Klado

Ti klado (manipud iti Taga-ugma a Griego: κλάδος, klados, "sanga"), ammo pay a kas monopiletiko a grupo, ket ti maysa a grupo dagiti organismo a buklen iti maysa a sapasap a tinaudan ken amin dagiti kapuonan a kaputotan, ken mangirepresenta iti bugbugtong a "sanga" iti "kayo ti biag".^[1]

Ti kladograma (kayo ti pamilia) iti maysa a biolohiko a grupo, a mangipakita iti naudi a sapsap a tinaudan iti komposito a kayo, a daytoy ti bertikal a linia a 'puon' (ungkay) iti baba, nga amin a sanga ti kaputotan ket naipakita dita ngato. Dagiti asul ken nalabbasit a subgrupo (iti kanigid ken kanawan) ket dagiti klado, wenno dagiti monopiletiko (kompleto) a grupo; ti tunggal a maysa ket mangipakita iti bukodna a sapsap a tinaudan nga 'ungkay' iti baba ti 'sanga' ti subgrupo. Ti berde a subgrupo ket saan a klado; daytoy ket maysa a parapiletiko a grupo, a maysa a saan a kompleto a klado ditoy gapu ta sanna nga iraman ti asul a sanga uray no daytoy ket putot pay manipud iti sapsap a tinaudan nga ungkay iti baba ti berde a sanga. Ti berde a subgrupo a kakuyog ti asul ket mangbukel manen iti klado.

Ti sapasap a tinaudan ket mabalin a maysa nga indibidual, maysa a populasion, maysa a sebbangan (naungaw wenno sibibiag), ken dadduma pay aginggana iti maysa a pagarian ken ad-adu pay. Naiyumok dagiti klado, maysa iti sabali, kas iti tunggal a maysa a sanga ket sumina kadagiti babbabassit a sanga. Dagita a panagsina ket mangipaltiing iti ebolusionario a pakasaritaan kas agbalbaliw dagiti populasion ken nawayada nga agbaliw. Naitermino dagiti klado a kas dagiti monopiletiko (Griego: "maysa a sangkaputotan") a grupo.

Kadagiti napalabas bassit a dekada, ti kaldistiko nga arngian ket nagpasayaat iti biolohiko a panangidasig ken nakaipakita iti nakakaskasdaaw nga ebolusionario a pannakikabagian dagiti organismo.^[2] Iti umad-adu, dagiti taksonomo ket padasenda ti mangliklik a mangnagan iti kadagiti takson a saan a dagiti klado; dayta ket, dagiti takson a saan a monopiletiko. Adda dagiti sumagmamano a pagkakabagian a pagbaetan dagiti organismo nga inpakita iti ima ti molekular a biolohia ti kladistika ket dagiti fungi ket as-asidegda a kabagian dagiti ayup ngem kadagiti mula, naikeddeng itan a dagiti archaea ket maigiddiatda manipud iti bakteria, ken dagiti multiselular nga organismo ket mabalinda a nagtaud manipud iti archaea.^[3]

Etimolohia

Ti termino a "klado" ket naaramid idi 1957 babaen ti biologo a ni Julian Huxley a mangibaga iti resulta ti kladogenesis, ti maysa a konsepto a binulod ni Huxley manipud ken ni Bernhard Rensch.^[4][5]

Adu kadagiti sapasap a nanaganan a grupo, kas pagarigan dagiti rodensia ken dagiti insekto, ket kladoda gapu ta, iti tunggal maysa a kaso, ti grupo ket buklen ti maysa sapasap a tinaudan nga agraman amin kadagiti bukodna a sanga ti kaputotan. Kas pagarigan, dagiti rodensia, ket sanga dagiti mamalia a simmina kalpasan ti patingga iti paset ti panawen idi ti klado ti Dinosauria ket nagsardeng a kas dagiti dominante a naindagaan a bertebrata kadagiti 66 a riwriw a tawen a napalabas. Ti kasisigud a populasion ken dagiti amin a kaputotanna ket klado. Ti klado ti rodensia ket maitunos iti urnos ti Rodentia, ken dagiti insekto iti klase ti Insecta. Dagitoy a klado ket mairaman kadagiti basbassit a klado, a kas ti chipmunk wenno kuton, iti tunggal maysa ket buklen dagiti basbassit pay a klado. Ti met klado ti "rodensia" ket mairaman iti mamalia, bertebrata ken dagiti klado ti ayup.