Sudan

Ti Sudan (Arabiko: السودان‎, as-Sūdān), opisial a ti Republika iti Sudan^[9] (Arabiko: جمهورية السودان‎, Jumhūrīyat as-Sūdān), ken sagpaminsan a natawtawagan a kas ti Amianan a Sudan,^[10][11][12] ket maysa a Arabo nga estado idiay Amianan nga Aprika (daytoy ket naipanunotan pay a kas paset ti Tengnga a Daya).^[13] Daytoy ket nabeddengan babaen ti Ehipto iti amianan, ti Baybay Nalabbaga iti amainan a daya, ti Eritrea ken Etiopia iti daya, ti Abagatan a Sudan iti abagatan, ti Republika ti Tengnga nga Aprika iti abagatan alaud, ti Chad iti laud, ken ti Libya iti amianan a laud. Ti populasion ti Sudan ket ti nagtitiponan dagiti patneng nga agtataeng iti Tanap ti Nilo, ken dagiti kaputotan dagiti immalis manipud iti Arabiano a Peninsula. Gapu ti pamay-an a Arabisasion a kadawyan iti amin a kadagupan ti Arabo a lubong, ti Arabo a kultura ket isu tatan ti kaaduan idiay Sudan. Kaaduan ti populasion ti Sudan ket sumusurotda iti Islam. Ti Nilo ket bingbingayenna ti pagilian iti akindaya ken akinlaud a gugudua.^[14]

Republika ti Sudan جمهورية السودان Jumhūrīyat as-Sūdān
Wagayway Kayarigan
Napili a pagsasao: النصر لنا "Kukuatayo ti Panagballigi"
Nailian a kanta: نحن جند الله جند الوطن "Nahnu Jund Allah Jund Al-watan"
Lokasion ti  Sudan  (nangisit nga asul) – idiay Aprika  (nakusnaw nga asul ken nangisit a kolor dapo) – idiay ti Kappon ti Aprika  (nakusnaw nga asul)
Kapitolio	Khartoum 15°38′N 032°32′E
Kadakkelan a siudad	Omdurman[1][2]
Opisial a sasao	Arabiko, Ingles
Nagan dagiti umili	Sudanes, Sudani, Taga-Sudan
Gobierno	Pederal a presidensial a republika
• Presidente	Abdel Fattah Abdelrahman Burhan (عبد الفتاح عبد الرحمن البرهان)
• Bise Presidente	Mohamed Hamdan Dagalo (محمد حمدان دقلو)
• Kangrunaan a Ministro	Abdalla Hamdok (عبدالله حمدوك)
Lehislatura	Nailian a Lehislatura
• Akinngato a kamara	Konseho dagiti Estado
• Akinbaba a kamara	Nailian nga Asermblia
Pannakabangon
• Pagpagarian a Nubiano	3500 BC
• Disnatia a Sennar	1504[3]
• Naipagkaykaysa iti Ehipto	1821
• Anglo-Ehipsio Sudan	1899
• Wayawaya	1 Enero 1956
• Agdama a batay-linteg	9 Enero 2005
Kalawa
• Dagup	1,886,068 km2 (728,215 sq mi) (Maika-16)
Populasion
• Senso idi 2008	30,894,000 (naisuppitan)[4] (Maika-40)
• Densidad	16.4/km2 (42.5/sq mi)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$177.678 bilion[5]
GDP (nominal)	Karkulo idi 2018
• Dagup	$53.267 bilion[5]
• Tunggal maysa a tao	$808[6]
Gini (2014)	34.2[7] kalalainganna
HDI (2019)	0.510[8] ababa · Maika-166
Kuarta	Libra ti Sudan (SDG)
Sona ti oras	UTC+3 (Oras ti Daya nga Aprika)
• Kalgaw (DST)	UTC+3 (saan a mapalpaliiw)
Pormat ti petsa	aa/bb/tttt
Pagmanehuan	kanawan
Kodigo ti panagtawag	249
Kodigo ti ISO 3166	SD
TLD ti internet	.sd

Dagiti tattao ti Sudan ket addaanda iti atiddog a pakasaritaan a gumay-at manipud iti kina-ugma a naidebdedan iti pakasaritaan iti Ehipto. Ti Sudan ket nagsagsagaba ti sangapulo ket pito a tawtawen ti sibil a gubat idi las-ud ti Umuna a Sudanes a Sibil a Gubat (1955–1972) a sinarunuan babaen dagiti etniko, relihioso ken ekonomiko a suppiatan a nagbaetan dagiti Muslim nga Arabo iti Akin-amianan a Sudan ken ti kaaduannga animista ken Kristiano a Nilotes iti Abagatan a Sudan.^[15][16] Daytoy ket gapuanan ti Maikadua a Sudanes a Sibil a Gubat idi 1983. Gapu kadagiti agtultuloy a politiko ken milisia a salisal, ti Sudan ket naagaw idi babaen ti awan ti natnatay a kudeta babaen ni koronel Omar al-Bashir idi 1989, a kalpasan daytoy ket nangirangarang kaniana a kas ti Presidente ti Sudan.^[17] Ti sibil a gubat ket nagpatingga ti panakapirma ti maysa a Komprehensibo a Tulagan ti Kappia a nangited daytoy ti katurayan ti akin-abagatan idi a rehion ti pagilian. Kalpasan ti maysa a reperendum a natengngel idi Enero 2011, ti Abagatan a Sudan ket simmina idi 9 Hulio 2011 nga inpalubosan ti Sudan.^[18][19]

