskrá var samþykkt með þjóðaratkvæðagreiðslu árið 1937 og árið eftir kom þingið aftur saman í tveimur deildum.[86] Stjórn Päts var tiltölulega mild alræðisstjórn miðað við sambærilegar stjórnir annars staðar í Evrópu og beitti pólitíska andstæðinga ekki kerfisbundnu ofbeldi.[87]
Eistland gerðist aðili að Þjóðabandalaginu 1921.[88] Tilraunir til að mynda stærra bandalag með Finnlandi, Póllandi og Lettlandi, mistókust. Eistland og Lettland gerðu með sér varnarbandalag 1923 og Eystrasaltsbandalagið var stofnað 1934.[89][90] Á 4. áratugnum átti Eistland í leynilegu varnarsamstarfi við Finnland.[91] Eistland gerði friðarsáttmála við Sovétríkin 1932 og Þýskaland 1939.[88][92] Árið 1939 lýsti landið yfir hlutleysi, en það reyndist haldlítið þegar síðari heimsstyrjöld braust út.[93]
Viku áður en síðari heimsstyrjöld braust út, 23. ágúst 1939, undirrituðu Þriðja ríki Hitlers og Sovétríki Stalíns Molotov-Ribbentrop-samkomulagið. Þar voru leynileg ákvæði um skiptingu Póllands, Rúmeníu, Litáen, Lettlands, Eistlands og Finnlands á milli ríkjanna. Eistland átti að falla í hlut Sovétríkjanna.[94] Þann 24. september setti Stalín eistnesku stjórninni úrslitakosti um að fá að stofna herstöðvar í Eistlandi eða sjá fram á innrás. Samningur um gagnkvæma aðstoð Sovétríkjanna og Eistlands var undirritaður 28. september.[95] Þann 14. júní 1940 settu Sovétríkin flug- og hafnbann á Eistland. Sama dag var flugvélin Kaleva skotin niður af sovéska flughernum. Þann 16. júní setti sovétstjórnin Eistlandi nýja úrslitakosti um frjálsa för um landið og stofnun leppstjórnar. Eistneska stjórnin lét undan ofureflinu og næsta dag var landið hernumið.[96][97] Þann 6. ágúst 1940 var landið innlimað í Sovétríkin sem Sovétlýðveldið Eistland.[98]
Sovétríkin komu á hernámsstjórn í Eistlandi. Helstu forystumenn í stjórnmálum, her og menntastofnunum voru handteknir. Kúgun Sovétmanna náði hámarki 14. júní 1941 þegar 11.000 manns voru fluttir nauðungarflutningum til Rússlands.[99][100] Þegar Barbarossa-aðgerðin hófst og Þjóðverjar gerðu innrás í Sovétríkin þann 22. júní 1941 („Sumarstríðið“[101]), voru um 34.000 ungir eistneskir karlmenn neyddir til að ganga í rauða herinn, og innan við 30% þeirra lifðu stríðið af. Sovéskar brunaherdeildir skildu eftir sviðna jörð til að hindra sókn Þjóðverja. Pólitískir fangar sem ekki var hægt að flytja voru teknir af lífi af sovésku öryggislögreglunni.[102][103] Margir Eistar flúðu inn í skógana og hófu þar skæruhernað gegn Sovétmönnum. Í júlí náði þýski herinn til Suður-Eistlands. Sovétmenn hörfuðu frá Tallinn með miklu mannfalli og Þjóðverjar lögðu eyjarnar undir sig í október.[104]
Í byrjun vonuðust margir Eistar til þess að Þjóðverjar endurreistu sjálfstæði Eistlands, en það reyndist falsvon. Þjóðverjar komu á eigin leppstjórn og felldu stjórn Eistlands undir hernámsstjórn Reichskommissariat Ostland þar sem efnahagur landsins var aðrændur fyrir þarfir þýska hersins.[105] Um þúsund eistneskir gyðingar sem ekki náðu að flýja voru nær allir myrtir í helförinni 1941. Margar fangabúðir voru reistar þar sem þúsundir Eista, erlendra gyðinga, Rómafólks og sovéskra stríðsfanga voru myrtar.[106] Hernámsyfirvöldin tóku að skrá karlmenn í litlar sjálfboðasveitir, en þar sem það bar lítinn árangur var nauðungarskráning tekin upp 1943 og fyrsta eistneska fótgöngulið SS stofnað.[107] Þúsundir Eista sem vildu ekki berjast með þýska hernum flúðu til Finnlands þar sem margir buðust til að berjast með Finnum í framhaldsstríðinu gegn Sovétríkjunum.[108]
