Aprika

Ti Aprika ket ti maikadua a kadakkelan ken ken ti maikadua a kaaduan ti populasion a kontinente iti lubong. Iti agarup a 30.2 riwriw km² (11.7 riwriw sq mi) ken mairaman dagiti asideg nga isla, daytoy ket sakupenna ti innem a porsiento iti dagup a kalawa ti rabaw ti Daga ken 20.4 porsiento iti dagup a kalawa ti daga.^[2] Daytoy ket addaan kadagiti 1.1 bilion a tattao manipud idi 2013, daytoy ket kadagupan iti agarup a 15% iti populasion ti tao iti lubong.^[1] Ti kontinente ket napalikmutan babaen ti Baybay Mediteraneo iti amianan, ti Kanal Suez ken ti Baybay Nalabbasit iti igid ti Peninsula Sinai iti amianan a daya, ti Taaw Indiano iti abagatan a daya, ken ti Taaw Atlantiko iti laud. Ti kontinente ket iramanna ti Madagascar ken dagiti nadumaduma a purpuro. Daytoy ket addaan kadagiti 54 napno a nabigbigan a naturay nga estado ("pagpagilian"), siam a terteritorio ken dagiti dua a de facto a nawaya nga estado nga addaan iti limitado wenno awan pannakabigbig.^[3]

Aprika
Kalawa	30,221,532 km2 (11,668,599 sq mi), Maika-2
Populasion	1.1 bilion[1] (2013, Maika-2)
Densidad ti populasion	30.51/km2 (agarup a 80/sq mi)
Nagan dagiti umili	Aprikano, Taga-Aprika
Pagpagilian	54 (ken 2 a nasuppiatan) (listaan ti pagpagilian)
Agkamkammatalek	Akinruar (3) Mayotte Réunion Santa Elena, Ascension ken Tristan da Cunha Akin-uneg (4) Is-isla Kanarias Ceuta Is-isla Madeira Melilla
Sasao	Listaan dagiti pagsasao
Dagiti sona ti oras	UTC-1 aginggana ti UTC+4
Dagiti kadakkelan a siudad	Listaan dagiti metropolitano a lugar idiay Aprika Listaan dagiti siudad idiay Aprika Lagos Cairo Kinshasa-Brazzaville Kalatakan a Johannesburg Mogadishu Khartoum-Omdurman Dar es Salaam Alexandria Abidjan Casablanca

Mapa ti Aprika

Ti populasion ti Aprika ket isu ti kaubingan kadagiti amin a kontinente; 50% kadagiti Aprikano ket agtawen ti 19 wenno ub-ubing.^[4]

Ti Arhelia ket ti kadakelan a pagilian ti Aprika babaen ti kalawa, ken ti Nigeria ket ti kadakkelan babaen ti populasion. Ti Aprika, a naisangayan ti sentral nga Akindaya nga Aprika, ket kaaduan a naaw-awat a kas ti lugar a taudan dagiti tatttao ken ti klado ti Hominidae (dagiti nalatak a bakes), a kas naebidensiaan babaen dagiti kasapaan a hominidae ken dagiti taudanda, ken dagiti pay naud-udi a napetsaanen iti agarup a pito a riwriw a tawtawen ti napalabas, a mairaman ti Sahelanthropus tchadensis, Australopithecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis ken H. ergaster – a dagiti kasapaan a Homo sapiens (moderno a tao) ket nabirukan idiay Etiopia ken napetsaan idi agarup a 200,000 a tawtawen ti napalabas.^[5] Ti Aprika ket sakkawenna ti ekuador ken sakupenna dagiti nadumaduma a luglugar ti klima; daytoy laeng ti kontinente a gumay-at manipud iti akin-amianan a temperado aginggana dagiti akin-abagatan a temperado a sona.^[6]

Pakasaritaan

Nangruna nga artikulo: Pakasaritaan ti Aprika

Kasakbayan a pakasaritaan

Ni Lucy, ti maysa a rurog ti Australopithecus afarensis a naduktalan idi Nobiembre 24, 1974, idiay Ginget Awash idiay Depresion Afar ti Etiopia

