From Wikipedia, the free encyclopedia
Բորբոքում վնասող գործոնի նկատմամբ օրգանիզմի բարդ կենսաբանական պատասխան և պաշտպանական մեխանիզմ, որը պրոցեսի մեջ է ընդգրկում իմուն բջիջների, արյունատար անոթների և մոլեկուլային միջնորդանյութերի։ Բորբոքման ֆունկցիաներն են՝ նախնական բջջային վնասման էլիմինացիան, մեռած բջիջների և վնասված հյուսվածքների հեռացումը վնասման կամ բորբոքման օջախից և հյուսվածքի վերականգնման խթանումը։
Բորբոքման հինգ դասական նշաններն են ջերմությունը, ցավը, կարմրությունը, այտուցը և ֆունկցիայի կորուստը։ Բորբոքումը համընդհանուր պատասխան է, համարվում է ոչ սպեցիֆիկ իմունիտետի մեխանիզմներից մեկը, ի տարբերություն ադապտիվ իմունիտետի, որը սպեցիֆիկ է ամեն մի պաթոգենի համար։ Բորբոքման անբավարարությունը կարող է բերել վնասող ազդակով հյուսվածքների հարաճուն վնասման և վտանգի տակ կդնի օրգանիզմին։ Հակառակ դրան, քրոնիկական բորբոքումն ասոցացվում է տարբեր հիվանդությունների հետ, ինչպիսիք են գարնանային կատարը, պերիօդոնտալ հիվանդությունը, աթերոսկլերոզը և օստեոարթրիտը։
Բորբոքումը լինում է սուր կամ խրոնիկական։ Սուր բորբոքումը վնասող ազդակի նկատմամբ օրգանիզմի առաջնային պատասխանն է և տեղի է ունենում պլազմայի և լեյկոցիտների արյունից դեպի վնասման օջախ արագացած մուտքով։ Բազմաթիվ կենսաքիմիական երևույթների հետևանքով բորբոքումն անընդհատ խորանում ու հասունանում է, բերելով տեղային անոթային համակարգի, իմունային համակարգի և վնասման օջախում տարբեր բջիջների ներգրավման։ Երկարատև կամ քրոնիկական բորբոքումը բերում է բորբոքային օջախում առկա տարբեր բջիջների վերափոխումների, ինչպես օրինակ՝ մոնոնուկլեարների վերափոխումները, և բնութագրվում է միաժամանակ ընթացող քայքայման և վերականգման պրոցեսներով։
Բորբոքումը վարակի հոմանիշ չէ։ Վարակը մանրէային ներթափանցման և օրգանիզմի բորբոքային պատասխանի փոխհարաբերությունն է՝ երկու բաղադրիչների համատեղ առկայություն, որը ընդգծում է բորբոքման ինֆեկցիոն պատճառը։ Բորբոքումը օրգանիզմի իմունաանոթային պատասխան է անկախ պատճառային գործոնից։
Շատ կարևոր է տարբերակել բորբոքումը վարակից, քանի որ Ախտաբանության և բժշկական ախտորոշումների մեջ կան տիպիկ իրավիճակներ, երբ բորբոքումը ընթանում է առանց մանրէային ինվազիայի, օրինակ՝ աթերոսկլերոզը, տրավման, իշեմիան և աուտոիմուն հիվանդությունները, որոնք ընթանում են 3-րդ տիպի գերզգայունությամբ։ Եվ հակառակը, կան մանրէային ներթափանցման ձևեր, որոնք ընթանում են առանց դասական բորբոքման, օրինակ՝ պարազիտոզները կամ էոզինոֆիլիան։
| Սուր | Քրոնիկական | |
|---|---|---|
| Պատճառային գործոն | Բակտերիալ ախտածիններ, վնասված հյուսվածքներ | Մնայուն սուր բորբոքում պայմանավորված չոչնչացող ախտածիններով, վիրուսային վարակը, մնայուն օտար մարմինները կամ աուտոիմուն ռեակցիաները |
| Ներգրավված հիմնական բջիջները | Նեյտրոֆիլներ (առաջնայինը), Բազոֆիլներ (բորբոքային պատասխան), և էոզինոֆիլներ (Հելմինտային որդերի և պարազիտների նկատմամբ պատասխան), մոնոնուկլեարներ (մոնոցիտներ, մակրոֆագեր) | Մոնոնուկլեարներ (մոնոցիտներ, մակրոֆագեր, լիմֆոցիտներ, պլազմոցիտներ), ֆիբրոբլաստներ |
| Առաջնային միջնորդանյութեր | Վազոակտիվ ամիններ, էյկոզանոիդներ | ԻՖՆ-γ և այլ ցիտոկիններ, աճի գործոններ, թթվածնի ակտվի ձևեր, հիդրոլիտիկ ֆերմենտներ |
| Սկիզբը | Անմիջապես | Ուշացած |
| Տևողությունը | Մի քանի օր | Մինչև մի քանի ամիս կամ տարի |
| Ելքը | Լավացում, աբսցեսագոյացում, քրոնիկական բորբոքում | Հյուսվածքների քայքայում, ֆիբրոզ, մեռուկ |
| Հայերեն | Լատիներեն | |
|---|---|---|
| Կարմրություն | Rubor* | |
| Այտուց | Tumor* | |
| Ջերմություն | Calor* | |
| Ցավ | Dolor* | |
| Ֆունկցիայի կորուստ | Functio laesa** | |
| Որոշ դեպքերում վերոնշյալ բոլոր նշաններն էլ առկա են, սակայն նրանցից առանձին ոչ մեկի ներկայությունն էլ պարտադիր չէ[4]։
Սրանք բորբոքման հիմնական նշաններն են․[4]* Functio laesa-ն հնաոճ տերմին է, քանի որ այն սպեցիֆիկ չէ բորբոքման համար և հանդիպում է տարբեր հիվանդությունների ժամանակ[5]։** | ||
Սուր բորբոքումը կարճատև պրոցես է, որը զարգանում է րոպեների կամ ժամերի ընթացքում և աստիճանաբար մարում է վնասող ազդակի վերացման հետ[6]։ Այն կոորդինացված ու համակարգային մոբիլիզացիա է, ի պատասխան սուր բորբոքման տարբեր իմունային, էնդոկրին և նյարդաբանական միջնորդանյութերի։ Նորմալ, առողջ պատասխանի դեպքում, այն ակտիվանում է, վերացնում ախտածինը և սկսում հյուսվածքների վերականգնման պրոցեսը, որից հետո մարում է[7]։ Բնութագրվում է հինգ հիմնական նշաններով[8]։
Բորբոքման հիմնական նշանների տրադիցիոն անվանումները լատիներենից են․
Առաջին չորս նշանները (դասական նշաններ) բնութագրել է Ցելսիուսը (մոտավոր մ․թ․ա․30–38թ․)[10], իսկ ֆունկցիայի կորուստը ավելացրել է Գալենը[11]։ Այնուամենայնիվ, այս 5-րդ նշանի ավելացումը հաստատվել է նաև Թոմաս Սիդենհամի[12] և Վիրխովի կողմից[6][8]։