Rauði herinn náði að landamærum Eistlands að nýju snemma árs 1944, en sókn hans stöðvaðist við Narva þar sem þýski herinn, ásamt mörgum eistneskum hersveitum, barðist við hann í sex vikur.[109] Í mars hóf sovéski flugherinn sprengjuárásir á Tallinn og aðra eistneska bæi.[110] Í júlí hófu Sovétmenn Tallinnsóknina úr suðri. Þeir neyddu Þjóðverja til að hörfa frá meginlandinu í september og náðu eyjunum í nóvember.[109] Þegar Þjóðverjar hörfuðu frá Tallinn tilnefndi síðasti forsætisráðherrann frá því fyrir stríð, Jüri Uluots, nýja stjórn undir Otto Tief sem tilraun til að endurheimta sjálfstæði Eistlands.[111] Tugir þúsunda, þar á meðal flestir eistneskir Svíar, flúðu vestur yfir Eystrasalt til að forðast hernám Sovétríkjanna.[112]
Í síðari heimsstyrjöld missti Eistland 25% íbúa sinna vegna dauða, nauðungarflutninga og flótta.[113] Að auki missti Eistland varanlega hluta lands síns, þar sem Sovétríkin felldu landamærasvæði sem náðu yfir um 5% af landi Eistlands, undir Sovét-Rússland.[114]
Þúsundir Eista sem voru andsnúnir hersetu Sovétmanna gengu í skæruliðahreyfingu sem nefndist Skógarbræður. Vopnuð andspyrna var mest áberandi fyrst eftir stríðið, en yfirvöld náðu að þreyta hreyfinguna sem dvínaði smám saman og hvarf um miðjan 6. áratuginn.[115] Sovétmenn hófu samyrkjuvæðingu landbúnaðar, en þar sem bændur voru henni andsnúnir tók við ógnarstjórn. Í mars 1949 voru um 20.000 Eistar fluttir nauðungarflutningum til Síberíu. Fljótlega eftir það var samyrkjuvæðingunni lokið.[99][116]
Hernámsyfirvöldin hófu rússneskuvæðingu og fengu þúsundir Rússa til að setjast að í Eistlandi, þannig að Eistar voru við að verða minnihlutahópur í eigin landi.[117] Árið 1945 voru Eistar 97% íbúa, en það hlutfall hafði fallið niður í 62% árið 1989.[118] Hernámsyfirvöldin stóðu fyrir þjóðernishreinsunum, nauðungarflutningum og landnámi Rússa, sem urðu til þess að Eistum fækkaði um 3%.[119] Eistneski kommúnistaflokkurinn þar sem Rússar voru meirihluti félaga, var stofnaður af hernámsyfirvöldum.[120] Efnahagsstjórnin gekk út á þungaiðnað sem bætti ekki lífskjör íbúa og olli mikilli mengun.[121] Lífskjör í Sovét-Eistlandi drógust enn frekar aftur úr nágrannalandinu Finnlandi.[117] Sovétherinn var með mikla starfsemi í landinu og 2% landsvæðisins voru lokaðar herstöðvar.[122] Eyjunum og miklu af strandsvæðunum var breytt í landamærasvæði þar sem sérstök leyfi þurfti til að fá aðgang.[123] Landið var mjög lokað fram að síðari hluta 7. áratugarins, þegar Eistar gátu horft á finnskt sjónvarp á laun í norðurhluta landsins, og fengið þannig betri mynd af lífinu handan Járntjaldsins.[124]
Flest vestræn ríki litu svo á að innlimun Eistlands væri ólögleg.[125] Eistneska útlagastjórnin var stofnuð í Osló og vestræn ríki viðurkenndu stjórnarerindreka á hennar vegum.[126][127]