Ti Aprika ket naikeddeng babaen dagiti kaaduan a paleoantropologo nga isu ti kaduogan a natagtagitao a teritorio iti Daga, a ti sebbangan ti tao ket nagtaud manipud iti daytoy a kontinente.^[7][8] Idi las-ud ti tengnga ti maika-20 a siglo, dagiti antropologo ket nakaduktalda kadagiti adu a posil ken ebidensia ti panagtaeng ti tao a mabalin a nasapsapa ngem 7 a riwriw a tawtawen ti napalabas. Dagiti tidda ti posil dagiti nadumaduma a sebbangan iti nasapa a kasla bakes a tattao ket naipagarup a nagbalin iti moderno a tao, kas ti Australopithecus afarensis (radiometriko a napetsaan iti agarup a 3.9–3.0 riwriw a tawtawen SK),^[9] Ti Paranthropus boisei (c. 2.3–1.4 riwriw a tawtawen SK)^[10] ken ti Homo ergaster (c. 1.9 riwriw–600,000 a tawtawen SK) ket naduktalanen.^[2]

Kalpasan ti ebulosion ti homo sapiens sapiens idi agarup a 150,000 to 100,000 a tawtawen ti napalabas idiay Aprika, ti kontinente ket kangrunaan a natagtagitao babaen dagiti grupo ti agananup-agburburas.^[11][12][13] Dagitoy nga immuna a moderno a tattao ket pinanawanda ti Aprika ken tinagtagitaoda ti amin a paset ti lubong idi las-ud ti migrasion ti Iruruar idiay Aprika a napetsaan idi agarup a 50,000 a tawtawen ti napalabas, ken rimmuar iti kontinente a mabalin a bimmallasiw iti Bab-el-Mandeb idiay Baybay Nalabbasit,^[14][15] ti Lingsat ti Gibraltar idiay Morocco,^[16] wennoti Ismo ti Suez idiay Ehipto.^[17]

Dagiti sabali pay a migrasion dagitoy a moderno a tattao iti kaunegan ti kontinente ti Aprika ket napetsaanen iti dayta a panawen, nga adda iti ebidenisa ti nasapa a panagtaeng ti tao a nabirukan idiay Akin-abagatan nga Aprika, Abagatan a daya nga Aprika, Amianan nga Aprika, ken ti Sahara.^[18]

Ti kadakkel ti Sahara ket naipakasaritaanen a nakaro nga agdumaduma, nga iti kalawana ket napardas nga agdumaduma ken dagiti dadduma a panawen ket mapukpukaw depende kadagiti klimatiko a kasasaad ti lubong.^[19] Iti patingga dagiti Panawen ti yelo, a nakarkulo idi agarup a 10,500 SK, ti Sahara ket nagbalin manen a berde a nalames a ginget, ken dagiti populasion ti Aprika ket nagsubli iti uneg ken dagiti kabambantayan nga aplaya idiay Sub-Sahara nga Aprika, ken adda dagiti pinintaan iti bato a nangpakpakita ti nalames a Sahara ken dagiti adu a populasion a naduktalan idiay Tassili n'Ajjer a napetsaan iti agarup a 10 milmilenio.^[20] Nupay kasta, ti panagpudpudot ken ti panagmagmaga ti klima ket kaibuksilanna a babaen idi 5000 BC, ti rehion ti Sahara ket immad-adun a nagbalbalin a namaga ken nabusor. Idi agarup a 3500SK, gapu ti pakbo ti pagtayyekan ti Daga, ti Sahara ket nakasanay ti paset ti panawen iti napardas a panagbalin iti desierto.^[21] Ti populasion ket immakarda kadagiti rehion ti Sahara ken napanda idiay Ginget ti Nilo iti baba ti Maikadua a Katarata nga idiay ket nagaramidda kadagiti permanente wenno semi-permanente a pagtaengan. Napasamak ti nakaro a resesion ti klima, ken nagpabassit ti nakaro ken kankanayon a panagtudtudo idiay Sentral ken Akindaya nga Aprika. Manipud idin iti daytoy a panawen, dagiti namaga a kondision ti nagtultuloy idiay Akindaya nga Aprika ken immad-adu idi las-ud ti naudi a 200 a tawtawen, idiay Etiopia.

