Etiopia

Ti Etiopia (Ge'ez: ኢትዮጵያ ʾĪtyōṗṗyā), opisial nga ammo a kas ti Pederal Demokratiko a Republika ti Etiopia, ket maysa a pagilian a mabirukan idiay Sara iti Aprika. Isu daytoy ti maikadua a kaaduan ti populasion a pagilian idiay Áprika, nga adda ti sumurok a 82 a riwriw nga agtaeng,^[3] ken ti maikasangapulo a kadakkelan babaen ti kalawa ti lugar, a sumakop ti 1,100,000 km². Ti Etiopia ket nabeddengan babaen ti Eritrea iti amianan, ti Djibouti ken Somalia iti daya, ti Sudan ken Abagatan a Sudan iti laud, ken Kenya iti abagatan. Ken ti kapitoliona ket adda iti Addis Ababa, isu pay daytoy ti kaaduan ti populasion a napalikmutan ti daga iti lubong.

Pederal Demokratiko a Republika ti Etiopia የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ ye-Ītyōṗṗyā Fēdēralāwī Dīmōkrāsīyāwī Rīpeblīk
Wagayway Eskudo
Nailian a kanta: Wodefit Gesgeshi, Widd Innat Ityopp'ya ("Agmartsaka nga Agpakauna, Nadungngo nga Ina Etiopia")
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Addis Ababa 9°1′N 38°45′E
Opisial a sasao	Amariko[1]
Mabigbig a rehional a sasao	Dagiti dadduma a pagsasao opisial kadagiti nudumaduma nga etnisidad ken dagiti bukodda a rehion.
Grupgrupo ti etniko	Oromo 34.5% Amhara 26.9% Somali 6.2% Tigray 6.1% Sidama 4.% Gurage 2.5% Welayta 2.3% Hadiya 1.7% Afar 1.7% Gamo 1.5% Gedeo 1.3% Dadduma pay 11.3%[2]
Nagan dagiti umili	Etiope, Taga-Etiopia
Gobierno	Pederal a parlamentario a republika1
• Presidente	Sahle-Work Zewde
• Kangrunaan a Ministro	Abiy Ahmed
Lehislatura	Pederal a Parlamentario a Gimong
• Akinngato a kamara	Kamara ti Pederasion
• Akinbaba a kamara	Kamara dagiti Pannakabagi dagiti Tattao
Panakapatakder
• Pagarian ti Axum	980 SK
• Imperio ti Etiopia	1137
• Agdama a batay-linteg	1991
Kalawa
• Dagup	1,104,300 km2 (426,400 sq mi) (Maika-27)
• Danum (%)	0.7
Populasion
• Karkulo idi 2011	82,101,998[3] (Maika-14)
• Senso idi 2007	73,918,505
• Densidad	74/km2 (191.7/sq mi) (Maika-123)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$94.878-bilion[4]
• Tunggal maysa a tao	$1,092[4]
GDP (nominal)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$31.256-bilion[4]
• Tunggal maysa a tao	$360[4]
Gini (2011)	33.6[5] kalalainganna
HDI (2013)	0.435[6] ababa · Maika-173
Kuarta	Birr (ETB)
Sona ti oras	UTC+3 (EAT)
• Kalgaw (DST)	UTC+3 (saan a mapalpaliiw)
Pagmanehuan	kanawan
Kodigo ti panagtawag	251
TLD ti internet	.et
Babaen ti Ti Ekonomista manipud iti Demokrasia a Pagsurotan, ti Etiopia ket maysa a "hibrido a turay", nga addaan iti mangituray a partido a sistema nga indauloan babaen ti Etiope a Sanguanan ti Rebolusionario a Demokrata dagiti Tattao. Ranggo a naibatay ti karkulo a populasion iti 2005 babaen ti Nagkaykaysa a Pagpagilian.