Þegar sovéska miðstjórnin tók upp stefnuna Perestrojka árið 1987 varð aftur mögulegt að stunda stjórnmálastarf fyrir opnum tjöldum. Það varð til þess að sjálfstæðishreyfing myndaðist og varð þekkt sem Söngvabyltingin (laulev revolutsioon).[128] Fosfórítstríðið voru fyrstu mótmælin gegn miðstjórninni í Eistlandi út af umhverfismálum.[129] Árið 1988 komu nýjar stjórnmálahreyfingar fram á sjónarsviðið, eins og Alþýðufylking Eistlands, sem varð síðar hófsamari armur sjálfstæðishreyfingarinnar, og hinn róttæki Sjálfstæðisflokkur Eistlands, sem krafðist fulls sjálfstæðis.[130] Þann 16. nóvember 1988, eftir fyrstu lýðræðislegu kosningarnar í hálfa öld, gaf þing Sovét-Eistlands út fullveldisyfirlýsingu Eistlands þar sem kveðið var á um að eistnesk lög hefðu forgang. Næstu tvö ár fylgdu mörg önnur sovétlýðveldi fordæmi Eistlands með svipaðar yfirlýsingar.[131][132] Þann 23. ágúst 1989 tóku 2 milljónir Eista, Letta og Litáa, þátt í fjöldamótmælum og mynduðu Eystrasaltsleiðina, mennska keðju um löndin þrjú.[133] Í febrúar 1990 var kosið til eistneska þingsins.[134] Í mars 1991 var haldin þjóðaratkvæðagreiðsla um sjálfstæði Eistlands þar sem 78,4% kjósenda kusu með fullu sjálfstæði. Þegar valdaránstilraunin í Sovétríkjunum 1991 átti sér stað, lýsti Eistland yfir sjálfstæði 20. ágúst 1991.[135]
Stjórn Sovétríkjanna samþykkti sjálfstæði Eistlands 6. september 1991 og 17. september gerðist landið aðili að Sameinuðu þjóðunum.[136] Síðustu rússnesku hermennirnir hurfu frá landinu árið 1994.[137]
Árið 1992 var byrjað á róttækum efnahagsumbótum sem fólu meðal annars í sér einkavæðingu og gjaldmiðlabreytingu.[138] Eistland gerðist aðili að Alþjóðaviðskiptastofnuninni 13. nóvember 1999.[139]
Þann 28. september 1994 sökk farþegaferjan Estonia á leið yfir Eystrasalt frá Tallinn til Stokkhólms. 852 fórust í slysinu sem var eitt mannskæðasta sjóslys 20. aldar.[140]
Frá því landið fékk sjálfstæði hefur utanríkisstefna Eistlands verið í samræmi við önnur vestræn lýðræðisríki. Árið 2004 gekk Eistland bæði í Evrópusambandið og NATO.[141] Þann 9. desember 2010 gerðist Eistland aðili að OECD.[142] Þann 1. janúar 2011 tók landið upp evru sem gjaldmiðil.[143] Eistland sat í Öryggisráði Sameinuðu þjóðanna frá 2020 til 2021.[144] Eistland fagnaði 100 ára afmæli eistneska lýðveldisins 24. febrúar 2018.[145][146]
Samkvæmt manntalsgögnum frá 2021 er enska mest talaða erlenda málið í Eistlandi og 76% landsmanna tala minnst eitt erlent mál. Rússneska er annað mest talaða erlenda málið í Eistlandi, og 17% af eistneskumælandi innfæddum sögðust líka tala eistneska mállýsku.[147][148]
Eistland er land í Norður-Evrópu við austurströnd Eystrasalts, á Austurevrópsku sléttunni, milli 57°30' og 59°49' N og 21°46' og 28°13' A.[149][150][151] Í norðri liggur landið að Finnlandsflóa sem skilur Eistland frá Finnlandi og í austri að Eystrasalti sem skilur það frá Svíþjóð. Í suðri á Eistland landamæri að Lettlandi og í austri að Peipusvatni og Rússlandi.[152] Eistland er 45.335 km2 að stærð, og þar af eru innlend vötn 4,6%.[149] Með landhelgi nær Eistland yfir 70.177 km2.[153]