Կարմրությունը և ջերմությունը պայմանավորված է բորբոքման հատվածում արյունահոսքի ուժեղացումով, այտուցն առաջանում է հեղուկի կուտակման հաշվին, ցավը քիմիական նյութերից բրադիկինինի, հիստամինի արտադրությամբ է պայմանավորված, որոնք խթանում են նյարդային վերջավորությունները։ Ֆունկցիայի կորուստը բազմապատճառային է[8]։
Թոքերի սուր բորբոքումը (հաճախ անվանում են թոքաբորբ) ցավ չի առաջացնում եթե բորբոքումը չի ներառել առպատային թոքամիզը, որը պարունակում է ցավազգաց նյարդային վերջավորություններ[8]։
Սուր բորբոքման պրոցեսը սկսվում է ախտահարված հյուսվածքում առկա իմունային բջիջներից, հիմնականում դրանք մակրոֆագերն են, դենդրիտիկ բջիջները, հիստիոցիտները, Կուպֆերի բջիջները և պարարտ բջիջները։ Այս բջիջներն ունեն մակերեսային ընկալիչներ, որոնք հայտնի են որպես պատերն ճանաչող ընկալիչներ (ՊՃԸ), որոնք ճանաչում (կապվում) են մոլեկուլների երկու ենթատեսակներ՝ պաթոգեն ասոցացված մոլեկուլային պատերններ (PAMP) և վնասում ասոցացված մոլեկուլային պատերններ (DAMP)։ PAMP-երը հատուկ նյութեր են, որոնք առաջանում են տարբեր ախտածիններից և ճանաչվում են տիրոջ մոլեկուլներով։ DAMP-երը հատուկ նյութեր են, որոնք ասոցացվում են տիրոջ հյուսվածքների վնասման և բջջային վնասումների հետ։
Վարակի, այրվածքի կամ այլ վնասումներից հետո այս բջիջները ակտիվանում են (ՊՃԸ-ները ճանաչում են PAMP-երը և DAMP-երը) և արտադրում բորբոքային միջնորդանյութեր, որոնք պատասխանատու են բորբոքման հիմնական նշանների համար։ Անոթալայնացման և արյունահոսքի ուժեղացման արդյունքում առաջանում է կարմրություն ջերմության զգացում։ Անոթաթափանցելիության բարձրացման հետևանքով տեղի է ունենում պլազմայի սպիտակուցների և հեղուկի անցում հյուսվածքներ (այտուց), որն արտահայտվում է ուռացությամբ։ Արտադրված որոշ միջնորդանյութեր, ինչպես օրինակ՝ բրադիկինինը բարձրացնում է ցավի զգացողությունը (հիպերալգեզիա)։ Միջնորդանյութերը ազդում են նաև արյունատար անոթների վրա՝ մեծացնելով լեյկոցիտների, մասնավորապես նեյտրոֆիլների և մակրոֆագերի ներթափանցումը արտաանոթային հյուսվածք (էքստրավազացիա)։ Նեյտրոֆիլները շարժվում են քեմոտաքսիսի գրադիենտով, որն առաջանում է բորբոքման օջախում առկա բջիջների շնորհիվ[6]։ Ֆունկցիայի կորուստը, ըստ երևույթին, ցավին ի պատասխան նյարդային ռեֆլեքսի հետևանք է։
Ի լրացում բջջային ծագման միջնորդանյութերի, որոշ արտաբջջային կենսաքիմիական կասկադային համակարգեր (նախօրոք ձևավորված պլազմային սպիտակուցներ) նույնպես ազդում են՝ խթանելով ու պահպանելով բորբոքային պատասխանը։ Դրանցից են բակտերիաներով ակտիվացված կոմպլեմենտի համակարգը և նեկրոզով (օրինակ՝ այրվածքներ կամ տրավմա) ակտիվացված մակարդման-ֆիբրինոլիտիկ համակարգը[6]։
Սուր բորբոքումը վնասմանն ի պատասխան առաջին գծի պաշտպանություն է համարվում։ Սուր բորբոքային պատասխանը պահանջում է խթանող գործոնի հստակ ազդեցություն։ Բորբոքային միջնորդանյութերը կարճատև կյանքի տևողություն ունեն և հյուսվածքներում արագ քայքայվում են։ Այսպիսով, սուր բորբոքումը մարում է խթանիչ գործոնի հեռացման հետ[6]։
Ինչպես ասվեց, սուր բորբոքումը բորբոքային ազդակի հետևանքով զարգացող իմունաանոթային պատասխան է։ Սա նշանակում է, որ սուր բորբոքումը կարելի է բաժանել անոթային փուլի, որը առաջինն է ի հայտ գալիս և բջջային փուլի, որը պրոցեսի մեջ է ընդգրկում իմունային բջիջներին (առավելապես միելոիդ գրանուլոցիտների)։ Սուր բորբոքման անոթային բաղադրիչը ներառում է վնասված հյուսվածք պլազմայի հեղուկի տեղաշարժը, որը պարունակում է կարևոր սպիտակուցներ, ինչպես օրինակ՝ ֆիբրին և իմունագլոբուլիններ (հակամարմիններ)։
PAMP-երին ի պատասխան, հյուսվածքային մակրոֆագերը և մաստոցիտները արտադրում է վազոակտիվ ամիններ, ինչպիսիք են հիստամինն ու սերոտոնինը, էյկոզանոիդները (պրոստագլանդին E2 և լեյկոտրիեն B4), որոնք ռեմոդելավորում են տեղային անոթավորումը։ Մակրոֆագերն ու էնդոթելային բջիջներն արտազատում են ազոտի օքսիդ։ Այս միջնորդանյութերը լայնացնում և անոթները և մեծացնում թափանցելիությունը, ինչը բերում է պլազմայի տարաբաշխման արտաանոթային հյուսվածքում։ Հյուսվածքներում հեղուկի կուտակումը բերում է ուռացության (այտուցի)։ Այս հեղուկը պարունակում է տարբեր հակամանրէային միջնորդանյութեր, ներառյալ կոմպլեմենտ, լիզոցիմ, հակամարմիններ, որոնք անմիջապես հակազդում են մանրէային վնասմանը և օպսոնիզացնում այդ մանրէներին հաջորդ՝ բջջային փուլի համար։ Եթե բորբոքածին ազդակը պատռվածք վերքն է, անջատվող թրոմբոցիտները, մակարդիչ գործոնները, պլազմինը և կինինները կարող են մակարդել վնասման օջախը և ապահովել առաջին հերթին հեմոստազը։ Այս մակարդիչ միջնորդանյութերը բորբոքման օջախում ստեղծում են կառուցվածքային հիմք ֆիբրինային ցանցի ձևով, որով նպաստում է ֆագոցիտների կուտակմանն ու հյուսվածքի վերականգմանը։ Արտազատված հեղուկի մի մասն էլ ավշային ուղիների անցնում է շրջանային ավշահանգույցներ, նպաստելով բակտերիաների ճանաչմանը և ձեռքբերովի իմուն համակարգի միջոցով վերջիններիս վերացմանը։