Ti panagpaamo ti baka idiay Aprika ket immay sakbay ti agrikultura ken mabalin nga adda a kakuyog dagiti kultura ti agan-anup ken agburburas. Naipagpagarup a babaen idi 6000 SK, ti baka ket napaamon idiay Amianan nga Aprika.^[22] Idiay kompleks ti Sahara-Nilo, dagiti tattao ket nagpaamoda kadagiti nadumaduma nga ayuop, a mairaman ti burro ken ti bassit a nasaraan ti tornilio a kalding a kadawyan idi manipud idiay Arhelia aginggana idiay Nubia. Idi tawen ti 4000 SK, ti klima ti Sahara ket nangrugrugi a pimmardas a nagbalin a nagmagmaga.^[23] Daytoy a panagbaliw ti klima ket taudan ti panagpabassit dagiti danaw ken dagiti karayan ken taudan ti imad-adu a panagbalin ti desierto . Daytoy ket isu ti gapuanan ti panagpaadu ti gatad ti daga a nasayaat para kadagiti pagtaengan ken nangtulong kadagiti migrasion dagiti komunidad ti agtaltalon idiayi ad-adu a tropikal a klima ti Laud nga Aprika.^[23]

Babaen ti umuna a milenio SK, naipayammo ti panagobra iti landok idiay Akin-amianan nga Aprika ken napardas a naiwaras iti ballasiw ti Sahara kadagiti akin-amianan a paset ti sub-Sahara nga Aprika,^[24] ken babaen idi 500 SK, ti panagobra ti metal ket nagbalinen a kadawyan idiay Laud nga Aprika. Ti panagobra ti landok ket napnon a naipundar idi agarup a 500 SK kadagiti adu a lugar iti Daya ken Laud nga Aprika, ngem dagiti dadduma a rehion ket saanda met a nangrugi iti panagobra ti landok aginggana kadagiti nasapa a siglo ti AD. Dagiti banag ti gambang manipud idiay Ehipto, Amianan nga Aprika, Nubia, ken Etiopia a napetsaan idi agarup a 500 SK ket nakali idiay Laud nga Aprika, ken mangisingasing a dagiti network ti Trans-Sahara a panagtagilako ket napundaren babaen ti daytoy a petsa.^[23]

Dagiti teritorio ken dagiti rehion

Dagiti pagilian iti daytoy a tabla ket naikategoria segun ti isbangan dagiti heograpiko a rehion nga inus-usar babaen ti Nagkaykaysa a Pagpagilian, ken ti datos a nairaman ket naala kadagiti taudan manipud kadagiti artikulo ken no agiddiat dagitoy maikkan met dagitoy iti pakaammo.

Dagiti rehion ti Aprika:   Akin-amianan nga Aprika   Akinlaud nga Aprika   Sentral nga Aprika   kindaya nga Aprika   Akin-abagatan nga Aprika