Strandlengja Eistlands er 3.794 km að lengd. Hún einkennist af kalksteinsklettum við norðurströndina og stórum eyjum.[150][154] Alls eru 2.355 eyjar við Eistland, þar af 2.222 í Eystrasalti. Stærstu eyjarnar eru Saaremaa og Hiiumaa. Stöðuvötn í Eistlandi eru yfir 1560 talsins. Þau stærstu eru Peipusvatn við landamærin að Rússlandi, og Võrtsjärv í miðju landsins. Auk þeirra eru mörg manngerð lón í Eistlandi. Yfir 7000 ár, lækir og skurðir eru í Eistlandi, en aðeins 10 þeirra eru lengri en 100 km. Lengstu vatnsföll Eistlands eru Võhandu (162 km) og Pärnu (144 km), en þar á eftir koma árnar Põltsamaa, Pedja, Kasari, Keila, og Jägala. Fen og mýrar þekja 23,2% landsins, en skógar þekja yfir helming þess. Landslag er almennt séð flatt og meðalhæð yfir sjávarmáli er aðeins 50 metrar. Aðeins 10% landsins nær yfir 100 metra yfir sjávarmál. Hæsti tindurinn er Suur Munamägi, 318 metrar á hæð, á Haanja-hálendinu.[149]
.jpg)
Eistland er lýðveldi sem býr við þingræði. Þing Eistlands, Riigikogu, fer með löggjafarvaldið og kýs forseta landsins á 5 ára fresti. Ríkisstjórn Eistlands er handhafi framkvæmdavaldsins, og hana mynda forsætisráðherra og aðrir ráðherrar sem forsetinn setur í embætti eftir að þingið hefur samþykkt þá.[155]
Eistneska þingið (Riigikogu) starfar í einni deild. Þingmenn eru 101 og kjörtímabil þingsins er 4 ár. Allir eistneskir ríkisborgarar sem hafa náð 18 ára aldri hafa kosningarétt. Þingið ber ábyrgð á því að samþykkja ríkisstjórnina, setja lög, fjárlög og fara með þinglegt eftirlit. Þingið skipar forseta hæstaréttar, forseta bankaráðs seðlabankans, ríkisendurskoðanda, réttarkanslara og yfirmann herafla Eistlands, samkvæmt tillögu forseta landsins.[156][157]
Ríkisstjórn Eistlands er mynduð af forsætisráðherra Eistlands, samkvæmt tilmælum forseta landsins, og með samþykki þingsins. Forsetinn stýrir ríkisstjórinni sem fer með stefnumótun í innanríkis- og utanríkismálum. Ráðherrar fara hver með sitt ráðuneyti og eru fulltrúar þess í ríkisstjórn. Stundum eru ráðherrar án ráðuneytis skipaðir.[158] Eistlandi hefur alltaf verið stýrt af samsteypustjórnum, þar sem enginn flokkur hefur náð meirihluta á þinginu.[155]
Forseti Eistlands er þjóðhöfðingi landsins, en hlutverk hans er að mestu leyti táknrænt. Forsetinn er kjörinn af þinginu, eða sérstakri kjörnefnd.[159] Forsetinn les upp lögin sem þingið setur og hefur rétt til að neita því og senda lögin til annarrar umræðu í þinginu. Ef þingið samþykkir lögin aftur óbreytt, hefur forsetinn leyfi til að senda lögin til hæstaréttar til að skera úr um hvort þau standist stjórnarskrá. Forsetinn er fulltrúi landsins á alþjóðavettvangi.[155][160]
Stjórnarskrá Eistlands gerir líka ráð fyrir beinu lýðræði með þjóðaratkvæðagreiðslum, en eftir að hún var samþykkt 1992 hefur eina þjóðaratkvæðagreiðslan verið um aðild landsins að Evrópusambandinu 2003.[161]
Eistland hefur gengið langt í þróun rafrænnar stjórnsýslu. 99% opinberrar þjónustu er aðgengileg á vefnum allan sólarhringinn.[162] Árið 2005 var Eistland fyrsta land heims sem tók upp bindandi netatkvæðagreiðslu í sveitarstjórnarkosningum.[163] Í þingkosningum 2023 voru 51% atkvæða greidd á netinu.[164]
Í þingkosningum 2023 náðu 6 stjórnmálaflokkar inn á þing. Formaður Umbótaflokksins, Kaja Kallas, myndaði sína þriðju ríkisstjórn með Sósíaldemókrötum og Eistlandi 200, meðan Íhaldsflokkur Eistlands, Eistneski miðflokkurinn og Isamaa mynda stjórnarandstöðu.[165][166] Kallas sagði af sér sem forsætisráðherra eftir að hún var skipuð utanríkismálastjóri Evrópusambandsins í júlí 2024 og samflokksmaður hennar, Kristen Michal, tók við.
