Մեծ Հայքի վարչական բաժանում

Մեծ Հայքի վարչատարածքային միավորներն են եղել՝ ըստ Ե դարի աշխարհագետ և պատմագետ վարչական միավոր)|գավառ]]։ Այդ տարածքով Մեծ Հայքի թագավորության մակերեսը կազմում էր 278 հազարից մինչև 310 հազար քառակուսի կիլոմետր։ Այնինչ դրանից մոտ երեք դար առաջ՝ ըստ մ․թ․ Բ դարի հույն աշխարհագետ Կլավդիոս Պտղոմեոսի՝ Մեծ Հայքը բաղկացած էր քսան կամ քսանմեկ «աշխարհ»–ից կամ «սատրապիայից», որոնք բոլորը միասին ունեին 120 «զորավարություն» կամ «ստրատեգիա»–ներ։ Այդ տարածքով Մեծ Հայքի թագավորության մակերեսը կազմում էր 330 հազարից մինչև 350 հազար քառակուսի կիլոմետր մակերես, որոնց մեջ ներառված էին նաև Մեծ Հայքի թագավորի «ձեռական իշխանության» տարածքները, այդ թվում՝ Մեծ Հայքի հարևան Ատրպատական երկրամասի մի մասը կազմող Ատրպատիճք նահանգը^[1]։

Մեծ Հայք երկրամասի նահանգների («աշխարհների») և գավառների ցանկ

Քարտեզ	Նահանգներ («աշխարհ»–ներ)	Գավառներ	Տարածքի մակերեսը քառ․ կմ–ով
	Աղձնիք[2][3]	Նփռետ (Նփրկերտ), Աղձն, Անգեղտուն, Քաղ, Կեթիկ, Տատիկ, Ազնվաձոր, Երխեթք (Սերխեթք), Գզեխ, Սալնաձոր և Սանասունք (11 գավառ)	17,532 քառ. կմ
	Այրարատ[4]	Բասեն, Աբեղեանք, Գաբեղեանք, Հավնունիք, Արշարունիք, Բագրևանդ, Ծաղկոտն, Վանանդ, Շիրակ, Արագածոտն, Ճակատք, Մասյացոտն, Կոգովիտ, Նիգ, Կոտայք, Մազազ, Վարաժնունիք, Ոստան Հայոց, Ուրծ, Արած (20 գավառ)	40,105 քառ. կմ
	Արցախ[5]	Մյուս Հաբանդ, Վայկունիք, Բերդաձոր (Բերձոր), Մեծիրանք, Մեծ Կուենք, Հարճլանք, Մովսանք, Պիանք, Պածկանք, Սիսական-ի-Կոտակ (Սիսական-ի-Ոստան), Քուստ-ի-Փառնէս և Կողթ (12 գավառ)	11,528 քառ. կմ
	Բարձր Հայք[6]	Դարանաղի, Աղյուն, Մզուր, Եկեղյաց, Մանանաղի, Դերջան, Սպեր, Շաղագոմք և Կարին (9 գավառ)	23,860 քառ. կմ
	Գուգարք[6]	Ձորոփոր, Կողբոփոր, Ծոբոփոր, Տաշիր, Թռեղք, Կանգարք, Ջաւախք վերին, Արտահան, Կաղարջք, Շավշէթ, Մանգլեաց փոր, Քուիշափոր և Բողնոփոր (13 գավառ)	16,765 քառ. կմ
	Կորճայք[6]	Կորդուք, Կորդիք վերին, Կորդիք միջին, Կորդիք ներքին, Այտվանք, Այգասք, Մոթողանք, Որսիրանք, Կարթունիք, Ճահուկ և Փոքր Աղբակ (11 գավառ)	14,707 քառ. կմ
	Մոկք[6]	Իշայր, Մյուս Իշայր, Իշոց գավառ, Առուենից ձոր, Միջա, Մոկք Առանձնակ, Արքայից գավառ, Արգաստովիտ և Ջերմաձոր (9 գավառ)	2,962 քառ. կմ
	Պարսկահայք (Նոր Շիրական)[6]	Այլի, Մարի, Թրաբի, Արիսի, Ըռնա, Տամբեր, Զարեհավան, Զարևանդ և Հեր (9 գավառ)	11,010 քառ. կմ
	Սյունիք	Երնջակ, Ճահուկ, Վայոց ձոր, Գեղարքունիք, Սոթք, Աղահէճք, Ծղուկք, Հաբանդ, Բաղք, Ձորք, Արևիք, Կովսական (12 գավառ)	15,237 քառ. կմ
	Տայք[6]	Կող, Բերդաց փոր, Պարտիզաց փոր, Ճակք, Բուղխա, Ոքաղէ, Ազորդաց փոր, Ալաեաց փոր (8 գավառ)	10,179 քառ. կմ
	Տուրուբերան[6]	Խոյթ, Ասպակունեաց ձոր, Տարոն, Աշմունիք (Արշամունիք), Մարդաղի, Դաստավորք, Տուարածատափ, Դալառ, Հարք, Վարաժնունիք, Բզնունիք, Երևարք, Աղիովիտ, Ապահունիք, Կորոյ գավառ և Խորխոռունիք (16 գավառ)	25,008 քառ. կմ
	Ուտիք[6]	Առան-ռոտ, Տռի, Ռոտ-Պացեան, Աղուէ, Տուչկատակ, Գարդման, Շակաշեն և Ուտի Առանձնակ (8 գավառ)	11,315 քառ. կմ
	Վասպուրական[6]	Ռշտունիք, Տոսպ, Բոգունիք, Արճիշահովիտ, Կուղանովիտ, Աղիովիտ, Գառնի (Դառնի), Առբերանի, Բուժունիք, Առնոյոտն, Անձևացիք, Տրպատունիք, Երվանդունիք (Մարաստան), Արտազ, Ակէ, Աղբակ Մեծ, Անձախի ձոր, Թոռնավան, Ճուաշ-ռոտ, Կրճունիք, Մեծնունիք, Պալունիք, Գուկանք, Աղանդ-ռոտ, Պարսպատունիք, Արտաշիսեան (Արտաւանեան), Բագան (Մարանդ), Գաբեթեան, Գազրիկան, Տայգրեան, Վարաժնունիք, Գողթն և Նախճավան (35 գավառ)	40,870 քառ. կմ
	Ծոփք (Չորրորդ Հայք)[6]	Խորձեան, Հաշտեանք, Պաղնատուն, Բալահովիտ, Մեծ Ծոփք, Անձիտ, Դեգիք և Գավրէք (8 գավառ)	18,890 քառ. կմ
	Փայտակարան[6]	Աթշի-Բագավան, Ալևան, Առոս, Հանի, Հրաքոտ-Պերոժ, Յոթնփորակյան Բագինք, Որմիզդ-Պերոժ, Պիճան, Ռոտիբաղա, Սպանդարան-Պերոժ, Վարդանակերտ, Քաղանռոտ և Քոեկյան (13 գավառ)	21,000 քառ. կմ
	15 Նահանգ[6]	178 գավառ[6] ըստ Աշխարհացույցի, 193 գավառ ըստ հաշվարկի. շեղատառով նշվածները չեն հանդիպում Աշխարհացույցում	280,968 քառ. կմ