Սուր բորբոքումը բնութագրվում է անոթային որոշակի փոփոխություններով, ներառյալ անոթալայնացումը, թափանցելիության բարձրացումը և արյունահոսքի մեծացումը, որն առաջանում է տարբեր բորբոքային միջնորդանյութերի ազդեցությամբ։ Անոթալայնացումը սկսվում է զարկերակիկների մակարդակում, անցնում մազանոթներին, բերելով տեղային արյան քանակի ավելացման, արդյունքում կարմրության և ջերմության բարձրացման։ Անոթների թափանցելիության բարձրացման հետևանքով պլազման անցնում է հյուսվածքներ, բերելով կանգի առաջացման, քանի որ արյան մեջ բարձրանում է բջիջների խտությունը և արդյունքում ունենում ենք լայնացած անոթներում կուտակված բջիջներ։ Կանգը նպաստում է լեյկոցիտների միգրացիային էնդոթելով, որը խիստ անհրաժեշտ է վերջիններիս հյուսվածքներ անցման համար։ Նորմալ արյունահոսքը կանխում է այս երևությը, քանի որ ծայրամասային անոթներում գծային հոսքը բջիջներին ուղղում է դեպի կենտրոն։
| Անվանում | Ում կողմից է արտադրվում | Նկարագիր |
|---|---|---|
| Բրադիկինին | Կինինային համակարգ | Վազոակտիվ սպիտակուց, որն առաջացնում է անոթալայնացում, բարձրացնում անոթաթափանցելիությունը, բերում հարթ մկանների կծկման և ցավի։ |
| C3 | Կոմպլեմենտի համակարգ | Կտրտվելով առաջացնում է C3a և C3b։ C3a-ն խթանում է պարարտ բջիջների կողմից հիստամինի արտազատումը, բերելով անոթալայնացման։ C3b-ն ունակ է կապվել բակտերիալ բջջի պատին և գործել, որպես օպսոնին, որով նշում է թիրախին ֆագոցիտոզի համար։ |
| C5a | Կոմպլեմենտի համակարգ | Խթանում է պարարտ բջիջների կողմից հիստամինի արտազատումը, բերելով անոթալայնացման։ Գործում է նաև որպես քեմոատրակտանտ ուղղորդելով բջիջներին դեպի բորբոքային օջախ քեմոտաքսիսի ձևով։ |
| XII գործոն (Հագեմանի գործոն) | Լյարդ | Սպիտակուց, որը շրջանառում է ինակտիվ ձևով մինչև չակտիվանա կոլագենի, թրոմբոցիտների կողմից կամ չդիպչի հիմային թաղանթներին կոնֆորմացիոն փոփոխություններից հետո։ Վերջինս ակտիվանալով կարող է ակտիվացնել բորբոքման մեջ ընդգրկված պլազմայի 3 համակարգեր՝ կինինային, ֆիբրինոլիզի և մակարդման համակարգերը։ |
| Թաղանթ գրոհող կոմպլեքս | Կոմպլեմենտի համակարգ | Կոմպլեմենտի սպիտակուցների կոմպլեքս է, որը պարունակում է C5b, C6, C7, C8 և C9-ի տարբեր մասեր։ Այս ամենի արդյունքում ձևավորվում է թաղանթ գրոհող կոմպլեքսը, որն ունակ է մտնել բակտերիալ բջջի պատի մեջ և բերել բջջի լիզիսի և բակտերիայի մահվան։ |
| Պլազմին | Ֆիբրինոլիզի համակարգ | Կարող է քայքայել ֆիբրինային մակարդուկը, կտրտել կոմպլեմենտի C3 սպիտակուցը և ակտիվ XII գործոնը։ |
| Թրոմբին | Մակարդման համակարգ | Կտրում է լուծելի պլազմային սպիտակուց ֆիբրինոգենը, որպեսզի վերածի անլուծելի ֆիբրինի, որը ագրեգացվում է և ձևավորում մակարդուկ։ Թրոմբինը կարող է կապվել նաև բջիջներին PAR1 ընկալչով խթանելով տարբեր բորբոքային երևույթներ․ ինչպես օրինակ՝ քեմոկինների և ազոտի օքսիդի արտադրությունը։ |
Բջջային բաղադրիչը ներառում է լեյկոցիտները, որոնք նորմայում առկա են արյան մեջ և անհրաժեշտության դեպքում անցնում են դեպի բորբոքային հյուսվածք։ Որոշները գործում են որպես ֆագոցիտներ՝ կլանելով բակտերիաներին, վիրուսներին և բջջային մնացորդները։ Մյուսները արտազատում են ֆերմենտային հատիկներ՝ վնասելով ախտածին գործոնները։ Լեյկոցիտները արտազատում են նաև բորբոքային միջնորդանյութեր, որոնք ձևավորում և պահպանում են բորբոքային պատասխանը։ Ընդհանուր առմամբ, սուր բորբոքման միջնորդները գրանուլոցիտներն են, մինչդեռ քրոնիկական բորբոքման դեպքում միջնորդները մոնոնուկլեարներն են, ինչպես օրինակ՝ մոնոցիտներն ու լիմֆոցիտները։
Տարբեր լեյկոցիտներ, մասնավորապես նեյտրոֆիլներ, հսկայական դեր ունեն բորբոքման սկզբի ու ընթացքի ապահովման համար։ Այս բջիջները պետք է կարողանան շարժվել դեպի վնասման օջախ, հետևաբար գոյություն ունեն մեխանիզմներ լեյկոցիտներին ուղղորդելու համար։ Արյան հունից լեյկոցիտների տեղաշարժը դեպի վնասված հյուսվածք կոչվում է էքստրավազացիա և ընթանում է մի քանի փուլով․
Արտաանոթային տարածությունում նեյտրոֆիլները կապվում են բորբոքային հյուսվածքի մանրէներին։ Ֆագոցիտների մակերեսին էքսպրեսվում են ներբջջային պատերն ճանաչող ընկալիչներ (ՊՃԸ), որոնք ունեն ոչ սպեցիֆիկ մանրէ ասոցացված մոլեկուլային պատերնների (PAMP) նկատմամբ աֆինություն և էֆեկտիվություն։ PAMP-երի մեծ մասը բջջապատի բաղադրիչներ են, որոնցից են բարդ ածխաջրերը (մանաններ և β-գլյուկաններ), լիպոպոլիսախարիդներ (ԼՊՍ), պեպտիդոգլիկաններ և մակերեսային սպիտակուցներ։ Ներբջջային ՊՃԸ-ները կապում են մոլեկուլային պատերնները նաև C-տիպի լեպտինային ընկալիչների (կապում է մանան և β-գլյուկան) և սկավենջեր ընկալիչների (կապում են ԼՊՍ) միջոցով։