Hæstiréttur Eistlands er æðsti handhafi dómsvalds og eru hæstaréttardómarar 17. Þingið velur forseta hæstaréttar og í kjölfarið skipar forseti hann í embættið ævilangt.
Eistlandi er skipt í fimmtán sýslur:
.svg)
Eistland á aðild að Evrópusambandinu og OECD. Landið er flokkað sem hátekjuland af Heimsbankanum. Kaupmáttarjöfnuð landsframleiðsla á mann var 46.385 dalir árið 2023 samkvæmt Alþjóðagjaldeyrissjóðnum, sem setti landið í 40. sæti á heimsvísu.[167]
Eistland situr hátt á listum yfir lönd eftir lífsgæðum,[168] menntun,[169] fjölmiðlafrelsi, rafrænni stjórnsýslu[170][171] og hlutfalli tæknifyrirtækja.[172]
Vegna mikils hagvaxtar hefur Eistlandi stundum verið lýst sem „Eystrasaltstígri“, ásamt Litáen og Lettlandi. Eistland tók upp evruna 1. janúar 2011 og varð þar með 17. aðildarland evrusvæðisins.[173]
Samkvæmt Eurostat eru opinberar skuldir sem hlutfall af landsframleiðslu lægstar í Eistlandi af Evrópusambandslöndunum, eða 18,4% árið 2022.[174] Fjárlög í jafnvægi, hlutfallslega litlar opinberar skuldir, flatur tekjuskattur, frjáls viðskiptalöggjöf, samkeppnishæfur bankageiri, framsækin stafræn þjónusta og farsímaþjónusta, eru allt hlutir sem einkenna markaðshagkerfi Eistlands.
Eistland framleiðir um 75% af raforku sem landið neytir.[175] Árið 2011 voru 85% af henni framleidd úr bikflögusteinum innanlands.[176] Annars konar orkuauðlindir, eins og viður, mór og lífmassi, eru um 9% af frumorkuframleiðslu landsins. Endurnýjanleg vindorka sá fyrir um 6% af heildarorkuþörf árið 2009.[177] Eistland flytur inn olíu frá Vestur-Evrópu og Rússlandi. Eistland flutti áður 100% af jarðgasi inn frá Rússlandi, en hefur frá 2022 dregið verulega úr innflutningi þaðan og flytur meira inn frá Lettlandi og Litáen í staðinn.[178] Eistland hefur sett sér markmið um að 100% af orku komi frá endurnýjanlegum orkugjöfum árið 2030. Hlutfallið var komið í 38% árið 2021.[179] Lykilgeirar efnahagslífsins eru olíuframleiðsla, fjarskipti, textílframleiðsla, efnaiðnaður, bankaþjónusta, þjónusta, matvælavinnsla og fiskvinnsla, timbur, skipasmíði, rafeindatækni og flutningar.[180] Íslausa höfnin í Muuga, nálægt Tallinn, hefur góða innviði fyrir umskipun, stórvirka kornlyftu, frystigeymslur og ný tæki fyrir olíuuppskipun.[181]
Vegna alþjóðlegu fjármálakreppunnar sem hófst 2007 dróst verg landsframleiðsla Eistlands saman um 1,4% á 2. fjórðungi ársins 2008, yfir 3% á 3. fjórðungi 2008 og yfir 9% á fjórða fjórðungi. Eistneska ríkið skilaði aukafjárlögum með halla sem þingið samþykkti. Tekjur á fjárlögum minnkuðu um 6,1 milljarð evra og útgjöld um 3,2 milljarða.[182] Árið 2010 varð efnahagsástandið aftur stöðugt og vöxtur hófst byggður á sterkum útflutningsgreinum. Á fjórða fjórðungi 2010 jókst iðnframleiðsla í Eistlandi um 23% miðað við fyrra ár. Síðan þá hefur landið gengið í gegnum hagvaxtarskeið.[183]
Samkvæmt gögnum Eurostat var kaupmáttarjöfnuð verg landsframleiðsla á mann 67% af meðaltali Evrópusambandsins árið 2008.[184] Árið 2022 voru meðalmánaðarlaun í Eistlandi 1685 evrur.[185]
Töluverður munur er á VLF milli héraða í Eistlandi. Yfir helmingur landsframleiðslunnar verður til í Tallinn.[186] Árið 2008 var VLF á mann í Tallinn 172% af meðaltalinu í Eistlandi,[187] þannig að VLF á mann í Tallinn var þá 115% af meðaltali Evrópusambandsins..
