Daga (planeta)

Ti Daga (wenno ti Daga) ket isu ti maikatlo a planeta manipud ti Init, ken ti kapusekan ket maikalima a kadakkelan kadagiti walo a planeta iti Sistema a Solar. Isu pay ti kadakkelan kadagiti uppat a naindagaan a planeta iti Sistema a Solar. Daytoy ket sagpaminsan pay a makunkuna a ti lubong, ti Asul a Planeta,^[3] wenno babaen ti Latin a naganna a, Terra.^{[paammo 1]}

Daga

Ti namarisan nga ladawan ti Daga a kas nakita manipud ti Apollo 17 "Ti Asul a Marmol" ti retrato iti Daga, a naala manipud ti Apollo 17
Dagiti panangikeddeng
Dagiti alternatibo a nagan	Terra, Sol-3
Dagiti pakailasinan ti panaglikmut
Panawen J2000.0
Aphelion	152,098,232 km 1.01671388 AU
Perihelion	147,098,290 km 0.98329134 AU
Semi-mayor a pagtayyekan	149,598,261 km 1.00000261 AU
Eksentrisidad	0.01671123
Panawen ti panaglikmut	365.256363004 al-aldaw 1.000017421 tawen
Napipia a kapardas ti panaglikmut	29.78 km/s 107,200 km/h
Promedio nga anomalia	357.51716°
Paglikigan	7.155° aginggana ti ekuador ti Init 1.57869°aginggana ti saan a mabalbaliwan a dalumpinas
Longitud ti agpangato a nodo	348.73936°
Argumento ti perihelion	114.20783°
Dagiti ammo a satelite	1 a masna (Ti Bulan) 994 parbo (manipud idi 2011-12-31)
Dagiti pisikal a pakailasinan
Promedio a rayus	6,371.0 km
Rayus ti ekuador	6,378.1 km
Rayus ti polar	6,356.8 km
Panagdalumpinas	0.0033528
Sirkumperensia	40,075.017 km (ekutorial)Heodetiko a Sistema ti Lubong (WGS-84). [1] 40,007.86 km (meridional) [2]
Kalawa ti rabaw	510,072,000 km2 148,940,000 km2 daga (29.2 %) 361,132,000 km2 danum (70.8 %)
Tomo	1.08321×1012 km3
Masa	5.9736×1024 kg
Promedio a densidad	5.515 g/cm3
Grabidad ti rabaw	9.780327 m/s2 0.99732 g
Kapardas ti panagtalaw	11.186 km/s
Panawen ti panagtayyek ti sidereal	0.99726968 d 23h 56m 4.100s
Kapardas ti panagtayyek ti ekuador	1,674.4 km/h (465.1 m/s)
Pakbu ti pagtayyekan	23°26'21".4119
Albedo	0.367 (heometriko) 0.306 (Piansa)
temp. ti rabaw min mean max Kelvin 184 K 287.2 K 331 K Celsius −89.2 °C 14 °C 57.8 °C
Atmospeara
Presion ti rabaw	101.325 kPa (MSL)
Pakabuklan babaen ti tomo	78.08% nitroheno (N2) 20.95% Oksíheno (O2) 0.93% argon 0.038% karbon dioksido About 1% alingasaw ti danum (agbalbaliw babaen ti klima)

Ti Daga ket naporma idi agarup a 4.54 bilion a tawtawen babaen ti panakapartuatna manipud ti solar a nebula, ken ti biag ket rimsua iti rabawna idi kaunegan ti maysa a bilion a tawtawen.^[4] Ti planeta ket pagtaengan dagiti riwriw a sebbangan, a mairaman dagiti tao.^[5] Ti biospera ti Daga ket naimudingan a nabalbaliwanna ti tangatang ken dagiti pay abiotiko a kasasaad iti planeta, a nagpakabael daytoy ti panakaiwarwaras dagiti aerobio nga organismo ken dagiti pay panakaporma ti tuon ti osono a daytoy ket, a kumaduaan ti magnetiko a lugar ti Daga, ket mangtiped kadagiti makadangran a solar a radiasion, a mangpalubos ti biag iti daga.^[6] Ti maipapan ti bagi a tagikua ti Daga, ken dagiti pay bukodna a heolohiko a pakasaritaan ken panagliklikmut, ket pimmalubos ti panagrang-ay ti biag. Ti planeta ket manamnama a agituloy a makasuporta ti biag para kadagiti sumaruno a 500 a riwriw aginggana ti 2.3 a bilion a tawtawen.^[7][8][9]