Ներբջջային ՊՃԸ-ների կապումը և ակտին-միոզինային բջջակմախքային վերադասավորությունը պլազմատիկ թաղանթի հետ կատարվում է այնպես, որ պլազմատիկ թաղանթի ՊՃԸ-PAMP կոմպլեքս պարունակող հատվածը և մանրէն ենթարկվեն էնդոցիտոզի։ Ֆոսֆատիդիլինոզիտոլաին և Vps34-Vps15-Beclin1 ազդանշանային տրանսդուկցիայի ուղիներն ունեն իրենց դերը էնդոցիտոզված ֆագոսոմի ուղղորդման մեջ դեպի ներբջջային լիզոսոմներ, որոնց միաձուլումից առաջանում է ֆագոլիզոսոմ։ Ֆագոլիզոսոմներում առկա թթվածնի ռեակտիվ ձևերը (ԹՌՁ), սուպերօքսիդները և հիպոքլորիտային թթուն ոչնչացնում են մանրէին։
Ֆագոցիտային ազդեցությունն ուժեղանում է օպսոնիզացիայի միջոցով։ Պլազմային կոմպլեմենտ C3b- ն և բորբոքային օջախում առկա հակամարմինները կապվում և ծածկում են մանրէային հակածինները։ Ֆագոցիտներն էքսպրեսում են նաև օպսոնինային ընկալիչներ՝ Fc ընկալիչ և կոմպլեմենտի ընկալիչ 1 (CR1), որոնք կապվում են համապատասխանաբար հակամարմիններին և C3b-ին։ Ներբջջային ՊՃԸ-ի և օպսոնինային ընկալիչների համատեղ խթանումը ուժեղացնում է ֆագոցիտոզը բերելով վարակիչ ագենտի լիզոսոմային էլիմինացիայի հզորացման։
| Անվանում | Տեսակ | Աղբյուր | Նկարագիր |
|---|---|---|---|
| Լիզոսոմային հատիկներ | Ֆերմենտներ | Գրանուլոցիտներ | Այս բջիջներն ունեն մեծ քանակությամբ ֆերմենտներ, որոնք ունեն տարբեր ֆունկցիաներ։ Հատիկները լինում են սպեցիֆիկ և ազուրոֆիլ հատիկներ՝ կախված նրանց պարունակությունից, և կարող են քայքայել բազմաթիվ նյութեր, որոնցից ոմանք կարող են լինել պլազմային սպիտակուցներ, որոնք թույլ են տալիս այս ֆերմենտներին համարել բորբոքային միջնորդանյութեր |
| Հիստամին | Մոնոամին | Պարարտ բջիջներ և բազոֆիլներ | Կուտակվելով նախօրոք ձևավորված հատիկներում, հիստամինը արտազատվում է ի պատասխան բազմաթիվ խթանների։ Այն բերում է զարկերակիկների լայնացման, երակային թափանցելիության բարձրացման և տարբեր օրգան-սպեցիֆիկ էֆեկտների։ |
| ԻՖՆ-γ | Ցիտոկին | T-բջիջներ, NK բջիջներ | Հակավիրուսային, իմունակարգավորչ և հակաուռուցքային հատկություններ։ Այս ինտերֆերոնը ի սկզբանե անվանում էին մակրոֆագ ակտիվացնող գործոն, այն հատկապես կարևոր է քրոնիկական բորբոքման պարագայում։ |
| Իլ-8 | Քեմոկին | Հիմնականում մակրոֆագեր | Նեյտրոֆիլների ակտիվացում և քեմոատրակցիա, մոնոցիտների և էոզինոֆիլների վրա թույլ ազդեցությամբ։ |
| Լեյկոտրիեն B4 | Էյկոզանոիդ | Լեյկոցիտներ, քաղցկեղային բջիջներ | Բերում է լեյկոցիտների ադհեզիայի և ակտիվացման, թույլ տալով նրանց կապվել էնդոթելին և ներթափանցել նրանց միջով։ Նեյտրոֆիլների պարագայում, նրանք նաև քեմոատրակտանտ են և խթանում են թթվածնի ռեակտիվ ձևերի առաջացումն ու բջիջներից լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատումը։ |
| LTC4, LTD4 | Էյկոզանոիդ | Էոզինոֆիլներ, պարարտ բջիջներ, մակրոֆագեր | Այս երեք ցիստեին պարունակող լեյկոտրիենները նեղացնում են շնչուղիները, բարձրացնում են միկրոանոթային թափանցելիությունը, խթանում լորձի արտադրությունը և բերում էոզինոֆիլ-կախյալ թոքերի, մաշկի, քթի, աչքի և այլ հյուսվածքների բորբոքման։ |
| 5-օքսոէյկոզա-տետրաենային թթու | Էյկոզանոիդ | Լեյկոցիտներ, քաղցկեղային բջիջներ | Նեյտրոֆիլների քեմոտաքսիսի խթանում, լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատում, թթվածնի ռեակտիվ ձևերի առաջացում, մոնոցիտների քեմոտաքսիս, գերազանցապես էոզինոֆիլների քեմոտաքսիս, լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատում և թթվածնի ռեակտիվ ձևերի առաջացում։ |
| 5-HETE | Էյկոզանոիդ | Լեյկոցիտներ | 5-օքսոէյկոզատետրաենաթթվի մետաբոլիկ նախորդ, ունի ավելի թույլ ազդեցություն նեյտրոֆիլների քեմոտաքսիսի, լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատման և ռեակտիվ ձևերի առաջացման հարցում, մոնոցիտների, էոզինոֆիլների քեմոտաքսիս, լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատում, ռեակտիվ ձևերի առաջացում |
| Պրոստագլանդիններ | Էյկոզանոիդ | Պարարտ բջիջներ | Լիպիդների խումբ, որոնք առաջացնում են անոթալայնացում, տենդ և ցավ։ |
| Ազոտի օքսիդ | Լուծելի գազ | Մակրոֆագեր, էնդոթելային բջիջներ, որոշ նեյրոններ | Հզոր անոթալայնիչ է, թուլացնում է հարթ մկանները, նվազեցնում թրոմբոցիտների ագրեգացիան, նպաստում է լեյկոցիտների ներգրավմանը, բարձր խտություններով նաև ուղղակի հակամանրէային ազդեցություն։ |
| ՈւՆԳ-α and Իլ-1 | Ցիտոկիններ | Հիմնականում մակրոֆագեր | Երկուսն էլ ազդելով տարբեր տեսակի բջիջների վրա բերում են նույնատիպ բորբոքային ռեակցիաների՝ տենդ, ցիտոկինների արտադրություն, էնդոթելային գեների կարգավորման, քեմոտաքսիսի, լեյկոցիտների ադհեզիայի, ֆիբրոբլաստների ակտիվացման։ Պատասխանատու են բորբոքման համակարգային էֆեկտների համար, ինչպիսիք են ախորժակի կորուստը, սրտի կծկումների հաճախականության մեծացումը։ ՈՒՆԳ-α-ն ընկճում է օստեոբլաստների տարբերակումը։ |
| Տրիպտազա | Ֆերմենտներ | Պարարտ բջիջներ | Սերինային պրոտեազ է, որը պարարտ բջիջների ակտիվացման ժամանա կուտակվում և արտազատվում է հիստամինի հետ միասին[14][15][16]։ |
Օրգանիզմում տեղի ունեցող տարբեր վիճակների ժամանակ, ինչպես օրինակ՝ էպիթելի մակերեսին առկա բորբոքումը կամ թարախածին մանրէների առկայությունը, ունենում ենք սուր և քրոնիկական բորբոքման յուրահատուկ նշաններ։