Kameng daytoy ti Nagkaykaysa a Pagpagilian, ti Sudan ket mangtartaripato pay ti pannakaikamenna iti Kappon ti Aprika, ti Liga ti Arabo, ti Gunglo ti Islamiko a Pagtitinnulongan, ken ti Di nailinia a Tignay, ken agserserbi pay nga agpalpaliiw iti Gunglo ti Sangalubongan a Komersio.^[20] Ti kapitoliona ket ti Khartoum, a daytoy ket agserserbi a kas ti politiko, kultura ken komersio a sentro ti pagilian. Daytoy ket opisial a pederal a presidensial a representatibo a demokrasia a republika, dagiti politika iti Sudan ket nawatiwat a naipampanunotan babaen ti sangalubongan a komunidad nga adda ti kaunegan ti maysa a autoritariano a sistema gapu ti panagtengngel ti Partido ti Nailian a Kongreso (NCP) iti ukoman, nga ehekutibo ken lehislatibo a sangsanga ti gobierno.^[21]

Dagiti nagibasaran

1. "Populasion dagiti kapitolio a siudad ken dagiti siudad iti 100 000 wenno ad-adu pay nga agtataeng: ti kinaudi a magun-od a tawen, 1990–2009". Demograpiko a Libro ti Tawen 2009–2010. Nagkaykaysa a Pagpagilian. 2011. pp. 288–289. Naala idi 12 Mayo 2012. (Tabla 8)
2. "Sudan: Dagiti estado, Dagiti kangrunaan a siudad, Dagiti ili ken Aglomerasion – Dagiti Estadistika ken Mapa iti Populasion ti Siudad". Populasion ti Siudad. 2011. Naala idi 12 Mayo 2012.
3. Rayah, Mubarak B. (1978). Sibilisasion ti Sudan. Demokratiko a Republika ti Sudan, Ministro ti Kultura ken Pakaammo. p. 64.
4. "Awan ragsak kadagiti senso ti Sudan". News24. 21 Mayo 2009. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-07-13. Naala idi 8 Hulio 2011.
5. "Sudan". International Monetary Fund.
6. "Sudan". International Monetary Fund.
7. "Gini Index". World Bank. Naala idi 16 June 2021.
8. Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Disiembre 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Naala idi 16 Disiembre 2020.
9. "Sudan". CIA World Factbook. 2011. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2019-02-05. Naala idi 6 Enero 2011.
10. "Ti Amianan a Sudan ket mangirugrugi ti baro a kuarta iti saan a nasayaat nga ekonomia". Al Bawaba. 25 Hulio 2011. Naala idi 6 Enero 2012.
11. "Nadadael dagiti Panangipatader kadagiti Simabaan idiay Amianan a Sudan gapu kadagiti umad-ado a Panaggulgulo". Compass Direct. 23 Agosto 2011. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-11-10. Naala idi 6 Enero 2012.
12. "Amianan a Sudan". Chr. Michelsen Institute. Naala idi 6 Enero 2012.
13. Davison, Roderic H. (1960). "Ayan kadi ti Tengnga a Daya?". Dagiti Ganganaet a Pannakibiang. 38 (4): 665–675. doi:10.2307/20029452.
14. Collins, Robert O (2008). Ti Pakasaritaan iti Moderno a Sudan. Pagmalditan ti Unibersidad ti Cambridge (Cambridge, Nagkaykaysa a Pagarian; Siudad ti New York). ISBN 978-0-521-85820-5.
15. Shami, Seteney Khalid; Herrera, Linda (1999). Nagbaetan ti Pagikabilan ken Teksto , "Dagiti Etiko a Narikut a Kasasaad iti Panagsukimat kadagiti Sudanes idiay Ehipto: Agpatpataud kadagiti Pannakaammo a maipanggep ti Publiko ken ti Pribado" babaen ni Anita Hausermann Fabos. Amerikano nga Unibersidad iti Cairo a Pagmalditan (Cairo). p. 100. ISBN 978-977-424-548-0.
16. Enbironmento a Programa ti Nagkaykaysa a Pagpagilian (2007). Sudan — Kalpasan ti Suppiat a Panagusig ti Enbironmento. Enbironmento a Programa ti Nagkaykaysa a Pagpagilian (Nairobi). p. 35. ISBN 978-92-807-2702-9.
17. Staff writer (14 Hulio 2008). "Factbox — Presidente ti Sudan Omar Hassan al-Bashir". Reuters. Naala idi 8 Enero 2011.
18. McDoom, Opheera (7 Pebrero 2011). "Ti Abagatan a Sudan ket nagbutos ti pannakawayawaya babaen ti guedday". Reuters.uk.reuters.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-02-08. Naala idi 7 Pebrero 2011.
19. Fick, Maggie (9 Hulio 2011). "Naipangato ti baro a wagayway: Nagrambak ti Abagatan a Sudan ti Panakaipasngayna". Atlanta Journal-Constitution. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-07-11. Naala idi 9 Hulio 2011.
20. U.S. Central Intelligence Agency. "The World Factbook: Sudan". ISSN 1553-8133. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2019-02-05. Naala idi 10 Hulio 2011.
21. The New York Times. 16 Marso 1996. p. 4.

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Sudan iti Wikimedia Commons