Ti ukis ti daga ket nabingbingay kadagiti nadumaduma a nasikkil a paset, wenno tektoniko a plato, nga umakar ti rabaw kadagiti panawen iti adu a riwriw a tawtawen. Agarup a 71% iti rabaw ket nasakopan babaen dagiti naapgad a danuma a taaw, nga adda dagiti nabati ket buklen dagiti kontinente ken is-isla a dagitoy amin a maitipon ket adda dagiti adu a danaw ken dagiti nadumaduma a pagtaudan iti danum a mangbukel ti hidrospera. Dagiti ungto ket kaaduan a naabongan kadagiti natanken a yelo (Antartiko a sabanas ti yelo) wenno baybay ti yelo (Artiko a gora ti yelo). Ti uneg ti planeta agnanayon nga aktibo, nga adda ti napuskola tuon iti medio a natangken a manta, maysa alikido a akin ruar a bugas nga agpataud ti magnetiko a lugar, ken maysa a natangken a landok a kaunegan a bugas.

Ti Daga ket makibiang kadagiti sabsabali a banag iti limbang, a naipangpangruna ti Init ken ti Bulan. Iti agdama, ti Daga ket likmutenna ti Init iti tunggal maysa a 366.26 paset ti panawen ken agtayyek iti bukodna a patayyekan, a maipada dagiti 365.26 a solar nga aldaw, wenno maysa a sidereal a tawen.^{[paammo 2]} Ti pagtayyekan ti Daga a panagtayyek ket napakbo ti 23.4° nga umadayo manipud ti tindek iti bukodna a panaglikmut a plano, a agpataud daytoy ti panagdumaduam ti tiempo iti rabaw ti planeta iti paset ti panawen iti maysa a tropikal a tawen (365.24 a solar nga al-aldaw).^[10] Ti maymaysa laeng a masna a satelite ti Daga, ket ti Bulan, a nangrugi nga agpalpalikmut iti daytoy idi agarup a 4.53 bilion tawtawen, a daytoy ket agpataud ti ugot dagiti taaw iti panawen ti Naladaw nga Adu a Panagbomba ket gapuanan ti naimudingan a panagbalbaliw ti enbironmento ti kalatakan a rabaw.

Dagiti mineral a rekurso ti planeta ken dagiti taudan ti biospera ket agparparawad kadagti rekurso nga inususar a panagsuporta ti sangalubongan a populasion ti nagtagitaoan.^[11] Dagiti agtaeng ket naigrupoda kadagiti agarup a 200 a nawaya a naturay nga estado (193 mabigbigan ti Nagkaykaysa a Pagpagilian a naturay nga estado), a makibibiang babaen ti diplomasia, panabaniaga, komersia, ken milisia nga aksion. Dagiti kultura ti nagtagitaoan ket nakaparang-ay kadagit nadumaduma a panagkita iti planeta, a mairaman ti personipikasion a kas maysa a kinadios, ti pammati ti maysa a dalumpinas a Daga wenno iti Daga a kas ti sentro iti law-ang, ken ti maysa a moderno a perspektibo ti lubong a kas maysa a napagkaykaysa nga enbironmento a makasapul ti panagayaywan.

Paammo

1. Babaen ti Kappon ti Internasional nga Astronomiko a timpuyog, ti termino a terra ket maususar laeng para iti panagnagan kadagiti nawatiwatat a masa ti daga iti selestial a bagbagi a saan a ti Daga. Cf. Blue, J. (2007-07-05). "Dagiti Panangilawlawaga Termino (Dagiti Langa a Kita)". Gazetteer iti Planetario Nomenklatura. US Geological Survey. Naala idi 2007-07-05.
2. Ti bilang dagiti solar nga aldaw ket basbassit ngem naysa ti bilang dagiti sidereal nga aldaw gapu ti panaglikmut a gunay ti Daga ti Init ket agarup kadagiti resulta iti maysa pay a panaglikmut iti planeta babaen ti pagtayyekanna.