Pisikal a mapa ti Aprika

Politikal a mapa ti Aprika

Nagan ti rehion[25] ken teritorio, nga addaan iti wagayway	Kalawa (km²)	Populasion[26]	Tawen	Densidad (per km²)	Kapitolio
Akin-amianan nga Aprika
Arhelia	2,381,740	34,178,188	2009	14	Arhel
Is-isla ti Kanaria (Espania)[27]	7,492	2,118,519	2010	226	Las Palmas de Gran Canaria, Santa Cruz de Tenerife
Ceuta (Espania)[28]	20	71,505	2001	3,575	—
Ehipto[29]	1,001,450	82,868,000	2012	83	Cairo
Libya	1,759,540	6,310,434	2009	4	Tripoli
Madeira (Portugal)[30]	797	245,000	2001	307	Funchal
Melilla (Espania)[31]	12	66,411	2001	5,534	—
Morocco	446,550	34,859,364	2009	78	Rabat
Sudan	1,861,484	30,894,000	2008	17	Khartoum
Tunisia	163,610	10,486,339	2009	64	Tunis
Akinlaud a Sahara[32]	266,000	405,210	2009	2	El Aaiún
Sara ti Aprika wenno Amianan a daya nga Aprika
Djibouti	23,000	623,891	2012	22	Djibouti
Eritrea	121,320	5,647,168	2009	47	Asmara
Etiopia	1,127,127	84,320,987	2012	75	Addis Ababa
Somalia	637,657	9,832,017	2009	15	Mogadishu
Akindaya nga Aprika
Burundi	27,830	8,988,091	2009	323	Bujumbura
Teritorio ti Britania iti Taaw Indiano - Purpuro Chagos (Nagkaykaysa a Pagarian)	56.13	3,000	2012	53.4	Diego Garcia
Komoros	2,170	752,438	2009	347	Moroni
Kenya	582,650	39,002,772	2009	66	Nairobi
Madagascar	587,040	20,653,556	2009	35	Antananarivo
Malawi	118,480	14,268,711	2009	120	Lilongwe
Maurisio	2,040	1,284,264	2009	630	Port Louis
Mayotte (Pransia)	374	223,765	2009	490	Mamoudzou
Mozambique	801,590	21,669,278	2009	27	Maputo
Réunion (Pransia)	2,512	743,981	2002	296	Saint-Denis
Rwanda	26,338	10,473,282	2009	398	Kigali
Seychelles	455	87,476	2009	192	Victoria
Abagatan a Sudan	619,745	8,260,490	2008	13	Juba
Tanzania	945,087	44,929,002	2009	43	Dodoma
Uganda	236,040	32,369,558	2009	137	Kampala
Zambia	752,614	11,862,740	2009	16	Lusaka
Zimbabwe	390,580	11,392,629	2009	29	Harare
Sentral nga Aprika
Angola	1,246,700	12,799,293	2009	10	Luanda
Kamerun	475,440	18,879,301	2009	40	Yaoundé
Republika ti Tengnga nga Aprika	622,984	4,511,488	2009	7	Bangui
Chad	1,284,000	10,329,208	2009	8	N'Djamena
Kongo	342,000	4,012,809	2009	12	Brazzaville
Demokratiko a Republika ti Kongo	2,345,410	69,575,000	2012	30	Kinshasa
Guinea Ekuatorial	28,051	633,441	2009	23	Malabo
Gabon	267,667	1,514,993	2009	6	Libreville
Santo Tomas ken Prinsipe	1,001	212,679	2009	212	São Tomé
Akin-abagatan nga Aprika
Botswana	600,370	1,990,876	2009	3	Gaborone
Lesotho	30,355	2,130,819	2009	70	Maseru
Namibia	825,418	2,108,665	2009	3	Windhoek
Abagatan nga Aprika	1,219,912	51,770,560	2011	42	Bloemfontein, Cape Town, Pretoria[33]
Eswatini	17,363	1,123,913	2009	65	Mbabane
Akinlaud nga Aprika
Benin	112,620	8,791,832	2009	78	Porto-Novo
Burkina Faso	274,200	15,746,232	2009	57	Ouagadougou
Cabo Verde	4,033	429,474	2009	107	Praia
Gambia	11,300	1,782,893	2009	158	Banjul
Ghana	239,460	23,832,495	2009	100	Accra
Guinea	245,857	10,057,975	2009	41	Conakry
Guinea-Bissau	36,120	1,533,964	2009	43	Bissau
Côte d'Ivoire	322,460	20,617,068	2009	64	Abidjan,[34] Yamoussoukro
Liberia	111,370	3,441,790	2009	31	Monrovia
Mali	1,240,000	12,666,987	2009	10	Bamako
Mauritania	1,030,700	3,129,486	2009	3	Nouakchott
Niger	1,267,000	15,306,252	2009	12	Niamey
Nigeria	923,768	166,629,000	2012	180	Abuja
Santa Elena, Ascension ken Tristan da Cunha (Nagkaykaysa a Pagarian)	420	7,728	2012	13	Jamestown
Senegal	196,190	13,711,597	2009	70	Dakar
Sierra Leone	71,740	6,440,053	2009	90	Freetown
Togo	56,785	6,019,877	2009	106	Lomé
Dagup ti Aprika	30,368,609	1,001,320,281	2009	33