Ti Etiopia ket maysa idi a monarkia para kadagiti kaaduan a pakasaritaanna, ken ti Etiope a dinastia ket masurotanna ti ramutna manipud iti maikadua a siglo BC.^[7] Ti Etiopia ket maysa pay kadagiti kadaanan a sitio iti rimsuaan ti nagtagitaoan a naam-ammuan dagiti sientista iti tatta nga aldawi, a nakaparnuay kadagiti kadaanan a pagsurotan iti nagtagitaoan.^[8] Mabalin nga isu daytoy ti rehion nga immuna a naggapuan dagiti Homo sapiens para iti ipapanda idiay Tengnga a Daya ken dagiti puntos iti labes.^[9][10][11] Kaduaanna ti Roma, Tsina ken Persia, ti Etiope nga Aksum nga Imperio ket naipanunutan idi a kas maysa kadagiti uppat a nalatak a kabilegan iti maika-3 a siglo.^[12][13][14] Idi agdama a panawen ti Karapkap para iti Áprika, ti Etiopia ket isu laeng ti Aprikano a pagilian malaksid ti Liberia a nakataginayon ti katurayanna a kas maysa a mabigbigan a nawaya a pagilian, ken maysa idi kadagiti uppat nga Aprikano a kameng iti Liga dagiti Pagilian. Kalpasan ti bassit a panawen iti Italiano a panagsakop, ti Etiopia ket nagbalin a dokumento ti linteg a kameng ti Nagkaykaysa a Pagpagilian. Idi dagiti dadduma a pagilian ti Aprika ket nakagun-od ti panakawayaway kalpasan ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat, adu kadagitoy ti immampon kadagiti maris iti wagaywaway iti Etiopia, ken ti Addis Ababa ket nagbalin a lokasion kadagiti nadumaduma nga internasional nga organisasion a naipakatengngaan ti isip para iti Áprika. Ti Etiopia ket maysa kadagiti nangibangon a kaemeng ti Di-Nailinia a Tignay, G-77 ken ti Organisasion ti Aprikano a Panagkaykaysa. Ti Addis Ababa ket isuti agdama a kuartel ti Kappon ti Aprika, ti Pan Aprikano a Kamara ti Komersio, UNECA ken ti Aprikano nga Agsagsagana a Puersa. Ti Etiopia nakakitan dagiti nadumaduma a sistema ti gobierno kalpasan ti dinastia nga indauloan babaen ni Haile Selassie ket naabak idi 1974.

Ti taga-ugma a Ge'ez a sinuratan ket nawatiwat a maus-usar idiay Etiopia. Ti Etiopiano a kalendario ket pito aginggana ti walo a tawen a likudan ti Gregorian a kalendario . Ti pagilian ket maysa nga adu ti pagsasaona ken adu ti etnikona a kagimongan kadagiti agarup a 80 a grupo, a dagiti dua a kadakkelan ket ti Oromo ken ti Amhara, a dagitoy a dua ket agsasaoda kadagiti Apro-Asiatiko. Ti kaaduan a populasionna ket Kristiano bayat a ti maysa apagkatlo ket Muslim, a dagitoy a dua a relihion ket adda ti napigsa aramutda iti pagilian. Ti adu a populasion dagiti Etiopiano a Hudio ket nagtataengda idiay Etiopia aginggana ti panawen ti 1980. Ti pagilian ket ibalayanna pay ti naikararuaan a Rastafari a tignay. Adda dagiti 9 UNESCO a Tinawtawid a Lugar ti Lubong idiay Etiopia.

Urayno isu ti kangrunaan a taudan iti kayaran Nilo, ti Etiopia ket nakapan kadagiti seriye ti panagbisin idi panawen ti 1980, a naipakaro babaen dagiti nakariro a heopolitiko ken sibil a gubgubat. Ti pagilian ket narugianen a makaungar, ken adda tattan ti kadakkelan nga ekonomia babaen ti GDP idiay Daya nga Aprika ken Tengnga nga Aprika.^[15][16][17] Ti Etiopia ket sursurotenna ti maysa a pederal a republika a sistema ti politika ken ti EPRDF ket isu ti agturturay a partido manipud idi 1991.