Árið 2022 var atvinnuleysi 5,6% sem var rétt undir 5,9% meðaltali Evrópusambandsins.[188] Hagvöxtur árið 2022 var neikvæður um 1,3%[189] talsvert undir 3,5% meðaltali evrusvæðisins. Árið 2012 var Eistland eina evrulandið með jákvæðan greiðslujöfnuð og aðeins 6% þjóðarskuldir. Eistland er eitt af minnst skuldugu ríkjum Evrópu.[190]
Eistnesk menning hefur ýmis einkenni sem stafa bæði af staðsetningu landsins og sögu þess. Menning Eistlands hefur orðið fyrir áhrifum frá helstu nágrannaþjóðum, eins og Finnlandi, Lettlandi og Litáen; og fyrrum herraþjóðum, eins og Svíþjóð, Rússlandi og Þýskalandi. Eistlandi hefur oft verið lýst sem landi á mörkum austurs og vesturs, sem lýsir sér meðal annars í trúfélögum sem starfa í landinu. Stærstu kirkjudeildirnar eru Eistneska rétttrúnaðarkirkjan (sem heyrir undir patríarkann í Moskvu) með um 170.000 meðlimi og Eistneska evangelíska lútherska kirkjan með um 180.000 meðlimi. Eistneska postullega rétttrúnaðarkirkjan heyrir undir patríarkann í Konstantínópel og er með um 30.000 meðlimi. Flestir íbúar Eistlands tilheyra engri sérstakri kirkjudeild. Margir Eistar hafa viljað skilgreina landið sem eitt Norðurlandanna vegna skyldleika eistneskunnar við finnsku og önnur líkindi, auk sameiginlegrar sögu.[191][192] Gildi eins og sjálfsþurft og jafnrétti, almannaréttur og almennur kosningaréttur, auk hugmynda um nálægð við náttúruna (sumarbústaðamenning), eru álitin mikilvæg í Eistlandi og eitt af því sem tengir landið við Norðurlöndin. Sérstaklega tungumálið greinir Eistland frá hinum Eystrasaltslöndunum. Finnland og Svíþjóð eru auk þess með mikilvægustu viðskiptalöndum Eistlands og þrír fjórðu erlendrar fjárfestingar í landinu koma frá Finnlandi. Formlega er þó algengara að skilgreina Eistland sem Norður-Evrópuland.
Eistnesk alþýðumenning er í hávegum höfð í Eistlandi og Eistneska þjóðminjasafnið í Tartú er helgað alþýðumenningu fyrst og fremst. Viljandi-akademían er skóli innan Tartúháskóla sem leggur áherslu á hefðbundið handverk og alþýðulistir. Eistneska listaakademían í Tallinn er helsti listaháskóli landsins. Líkt og Finnar eiga Eistar langa hefð sagnakvæða sem Friedrich Reinhold Kreutzwald setti saman í sagnakvæðið Kalevipoeg 1853,[193] eins og Elias Lönnrot hafði gert við finnsk sagnakvæði árið 1835. Seto leelo er fjölradda kórsöngur Setóa, eistneskumælandi minnihlutahóps sem býr í austustu héruðum Eistlands.[194] Eistneska söngvahátíðin á rætur að rekja til 19. aldar og er ein stærsta kórahátíð heims. Yfir 30.000 tóku þátt í hátíðinni árið 2019. Ásamt sambærilegum hátíðum í Lettlandi og Litáen er hátíðin á Lista UNESCO yfir óáþreifanlegan menningararf.[195] Þekktasta tónskáld Eistlands er Arvo Pärt.[196]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