.png)
Բորբոքային վիճակները հիվանդությունների հսկայական խումբ են կազմում։ Հաճախ բորբոքման հետ միասին ընդգրկված է նաև իմուն համակարգը, ինչպես օրինակ՝ ալերգիկ ռեակցիաների, որոշ միոպաթիաների ժամանակ և իմուն համակարգի հիվանդությունների դեպքում, որոնք բերում են ոչ նորմալ բորբոքման։ Բորբոքային հիմքով ոչ իմունային հիվանդություններից են քաղցկեղը, աթերոսկլերոզը և սրտի իշեմիկ հիվանդությունը[6]։
Բորբոքման հետ կապված հիվանդությունների օրինակներ․
Աթերոսկլերոզը մշտական բորբոքային պրոցեսով ընթացող հիվանդություն է։ Ժամանակակից հետազոտություններում բազմիցս ապացուցվել է բորբոքման առանցքային դերը հիվանդության բոլոր փուլերում և հատկապես թրոմբոտիկ բարդությունների առաջացման պարագայում։ Այս տվյալները փաստում են ռիսկի գործոնների և աթերոգենեզի մեխանիզմների միջև կարևոր կապի մասին։ Կլինիկական հետազոտություններով նույնպես հաստատվել է բորբոքման այս կենսաբանական ազդեցությունը մարդկանց մոտ աթերոսկլերոզի զարգացման հարցում։ Բորբոքման մարկերների բարձրացումը կանխատեսում է սուր կորոնար համախտանիշով հիվանդների հիվանդության ելքը, անկախ սրտամկանի վնասման աստիճանից։ Որպես հավելում, ցածր աստիճանի քրոնիկական բորբոքումը, որը տեսնում ենք բորբոքային մարկեր C ռեակտիվ սպիտակուցի բարձրացումով, կանխատեսում է աթերոսկլերոզի բորբոքային բարդությունների ռիսկը և օգտագործվում է, որպես կանխատեսման ռիսկի գործոն։ Հետևաբար, բուժման միջոցներով կորոնար ռիսկի նվազեցումը սահմանափակում է նաև բորբոքումը։ Լիպիդների քանակը նվազեցնող ստատինների պարագայում հակաբորբոքային էֆեկտը չի կորելացվում ցածր խտության լիպոպրոտեիդների նվազեցման աստիճանի հետ։ Աթերոսկլերոտիկ բորբոքման այս նոր տեսակետները ոչ միայն բարձրացնում են հիվանդության մասին տեղեկացվածությունը, այլ ունի նաև գործնական կլինիկական նշանակություն ռիսկի գնահատման և թիրախային բուժման նոր մեթոդների ստեղծման հարցում[17]։
Առաջին տիպի գերզգայնության ռեակցիան ոչ համապատասխան իմուն պատասխանի արդյունք է, որը բերում է բորբոքման, անոթալայնացման և նյարդային գրգռման։ Օրինակներից մեկը գարնանային կատարն է, որն առաջանում է ալերգենի նկատմամբ պարարտ բջիջների գերզգայուն պատասխանով։ Նախօրոք գերզգայնացած պարարտ բջիջները դեգրանուլյացվում են արտազատելով հիստամին և այլ վազոակտիվ նյութեր։ Այս նյութերով է պայմանավորված գերարտահայտված բորբոքային պրոցեսը, որը բնութագրվում է պրոբորբոքային մոլեկուլների, ցիտոկինների արտազատումը և լեյկոցիտների ներգրավումը[6]։ Ծանր բորբոքային պատասխանը կարող է ընդունել համակարգային բնույթ, որը կոչվում է անաֆիլաքսիա։
Բորբոքային միոպաթիաներն առաջանում են, երբ իմուն համակարգը ոչ համապատասխան ձևով վնասում է մկանների բաղադրիչները, բերելով մկանային բորբոքման նշանների առաջացման։ Այն կարող է զուգահեռ ընթանալ այլ իմուն խանգարումների հետ, ինչպես օրինակ՝ համակարգային սկլերոզը և ներառում է դերմատոմիոզիտ, պոլիմիոզիտ և ներառուկներով միոզիտը[6]։
Բորբոքման մեջ լեյկոցիտների առանցքային դերով պայմանավորված, վերջիններիս ֆունկցիոնալ խանգարումների ժամանակ զարգանում է բորբոքային պատասխանի անբավարարություն և օրգանիզմի վարակային խոցելիություն[6]։ Դիսֆունկցիոնալ լեյկոցիտների պարագայում խանգարվում է վերջիններիս կապումը անոթի պատին՝ պայմանավորված մակերեսային ընկալլիչների մուտացիաներով, բակտերիաների ոչնչացումը (Չեդիակ-Հիգաշիի համախտանիշ) կամ մանրէասպան նյութերի արտադրությունը (քրոնիկական գրանուլոմատոզ հիվանդություն)։ Որպես հավելում, ոսկրածուծի վնասմամբ ուղեկցվող հիվանդությունները նույնպես կարող են բերել ոչ նորմալ կամ անբավարար քանակի լեյկոցիտների։
Որոշակի դեղեր կամ էկզոգեն քիմիական նյութեր կարող են հարուցել բորբոքում։ Վիտամին A-ի անբավարարությունն ուղեկցվում է բորբոքային պատասխանի ուժեղացումով[18], իսկ հակաբորբոքային դեղերը ազդում են անմիջապես ընկճելով բորբոքային էյկոզանոիդներ արտադրող ֆերմենտները։ Որոշ հոգեմետ նյութեր, ինչպես օրինակ՝ կոկաինը և էքստազին, իրենց բացասական ազդեցությունն են թողնում ակտիվացնելով բորբոքման մեջ ընդգրկված տրանսկրիպցիոն գործոնները (օրինակ՝ NF-κB)[19][20]:
Բորբոքումն ուռուցքի շուրջ ստեղծում է միկրոմիջավայր, նպաստելով պրոլիֆերացիան, ապրելիությունը և միգրացիան[21]։ Քաղցկեղային բջիջները ինվազիայի, միգրացիայի և մետաստազավորման համար օգտագործում են սելեկտիններ, քեմոկիններ և դրանց ընկալիչներ[22]։ Մյուս կողմից իմուն համակարգի շատ բջիջներ մասնակցում են հակաքաղցկեղային իմունիտետի ձևավորմանը[23]։ Ստերոիդային հորմոնների ու նրանց ընկալիչների (կարևոր դեր ունեն բջջի զարգացման մեջ) և բորբոքման մեջ մեծ դեր ունեցող տրանսկրիպցիոն գործոնների (օրինակ՝ NF-κB) մոլեկուլային փոխհարաբերությունը կարող է հիմք հանդիսանալ քաղցկեղային բջջի բորբոքածին խթանների ամենանշանակալի էֆեկտներից որոշների համար[24]։ Ստերոիդ հորմոնների այպիսի մեծ միջնորդող ազդեցությունը բորբոքման վրա շատ հավանական է, որ ազդում է մի կողմից կարցինոգենեզի վրա, մյուս կողմից, պայմանավորված տարբեր ստերոիդային հորմոնների ընկալիչների կարգավորիչ ազդեցությունով, այս փոխհարաբերությունը կարող է խանգարել քաղցկեղի պրոգրեսիան, թիրախավորելով ամեն մի սպեցիֆիկ բջջի համար սպեցիֆիկ սպիտակուցներ։ Այսպիսի մոտեցումը կարող է սահմանափակել ուռուցքի հետ կապ չունեցող կողմնակի երևույթները և օգնել կենսական հոմեոստատիկ ֆունկցիաների և օրգանիզմի զարգացման պրոցեսների պահպանմանը։