Մեծ Հայք

Տարածքներ, որոնք ժամանակ առ ժամանակ ներառվել են Մեծ Հայքի մեջ

Տարածքներ, որոնք ժամանակ առ ժամանակ ներառվել են Մեծ Հայքի մեջ	Գավառ	Տարածք
Փոքր Հայք	Առաջին Հայք, Երկրորդ Հայք, Երրորդ Հայք և Գամիրք (4 գավառ)	70, 000-130, 000 քառ. կմ
Հայկական Միջագետք		27, 000 քառ. կմ
Փոքր Հայք, Հայկական Միջագետք	4 գավառ	97, 000-157, 000 քառ. կմ

Տես նաև

• Մեծ Հայքի գավառների ցանկ

Գրականություն

• Հայ Ժողովրդի Պատմութիւն, Հ. 1. Խմբ. կոլ.` Աղայան Է. Բ., Առաքելեան Բ. Ն., Գալոյեան Գ. Ա., Երեմեան Ս. Տ., Խաչիկեան Լ. Ս., Յակոբեան Ա. Մ., Հովհաննիսեան Ա. Գ., Ներսիսեան Մ. Գ.: ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմութեան ին-տ. Երեւան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1971։
• Հայ ժողովրդի պատմութիւն, Հ. 2. Խմբ. կոլ.` Աղայան Է. Բ., Առաքելեան Բ. Ն., Աւէտիսեան Հ. Ա., Գալոյեան Գ. Ա., Երեմեան Ս. Տ., Խաչիկեան Լ. Ս., Յակոբեան Ա. Մ., Հովհաննիսեան Ա. Գ., Ներսիսեան Մ. Գ.: ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմութեան ին-տ. Երեւան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1984։
• Հայոց պատմութիւն, հ. II. Միջին դարեր (IV դ. - XVII դ. առաջին կէս), գիրք երկրորդ (IX դարի կէս-XVII դարի առաջին կէս), Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ Պատմութեան ինստիտուտ, "Զանգակ-97" հրատարակչութիւն, 2014, 800 էջ + 24 ներդիր։
• Լեոյ, Հայոց պատմութիւն, Առաջին հատոր, Հին պատմութիւն, «Երկերի ժողովածու տասը հատորով, Առաջին հատոր», «Հայաստան», Եր․ 1966։
• Լեոյ, Հայոց պատմութիւն, Երկրորդ հատոր, Լեոյ ” Հատոր 2։ «Հայոց պատմութիւն» երկրորդ հատորը պէտք է ընդգրկեր 5-15-րդ դարերը, կամ հեղինակի խօսքերով ասած՝ միջին դարերը, հայկական միջնադարը։ Սակայն Լեոն չկարողացաւ ամբողջովին իրականացնել իր ծրագիրը. այս հատորում նա շարադրեց միայն 5-11-րդ դարերի պատմութիւնը։
• Յակոբեան Թ. Խ., Հայաստանի պատմական աշխարհագրութիւն, Երեւան, ԵՊՀ հրատ., 2007, 518 էջ։
• Յակոբեան Թ. Խ., Հայաստանի պատմական աշխարհագրութիւն (ուրուագծեր), 2-րդ հրատ., Երեւան, ԵՊՀ հրատ., 1968, 509 էջ։
• Յարութիւնեան Բ.Հ․, «Աշխարհացոյցը» եւ չորս Հայքերի խնդիրը, Երեւան, 1997։
• Յարութիւնեան Բ.Հ․, Մեծ Հայքի վարչաքաղաքական բաժանման համակարգը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի», մաս Ա, Երեւան, 2001։
• Յարութիւնեան Բ.Հ․, Հայոց պատմութեան ուսումնական ատլաս, Ա հատոր, Երեւան, 2003։
• Յարութիւնեան Բ.Հ․, Հայոց պատմութեան ուսումնական ատլաս, Բ հատոր, Երեւան, 2008։
• Յարութիւնեան Բ.Հ․, Ազգային ատլաս, Բ հատոր, Երեւան, 2008։