Dagiti nagibasaran

1. Magun-od idiay online manipud ti Ahensia ti Intelihensia a Nailian a Heospatial-.
2. Ti palikaw ti Daga ket (gangani) pudno a 40,000 km gapu ti metro ket nakalibrado a naibatay ti ti agpayso a panagrukod iti daytoy – naisangsangayan a, 1/10-a riwriw iti kaadayo a nagbaetan dagiti ungto ken ti ekuador.
3. Drinkwater, Mark; Kerr, Yann; Font, Jordi; Berger, Michael (Pebrero 2009). "Panagsukisok iti Siklo ti Danum iti 'Asul a Planeta': Ti Kabasa ti Daga ken Kaapgad ti Taaw (SMOS) a mision" (PDF). ESA a Pakdaar. Europeano nga Ahensia ti Limbang (137): 6–15. Ti Panagkita ti Daga, ti ‘Asul a Planeta’ [...] Idi immuna a napan iti limbang dagiti astronota, immunada a tinungawan ti Daga, ken tinawaganda ti pagtaengantayo ti ‘Asul a Planeta’.
4. See:

   • Dalrymple, G.B. (1991). Ti Tawen ti Daga. California: Unibersidad ti Stanford a Pagmalditan. ISBN 0-8047-1569-6.
   • Newman, William L. (2007-07-09). "Tawen iti Daga". Dagiti Serbiso ti Panagpablaak, USGS. Naala idi 2007-09-20.
   • Dalrymple, G. Brent (2001). "Ti tawen iti Daga iti maikaduapuloa siglo: maysa a parikut (kaaduan a) an nasolbar". Heolihiko a Kagimongan, Londres, Naipangpangruna a Panakaipablaak. 190 (1): 205–221. doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14. Naala idi 2007-09-20.
   • Stassen, Chris (2005-09-10). "Ti Tawen iti Daga". TalkOrigins Archive. Naala idi 2008-12-30.
5. May, Robert M. (1988). "Mano kadagiti sebbangan iti adda iti daga?". Siensia. 241 (4872): 1441–1449. Bibcode:1988Sci...241.1441M. doi:10.1126/science.241.4872.1441. PMID 17790039.
6. Harrison, Roy M.; Hester, Ronald E. (2002). Dagiti gapuanan ken Enbironmento nga Implikasion iti Panagadu ti UV-B Radiasion. Naarian a Kagimongan iti Kimiko. ISBN 0-85404-265-2.
7. Britt, Robert (2000-02-25). "Agyelo, Agprito wenno Namaga: Mano a Tiempo ti Nabati ti Daga?". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-06-05. Naala idi 2012-05-22.{{cite web}}: Panagtaripato ti CS1: bot: di ammo ti kasasaad ti kasisigud nga URL (silpo)
8. Carrington, Damian (2000-02-21). "Ti naipetsado para iti desierto a Daga". BBC News. Naala idi 2007-03-31.
9. Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. (2009). "Ti tangatang a presion a kas maysa a masna a panagtimbeng ti para iti maysa a terstial a planeta nga adda ti maysa a biospera" (PDF). Dagiti Nagbanagan iti Nailian nga Akademia dagiti Siensia. 106 (24): 9576–9579. Bibcode:2009PNAS..106.9576L. doi:10.1073/pnas.0809436106. PMC 2701016. PMID 19487662. Naala idi 2009-07-19.
10. Yoder, Charles F. (1995). T. J. Ahrens (ed.). Sangalubongan a Pisika ti Daga: Maysa a Libro iti Maipapan ti Bagi a Panagitultuloy. Washington: Kappon ti Amerikano a Heopisiko. p. 8. ISBN 0-87590-851-9. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-04-21. Naala idi 2007-03-17.{{cite book}}: Panagtaripato ti CS1: bot: di ammo ti kasasaad ti kasisigud nga URL (silpo)
11. Senso nga Opisina ti Estados Unidos (2 Nobiembre 2011). "World POP Clock Projection". Senso nga Opisina ti Estados Unidos Internasional a Pagibatayan ti datos. Naala idi 2011-11-02.