Պայմանավորված 2009թ-ի ակնարկով, ժամանակակից տվյալները փաստում են այն մասին, որ քաղցկեղ կախյալ բորբոքումը կարող է բերել քաղցկեղային բջիջներում պատահական գենետիկական վնասումների կուտակման[25]։
Ըստ1863թ-ին Ռուդոլֆ Վիրխովի տեսության, քաղցկեղի հիմքում քրոնիկական բորբոքումն է[26][27]։ Քրոնիկական բորբոքումը համարվում է մարդու քաղցկեղների 15-25%-ի հիմքը[27][28][29][30]։
Բորբոքային միջնորդանյութերն բորբոքային պրոցեսում ազդում են անոթների և/կամ բջիջների վրա որպես մեսսենջեր[31]։ Նեոպլազիայում ներգրավված բորբոքային միջնորդանյութերից են պրոստագլանդինները, բորբոքային ցիտոկինները, ինչպես օրինակ՝ Իլ-1β, ՈւՆԳ-α, Իլ-6 և Իլ-15, քեմոկինները, ինչպես օրինակ՝ Իլ-8 և GRO-α[27][32]։ Այս և այլ բորբոքային միջնորդանյութեր ստեղծում են միջավայր գոյատևման և տարածման համար[26][32]։
Բորբոքումը պատճառ է դառնում նաև ԴՆԹ-ի վնասման խթանելով թթվածնի ռեակտիվ ձևերի առաջացումը տարբեր ներբջջային բորբոքային միջնորդանյութերի ազդեցությամբ[26][27][32]։ Որպես հավելում, լեյկոցիտներն ու այլ ֆագոցիտները ներգրավվում են բորբոքման օջախ և վնասում պրոլիֆերացվող բջիջների ԴՆԹ-ն իրենց թթվածնի և ազոտի ռեակտիվ ձևերով (ԱՌՁ)։ Այս բջիջները ԹՌՁ և ԱՌՁ սովորաբար արտադրում են վարակի դեմ պայքարելու համար[26]։ Միայն ԹՌՁ-ները բերում են ԴՆԹ-վնասման 20 տարբեր եղանակներով[33]։ ԴՆԹԻ-ի օքսիդատիվ վնասումները բերում են մուտացիաների[34] և էպիգենետիկ վնասումների[27][29][35]։ ԱՌՁ նույնպես բերում է ԴՆԹ-ի մուտագեն վնասումների[36]։
Նորմալ բջիջը կարող է ենթարկվել կարցինոգենեզի և վերածվել քաղցկեղային բջջի, եթե ենթարկվի քրոնիկական բորբոքման երկարատև ազդեցության։ ԴՆԹ-ի վնասումները բերում են գենետիկական մուտացիաների պայմանավորված վերականգնման խնդիրներով։ Որպես լրացում, ԴՆԹ-ի վերականգման խնդիրները կարող են բերել էպիգենետիկ վնասումների[27][29][32]։ Մուտացիաներն ու էպիգենետիկ վնասումները, որոնք կրկնվում և ապահովում են մարմնական բջջի բազմացման ընտրողական առավելություն, կարող են լինել քաղցկեղածին։
Մարդու քաղցկեղային հյուսվածքների ընդհանուր գենոմային հետազոտություններ հայտնաբերել են, որ մեկ տիպիկ քաղցկեղային բջիջը կոդավորող շրջաններում կարող է ենթարկվել մոտ 100 մուտացիաների, որոնցից10-20-ը քաղցկեղի ձևավորման ուղղորդող մուտացիաներն են[27]։ Այնուամենայնիվ, քրոնիկական բորբոքումը բերում է նաև էպիգենետիկ փոփոխությունների, օրինակ՝ ԴՆԹ-ի մեթիլացման, որոնք ավելի հաճախ են հանդիպում, քան քաղցկեղային մուտացիաները։ Սովորաբար մի քանի հարյուրից հազարների հասնող գեներ են մեթիլացվում քաղցկեղային բջջում։ Քրոմատինում օքսիդատիվ սթրեսի հատվածները կարող են ներգրավել կոմպլեքսներ, որոնք պարունակում են ԴՆԹ մեթիլտրասֆերազներ (DNMT), հիստոն դեացետիլազներ (SIRT1), և բերում են ԴՆԹ-ի մեթիլացմանtion[27][37][38]։ Պրոմոտոր շրջանի CpG կղզյակների ԴՆԹ-ի մեթիլացումը կարող են բերել իրենցից հետո տեղակայված գենի լռեցման։ ԴՆԹ վերականգնող գեները տարբեր քաղցկեղներում հաճախ ինակտիվանում են մեթիլացման ճանապարհով։ 2018թ-ի հոդվածում[39] գնահատվել է երկու տարբեր տիպի քաղկեղների պրոգրեսիայում մուտացիաների և էպիգենետիկ վնասումների հարաբերական կարևորությունը։ Այս հոդվածում ցույց է տրվել, որ զարգացող ստամոքսի քաղցկեղներում (բորբոքման հետ ասոցացված) էպիգենետիկ վնասումները շատ ավելի կարևոր են, քան մուտացիաները[40]։ Սակայն, կերակրափողի տափակ բջջային քաղցկեղի (ծխախոտի քիմիկատների և ալկոհոլի մետաբոլիզմից առաջացած ացետալդեհիդի հետ ասոցացված) պարագայում էպիգենետիկ վնասումներն ու մուտացիաները ունեն հավասար կարևորություն։
Վաղուց արդեն հայտնի է, որը ՄԻԱՎ վարակը բերում է ոչ միայն տարածուն իմունանբավարարության, այլ նաև կայուն բորբոքման և իմունային ակտիվացման[41][42][43]։ Մեծ քանակությամբ փաստեր կան, որոնք վկայում են, որ քրոնիկական բորբոքումը իմուն դիսֆունկցիայի, տարիք կախյալ հիվանդությունների վաղ ի հայտ գալու և իմունանբավարարության առաջացման հարցում առանցքային դեր ունի[41][44]։ Շատերն այժմ ՄԻԱՎ վարակը համարում են ոչ միայն ձեռքբերովի իմունանբավարարության պատճառ, այլ նաև քրոնիկական բորբոքային հիվանդություն[45]։ ՄԻԱՎ վարակակիր անձանց մոտ, չնայած անցկացվող էֆեկտիվ հակառետրովիրուսային բուժման և վիրեմիայի էֆեկտիվ ճնշման, առկա է քրոնիկական բորբոքում։ Կենդանիների վրա կատարված հետազոտությունների տվյալները համակարծիք են իմունային ակտիվացման և հարաճուն բջջային իմուն անբավարարության միջև կապի առկայության հետ․ SIVsm (Սիմիանի իմունանբավարարության վիրուս sm) վարակը, որը հանդիպում է իր բնական տերերի՝ մրոտված մանգոբեյ պրիմատների մոտ, ընթանում է վիրուսային ռեպլիկացիայի բարձր մակարդակով, սակայն գրանցվում են հիվանդության սահմանափակ քանակությամբ դեպքեր[46][47]։ Ախտածնության այս ցածր մակարդակը բերում է բորբոքման, իմունային ակտիվացման և բջջային պրոլիֆերիացիայի ցածր մակարդակի։ Դրան հակառակ, փորձարարական եղանակով վարակված Ռեզուս Մակակ կապիկների մոտ բերում է իմունային ակտիվացման և ՁԻԱՀ-անման հիվանդության առաջացման, նմանվելով մարդու ՄԻԱՎ վարակին[48]։