Պատկերասրահ

• 
  Պատմական Հայաստանը՝ Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Կիլիկիա–Սիսուան, և հարևան երկրամասեր։ 1849 թուականին հրատարակուած քարտէզ։
• 
  Մեծ Հայքն ըստ «Աշխարհացոյց»–ի։
• 
  Մեծ Հայք։ Թագավորության սահմանները Երվանդունի արքայատոհմի օրոք՝ մ․թ․ա․ IV-II դարերում։
• 
  Մեծ Հայք։ Թագավորության սահմանները Տիգրան Բ Արտաշիսյան Մեծ արքայի օրոք՝ մ․թ․ա․ առաջին դարում։
• 
  Մեծ Հայք։ Թագավորության սահմանները Տիգրան Բ Արտաշիսյան Մեծ արքայի օրոք՝ մ․թ․ա․ 80 թվականին։
• 
  Մեծ Հայք։ Թագավորության սահմանները Տիգրան Բ Արտաշիսյան Մեծ արքայի օրոք։ Տարբերակ։
• 
  Մեծ Հայք։ 1751 թուականին հրատարակուած քարտէզ։
• 
  Մեծ Հայք։ Թագավորության սահմանները հռոմեա–պարթևական պատերազմի առաջին փուլի ժամանակ՝ 58-60 թթ․։
• 
  Մեծ Հայք։ Թագավորության սահմանները հռոմեա–պարթևական պատերազմի երկրորդ փուլի ժամանակ՝ 61-63 թթ․։
• 
  Մեծ Հայք թագավորությունը Արշակունիների օրոք՝ 150 թվականին։
• 
  Մեծ Հայք թագավորությունը Արշակունիների օրոք՝ 298-387 թվականներին։
• 
  Մեծ Հայք՝ Աղձնիք նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Այրարատ նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Արցախ նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Արցախ և իւր հարևան Ուտիք և Սիւնիք նահանգներ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Բարձր Հայք նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Գուգարք նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Ծոփք նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Կորճայք նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Մոկք նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Նորշիրական նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Վասպուրական նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Տայք նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Տարոն նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Ուտիք նահանգ։
• 
  Մեծ Հայք՝ Փայտակարան կամ Կազբք՝ Կասպեից նահանգ։

Ծանոթագրություններ

1. Հմմտ․ Մ․Ա․Մալխասյան, պատմական գիտությունների թեկնածու, Մեծ Հայքի թագավորության սահմաններն ըստ Կլավդիոս Պտղոմեոսի «Աշխարհագրություն» երկի։Հայաստանի Հանրապետության և մերձավոր արտասահմանի երկրների տնտեսության զարգացման և տեղաբաշխման ժամանակակից հիմնախնդիրները։ Երևան, 2017թ․։
2. Յակոբեան Թ. Խ., Մելիք-Բախշեան Ստ. Տ., Բարսեղեան Հ. Խ., Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1 [Ա-Գ] (խմբ. Մանուկեան Լ. Գ.), Երեւան, «Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչութիւն», 1986, էջ 102 — 992 էջ։
3. Յակոբեան Թ. Խ., Մելիք-Բախշեան Ստ. Տ., Բարսեղեան Հ. Խ., Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1 [Ա-Գ] (խմբ. Մանուկեան Լ. Գ.), Երեւան, «Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչութիւն», 1986, էջ 173 — 992 էջ։
4. Թ. Խ. Յակոբեան, Հայաստանի պատմական աշխարհագրութիւն, Երեւան, «Միտք», 1968, էջ 121-128։
5. եպ. Մակար Բարխուդարեանց, Արցախ, Բաքու, «Արօր» — 21-22, էջեր 21-22 — 405 էջ։
6. Խ. Հակոբյան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան։ Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան։

Արտաքին հղումներ

Աղբյուրներ