Dagiti paammo

Dagiti nagibasaran

1. "Etiope a Batay-linteg". Artikulo 5 Etiope a batay-linteg. APAP. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-03-04. Naala idi 3 Disiembre 2011.
2. CIA – Etiopia – Dagiti Grupo ti Etniko Naiyarkibo 2018-11-16 iti Wayback Machine. Cia.gov. Naala idi 2012-03-03.
3. Ahensia ti Tengnga nga Estadistika iti Etiopia. Ahensia ti Tengnga nga Estadistika iti Etiopia Naiyarkibo 2012-02-15 iti Wayback Machine
4. "Etiopia". Internasional a Pundo ti Panguartaan. Naala idi 2012-04-18.
5. "Gini Index". World Bank. Naala idi 2 Marso 2011.
6. "2014 Human Development Report Summary" (PDF). United Nations Development Programme. 2014. pp. 21–25. Naala idi 27 Hulio 2014.
7. Idi agsasao kalpasan ti panagpirmana ti naisuppiatan a nagbaetan a tulagan ti Etiopia ken Italia idi 1889,ni Emperador Menelik II ket nangipalpalawag ti puestona: "Saantayo a makapalubos ti integridad tayo a masalsaludsodan a kas dagiti Kristiano ken nataknengan a pagilian, wenno ti karbengan a mangituray ti bukodtayo nga imperio iti patingga a panagwayawaya. Ti Emperador iti Etiopia ket maysa a kaputotan iti dinastia nga agtawen iti 3,000  — ti maysa a dinastia nga iti dayta nga agdama a panawen ket saan pay a simmuko kadagiti gangganaet. Ti Etiopia ket saan pay a naparukmaan ken isu ket saanto a maparukmaan babaen ti siasinoman." Ti Etiopia a Di-nabedbedan: Panagadal kadagiti Emansipasion ti Puli – p. xxv babaen ni Joseph Ephraim Casely Hayford
8. Michael Hopkin (16 Pebrero 2005). "Ti Etiopia ket isu ti kasayaatan a pagpilian para iti duyan dagiti Homo sapiens". Katutubo. doi:10.1038/news050214-10.
9. Li, J. Z.; Absher, DM; et al. (2008). "Sangalubongan a Panakibiang ti Nagtagitaoan a Naadaw manipud iti Nalawa a Henoma a Tabas iti Pannakadumaduma". Siensia. 319 (5866): 1100–1104. Bibcode:2008Sci...319.1100L. doi:10.1126/science.1153717. PMID 18292342.
10. "Dagiti Nagtagitaoan ket Immakar Manipud ti Aprika a Bimmallasiw iti Lubong, a Kinunan ti Panagadal ti DNA". Bloomberg.com. 2008-02-21. Naala idi 2009-03-16.
11. Karen Kaplan, Los Angeles Times (2008-02-21). "Napalikmutan ti Lubong manipud iti Addis Ababa". Startribune.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-02-25. Naala idi 2009-03-16.
12. Stuart Munro-Hay, Aksum: Maysa nga Aprikano a Sibilisasion iti Naladaw a Taga-ugma Naiyarkibo 2013-01-23 iti Wayback Machine. Edinburgh: Unibesidad a Pagmalditan, 1991, p. 57 ISBN 0-7486-0106-6.
13. Aksumite Etiopia. Workmall.com (2007-03-24). Naala idi 2012-03-03.
14. Paul B. Henze, Dagiti Tuon iti Oras: Pakasaritaan iti Etipia, 2005 ISBN 1-85065-522-7.
15. "Ti Etiopia ket linabsanna ti Kenya tapno nagbalin nga isu ti Kadakkelan nga Ekonomia ti Daya nga Aprika". Nazret.com. 2010-02-06. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2010-12-22. Naala idi 2010-06-02.
16. Ti GDP a panagggatang a kabilegan ti Etiopia idi 2010: 86 bilion. Imf.org (2006-09-14). Naala idi 2012-03-03.
17. Ti GDP a panaggatang a kabilegan ti Kenya GDP idi 2010: 66 Bilion. Imf.org (2006-09-14). Naala idi 2012-03-03.

Bibliograpia

• Beshah, Girma ken Aregay, Merid Wolde Ti Saludsod iti Kappon dagiti Simbaan kadagiti Luso-Etiopiano a Panakibiang (1500–1632), Lisbon, Junta de Investigações do Ultramar ken Centro de Estudos Históricos Ultramarinos (1964).

Adu pay a mabasa

• Zewde, Bahru (2001). Ti Pakasaritaan ti Moderno nga Etiopia, 1855–1991 (Maika-2 nga nga ed.). Athens, OH: Unibersidad ti Ohio a Pagmalditan. ISBN 0-8214-1440-2.
• Selassie I., Haile (1999). Ti Biagko ken Panagrangrang-ay ti Etiopia: Ti Autobiograpia ni Emperador Haile Selassie I. Inpatarus babaen ni Edward Ullendorff. Chicago: Frontline. ISBN 0-948390-40-9.
• Henze, Paul B. (2004). Dagiti Tuon ti Oras: Ti Pakasaritaan ti Etiopia. Shama Books. ISBN 1-931253-28-5.
• Marcus, Harold G. (1975). Ti Biag ken dagiti Panawen ni Menelik II: Etiopia, 1844–1913. Oxford, U.K.: Clarendon. Naiprenta manen, Trenton, NJ: Red Sea, 1995. ISBN 1-56902-009-4.
• Marcus, Harold G. (2002). Ti Pakasaritaan ti Etiopia (napabaro nga nga ed.). Berkeley: Unibersidad iti California a Pagmalditan. ISBN 0-520-22479-5.
• Mockler, Anthony (1984). Gubat ni Haile Selassie. New York: Random House. Naimaldit manen, New York: Olive Branch, 2003. ISBN 1-902669-53-3.
• Rubenson, Sven (2003). Ti Panagbiag ti Etiopiano a Panagwaywayas (Maika-4 nga ed.). Hollywood, CA: Tsehai. ISBN 0-9723172-7-9.
• Siegbert Uhlig, et al. (eds.) (2003). Encyclopaedia aethiopica, Tom. 1: A-C. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Siegbert Uhlig, et al. (eds.) (2005). Encyclopaedia aethiopica, Tom. 2: D-Ha. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Siegbert Uhlig, et al. (eds.) (2007). Encyclopaedia aethiopica, Tom. 3: He-N. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Etiopia iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Etiopia manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)