Dagiti nagibasaran

1. "2013 World Population Data Sheet" (PDF) (Infographic) (iti Ingles). Population Reference Bureau. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2013-12-27. Naala idi 2015-02-04.
2. Sayre, April Pulley (1999), Africa, Twenty-First Century Books. ISBN 0-7613-1367-2.
3. Kitaen ti Listaan dagiti naturay nga estado ken agkamkammatalek a terteritorio idiay Aprika.
4. Harry, Njideka U. (11 Septiembre 2013). "African Youth, Innovation and the Changing Society". Huffington Post.
5. University of Utah Public Relations (16 Pebrero 2005). "The Oldest Homo sapiens: Fossils Push Human Emergence Back to 195,000 Years" (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2007-08-05. Naala idi 2015-02-04.
6. "Africa". Visual Geography (iti Ingles). Naala idi 2007-11-24.
7. Whitehouse, David (2000-12-06). "Genetic Study Roots Humans in Africa". BBC News (iti Ingles).
8. Geological Society of America (30 Agosto 2007). "Migration of Early Humans From Africa Aided By Wet Weather". ScienceDaily (iti Ingles).
9. Kimbel, William H.; Rak, Yoel; Johanson, Donald C. (2004). The Skull of Australopithecus afarensis (iti Ingles). Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-515706-0.
10. Tudge, Colin. (2002) The Variety of Life., Oxford University Press. ISBN 0-19-860426-2.
11. Ivan Sertima, Ivan. (1995) Egypt: Child of Africa/S V12 (Ppr), Transaction Publishers. pp. 324–325. ISBN 1-56000-792-3.
12. Mokhtar, G. (1990) UNESCO General History of Africa, Vol. II, Abridged Edition: Ancient Africa, University of California Press. ISBN 0-85255-092-8.
13. Eyma, A. K. and C. J. Bennett. (2003) Delts-Man in Yebu: Occasional Volume of the Egyptologists' Electronic Forum No. 1, Universal Publishers. p. 210. SBN 1-58112-564-X.
14. Spencer Wells, The Journey of Man
15. Stephen Oppenheimer. The Gates of Grief Naiyarkibo 2014-05-30 iti Wayback Machine
16. Winters, Clyde (2011). "The Gibraltar Out of Africa Exit for Anatomically Modern Humans". WebmedCentral BIOLOGY (iti Ingles). 2 (10). doi:10.9754/journal.wmc.2011.002319. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-03-30. Naala idi 2015-02-04.
17. Robin Derricourt, "Getting 'Out of Africa': Sea Crossings, Land Crossings and Culture in the Hominin Migrations", 7 Hulio 2006.
18. Candice Goucher et al., World History: Journeys from Past to Present (2013), pp. 2-20, books.google.com/books?isbn=1134723547
19. The Sahara: Past, Present and Future, pp. 1-41, books.google.com/books?isbn=1317970012
20. Mercier, Norbert; Le Quellec, Jean-Loïc; Hachid, Mimalika; Agsous, Safia; Grenet, Michel (Hulio 2012). "OSL dating of quaternary deposits associated with the parietal art of the Tassili-n-Ajjer plateau (Central Sahara)". Quaternary Geochronology 10: 367–373. doi:10.1016/j.quageo.2011.11.010. Naala idi 7 Marso 2013.
21. "Sahara's Abrupt Desertification Started by Changes in Earth's Orbit, Accelerated by Atmospheric and Vegetation Feedbacks" Naiyarkibo 2014-03-07 iti Wayback Machine, Science Daily.
22. Diamond, Jared. (1999) "Guns, Germs and Steel: The Fates of Human Societies. New York:Norton, pp.167.
23. O'Brien, Patrick K. (General Editor). Oxford Atlas of World History. New York: Oxford University Press, 2005, pp. 22–23.
24. Martin and O'Meara, "Africa, 3rd Ed." Naiyarkibo 2007-10-11 iti Wayback Machine Indiana: Indiana University Press, 1995.
25. Dagiti kontinental a rehion segun ti isbangan ti Nagkaykaysa a Pagpagilian.
    