Ընդգծելով, թե ինչպես են CD4 T-լիմֆոցիտները վերանում և ինչպես է քրոնիկական բորբոքումն ու իմունային ակտիվացումն առաջանում, հիմք է տալիս հասկանալու ՄԻԱՎ-ի ախտածագումը՝ ըստ Առողջության ազգային ինստիտուտների (NIH) ՁԻԱՀ-ի հետազոտությունների կենտրոնի ՄԻԱՎ-ի հետազոտությունների ամենակարևոր ուղղություններից մեկը։ Վերջին տվյալներով՝ ծրագրավորված բջջային մահվան «ամենաբորբոքային» ձևերից կասպազ-1 միջնորդված պիրոպտոզը ընկած է CD4 T-լիմֆոցիտների վերացման և ՄԻԱՎ բորբոքման հիմքում[49][50][51]։ Սրանք այն երկու հիմնական երևույթներն են, որոնք նպաստում են ՄԻԱՎ վարակի հարաճման ՁԻԱՀ-ի։ պիրոպտոզն առաջացնում է ախտաբանական արատավոր օղակ, որտեղ մահացող CD4 T-լիմֆոցիտները և այլ իմունային բջիջներ (ներառյալ մակրոֆագերն ու նեյտրոֆիլները) արտազատում են բորբոքային տարբեր ազդակներ և վարակված ավշային հյուսվածքում ներգրավում նոր բջիջներ։ Այս բորբոքային պատասխանի ուղղակի կարգավորվող լինելը բերում է քրոնիկական բորբոքման և հյուսվածքների վնասման[52]։ CD4 T-լիմֆոցիտների վերացման և քրոնիկական բորբոքման հիմքում համարելով պիրոպտոզը միտք է տալիս նոր բուժման մեթոդների հետազոտման համար, մասնավորապես կասպազ-1-ի հետ կապված, որը կարգավորում է պիրոպտոզը։ Ելնելով այս ամենից, CD4 T-բջիջների պիրոպտոզի և պրոբորբոքային ցիտոկիններ Իլ-1β և Իլ-18- արտազատումը ՄԻԱՎ-վարակված ավշային հյուսվածքում կարելի է ընկճել կասպազ-1 ինհիբիտոր VX-765-ով[49], ինչը II փուլի մարդկային կլինիկական հետազոտություններում համարվել է անվտանգ և լավ տանելի[53]։ Այս տվյալները կարող են հիմք հանդիսանալ նոր «հակա-ՁԻԱՀ»-ային բուժման մեթոդների ստեղծման համար, որը թիրախավորում է ոչ թե վիրուսին, այլ տիրոջը։ Այս միջոցները հավանաբար կօգտագործվեն ակտիվ հակառետրովիրուսային բուժման հետ համակցված։ Խթանելով վիրուսի նկատմամբ «տոլերանտությունը», վերջինիս ռեպլիկացիան ընկճելու փոխարեն, VX-765-ը կամ նմանատիպ այլ միջոցները կարող են նմանակել բազմաթիվ կապիկների (օրինակ՝ մանգոբեյները) մոտ դիտվող էվոլյուցիոն «լուծումները», որոնք վարակվելով տեսակ-սպեցիֆիկ լենտիվիրուսներով չեն հիվանդանում, CD4 T-բջիջների քանակի նվազում և քրոնիկ բորբոքում չեն ունենում։
Հյուսվածքները վնասող գործոնի վերացումից հետո բորբոքային պատասխանը պետք է ակտիվ կերպով ավարտվի։ Հենց այս ավարտի խանգարման դեպքում էլ զարգանում է քրոնիկական բորբոքում և բջիջների քայքայում։ Բորբոքման մարումը տեղի է ունենում մի քանի մեխանիզմներով՝ կախված հյուսվածքից[6]։ Բորբոքումն ավարտող մեխանիզմներն են[6][54] ․
 |
Նորմայում սուր բորբոքումը մարում է հայտնի հակաբորբոքային մեխանիզմներով։ Այժմ հայտնի է, որ ակտիվ, կոորդինացված մարման ծրագիրը սկսվում է բորբոքային պատասխանի սկսվելուց հետո առաջին մի քանի ժամվա ընթացքում։ Մտնելով հյուսվածքներ, գրանուլոցիտները ապահովում են արախիդոնաթթվային ծագման պրոստագլանդինների և լեյկոտրիենների անցման լիպօքսինների, որոնք սկիզբ են տալիս բորբոքման մարմանը։ Այնուհետև նեյտրոֆիլների ներգրավումը նվազում է և սկսվում է ծրագրավորված մահվան՝ ապոպտոզի գործարկումը։ Այս իրադարձությունները համընկնում են օմեգա-3 պոլիչհագեցած ճարպաթթուների, ռեզոլվինների և պրոտեկտինների բիոսինթեզի հետ, ինչը կտրուկ կարճացնում է նեյտրոֆիլների ինֆիլտրացիան վերջիննսերիս ապոպտոզի միջոցով։ Արդյունքում, ապոպտոտիկ նեյտրոֆիլները ենթարկվում են ֆագոցիտոզի մակրոֆագերի կողմից, բերելով նեյտրոֆիլների վերացման և հակաբորբոքային և վերականգնող ցիտոկինների արտազատման, ինչպես օրինակ՝ փոխակերպման աճի գործոն-β1-ը։ Հակաբորբոքային ծրագիրն ավարտվում է ավշային համակարգով մակրոֆագերի հեռացմամբ[65]։ - 30px |
 |