26. USCensusBureau:Countries and Areas Ranked by Population: 2009
27. Ti Espaniol nga Is-isla Kanarias, a ti Las Palmas de Gran Canaria ken Santa Cruz de Tenerife ket agkadua kapitolio, ken masansan a naikeddeng a paset ti Akin-amianan nga Aprika gapu ti relatibo a kaasidegda iti Morocco ken ti Akinlaud a Sahara; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para iti 2001.
    
28. Ti Espaniol nga eksklabe ti Ceuta ket napalikmutan iti daga babaen ti Morocco idiay Akin-amianan nga Aprika; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para iti 2001.
    
29. Ti Ehipto ket kadawyan a naikeddeng a transkontinental a pagilian idiay Akin-amianan nga Aprika (rehion ti Nagkaykaysa a Pagpagiliann) ken Akinlaud nga Asia; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para laeng iti paset ti Aprika, iti laud ti Kanal Suez.
    
30. Ti Portuges nga Is-isla Madeira ket masansan a naikeddeng a paset ti Akin-amianan nga Aprika gapu ti relatibo a kaasidegda iti Morocco; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para iti 2001.
    
31. Ti Espaniol nga eksklabe ti Melilla ket napalikmutan iti daga babaen ti Morocco idiay Akin-amianan nga Aprika; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para iti 2001.
    
32. Ti teritorio ti Akinlaud a Sahara ket tinunton babaen ti Demokratiko a Republika ti Arabo a Sahrawi ken Morocco. Ti Demokratiko a Republika ti Arabo a Sahrawi ket mabigbigan a kas naturay nga estado babaen ti Kappon ti Aprika. Ti Morocco ket tuntonenna ti intero a pagilian a kas bukodna nga Akin-amianan a Probprobinsia. Ti Morocco mangimaton iti 4/5 iti teritorio bayat a ti Demokratiko a Republika ti Arabo a Sahrawi ket agtengel iti 1/5. Ti panangikapet ti Morocco' iti daytoy a teritorio ket saan pay a nabigbigan ti sangalubongan.
33. Ti Bloemfontein ketti ukoman a kapitolio ti Abagatan nga Aprika, bayat a ti Cape Town ket ti lehislatibo a tugaw, ken ti Pretoria ket ti administratibo a tugaw ti pagilian.
    
34. Ti Yamoussoukro ket ti opisial a kapitolio ti Côte d'Ivoire, nayat a ti Abidjan ket tide facto a tugaw.

Adu pay a mabasbasa

• Asante, Molefi (2007). The History of Africa. Estados Unidos: Routledge. ISBN 0-415-77139-0.
• Clark, J. Desmond (1970). The Prehistory of Africa. Londres: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2.
• Crowder, Michael (1978). The Story of Nigeria. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9.
• Davidson, Basil (1966). The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817.
• Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). Understanding Contemporary Africa. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3.
• Khapoya, Vincent B. (1998). The African experience: an introduction. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3.
• Moore, Clark D., and Ann Dunbar (1968). Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands. New York: Praeger Publishers.
• Naipaul, V. S.. The Masque of Africa: Glimpses of African Belief. Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Aprika iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Aprika manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)

• Aprika iti Curlie (iti Ingles)