Հայտնաբերվել է կապ բորբոքման և դեպրեսիայի միջև[66]։ Բորբոքային պրոցեսների համար որպես խթան կարող է լինել բացասական զգացումները կամ դրանց դրսևորման տարբեր ձևերը՝ սթրեսը, բռնությունը և ազատազրկումը։ Այս կերպ բացասական զգացումները բերում են բորբոքման, վերջինս էլ բերում է դեպրեսիայի[67][68]։ Բորբոքման և դեպրեսիայի միջև կապի մասին փաստերն անընդհատ աճում են, քանի որ հայտնաբերվել են ցիտոկիններ, որոնք գլխուղեղում շատանալով ծրագրավորում են ուղեղը «հիվանդության ռեժիմի»[69]։ Ֆիզիկապես հիվանդ լինելու դասական նշաններից օրինակ՝ լեթարգիան, նկարագրվում է դեպրեսիային բնութագրող նշանների հետ նմանատիպ վարքագծով։ Երկբևեռ խանգարում հիվանդների դեպրեսիվ էպիզոդների ժամանակ ցիտոկինների մակարդակը հակված է կտրուկ բարձրացման, մինչդեռ ռեմիսիայի շրջաններում դրանց քանակը իջնում է[70]։ Բացի այդ, կլինիկական հետազոտություններում ցույց է տրվել, որ հակադեպրեսանտների հետ նաև հակաբորբոքային դեղերի կիրառման դեպքում ախտանշանների վիճակը ոչ միայն լավանում է, այլև մեծացնում է բուժմանը դրական պատասխան տալու հավանականությունը[71]։ Այն բորբոքումները, որոնք բերում են լուրջ դեպրեսիաների, սովորաբար առաջանում են վիրուսների, բակտերիաների կամ նույնիսկ մակաբույծների առկայության դեպքում[72]։
Վարակիչ օրգանիզմը կարող է դուրս գալ բորբոքման օջախից արյան կամ ավշի շրջանառությամբ, տարածվելով մարմնի տարբեր հատվածներ։ Եթե հարուցիչը չի ներգրավվում սուր բորբոքման մեջ, այն կարող է անցնել ավշային համակարգ ավշային անոթների միջոցով։ Ավշային անոթների վարակը կոչվում է լիմֆանգիտ, իսկ անվային հանգույցի վարակը՝ լիմֆադենիտ։ Եթե ավշային հանգույցներում բոլոր հարուցիչների վնասազերծում չի լինում, վարակը տարածվում է։ Ավշային ճանապարհով այն հասնում է արյուն։
Երբ բորբոքումը սկսում է հյուծել օրգանիզմը, զարգանում է համակարգային բորբոքային պատասխանի համախտանիշ։ Եթե այն պայմանավորված է վարակով կիրառվում է սեպսիս տերմինը, և պայմանավորված բակտերեմիայի կամ վիրեմիայի առկայության, կոչվում է, համապատասխանաբար, բակտերիալ և վիրուսային սեպսիս։ Գեներալիզացված վարակի ամենածանր խնդիրներից է անոթալայնացումն ու օրգանային դիսֆունկցիան, ինչը բերում է սեպտիկ շոկի զարգացման և մահվան։
Բորբոքումը բերում է սուր փուլի սպիտակուցների բարձր մակարդակի։ Սուր բորբոքման ժամանակ այս սպիտակուցները օգտակար են, սակայն քրոնիկ բորբոքման ժամանակ դրանք բերում են ամիլոիդոզի զարգացման[6]։ Դրանցից են՝ C-ռեակտիվ սպիտակուցը, շիճուկային ամիլոիդ A-ն և շիճուկային ամիլոիդ P-ն, որոնք բերում են համակարգային էֆեկտների դրսևորման[6]․
Բորբոքման ժամանակ սովորաբար փոխվում է լեյկոցիտների քանակը․
Ինտերլեյկինների հայտնաբերման հետ (Իլ), համակարգային բորբոքային կոնցեպտը սկսեց ձևավորվել։ Չնայած ներառված պրոցեսները նմանատիպ են հյուսվածքային բորբոքման հետ, համակարգային բորբոքումը չի վերաբերում կոնկրետ մի հյուսվածքի, այլ ընդգրկում է անոթային էնդոթելն ու այլ օրգան համակարգեր։
Ճարպակալման ժամանակ շատ հաճախ առկա է քրոնիկական բորբոքում[73][74]։ Ճարպակալումով անձանց մոտ հաճախ են հայտնաբերվում բորբոքման մարկերների բարձրացում, որոնցից են[75][76]․
Ցածր աստիճանի քրոնիկական բորբոքումը բնութագրվում է ցիտոկիններից ՈւՆԳ-α-ի, Իլ-6-ի և CRP-ի համակարգային խտությունների երկակի, եռակի բարձրացումով[79]։ Գոտկատեղի շրջագիծը կորելացվում է համակարգային բորբոքային պատասխանի հետ[80]։
Սպիտակ ճարպի կորուստը նվազեցնում է բորբոքման մարկերների մակարդակը[73]։ Համակարգային բորբոքման և ինսուլին ռեզիստենտության, տիպ 2 դիաբետի ու աթերոսկլերոզի միջև կապը հետազոտությունների թիրախում է, այնուամենայնիվ որոշ լուրջ կլինիկական հետազոտություններ չեն կարողացել հաստատել այդ կապի առկայությունը[81]։
C-ռեակտիվ սպիտակուցը ճարպակալումով անձանց մոտ բավականին բարձր է և մեծացնում է սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման ռիսկը[82]։
.jpg)
Կոնկրետ դեպքի համար ելքը կախված է վնասված հյուսվածքից և վնասող ագենտից։ Այստեղ ներկայացված են բորբոքման հնարավոր ելքերը[6]։
Բորբոքումը սովորաբար նշվում է -բորբ վերջածանցով։ Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում, ինչպես օրինակ՝ ասթման, չեն հետևում այս կանոնին։
Ինչպես հայտնի է վարժությունների ֆիզիոլոգիայից[83], մկանային բջիջների սուր բորբոքումը կարող է առաջանալ մարզման ժամանակ մկանների էքսցենտրիկ և կոնցենտրիկ խթանման հետևանքով։ Էկսցենտրիկ մարզումների մասնակցությունը, ներառյալ՝ դիմադրության մարզումները և մկանների էկսցենտրիկ երկարումով ընթացող վարժությունները (օրինակ՝ մեծ թեքությունից վայր իջնելը) կարող են 24-48 ժամվա ընթացքում բերել մկանային հոգնածություն, այնուամենայնիվ արյան լակտատի մակարդակը, որով նախկինում բացատրում էին մկանային հոգնածությունը, ավելի բարձր էր վազքի դեպքում։ Կծկողական ֆիլամենտների և z սկավառակների կառուցվածքային վնասումը բերում է ուշացած մկանային հոգնածության, որը հատկապես հանդիպում է մարաթոնային վազորդների մոտ, ում մկանային թելերը ենթարկվում են զգալի վնասման և՛ մարզումների, և՛ մարաթոնի ժամանակ[84]։ Վազորդների մոտ մկանների այսպիսի աստիճանական վնասման սկիզբը և տևողությունը զուգահեռ է ընթանում մկանային հոգնածության հետ։
Z սկավառակը կծկողական սպիտակուցների միացման կետն է։ Նրանք կառուցվածքային հենք են ապահովում ուժի փոխանցման համար, երբ մկանաթելերն ակտիվորեն կծկվում են։ Այնուամենայնիվ մարաթոնյան վազորդների մոտ և այն մարդկանց, ովքեր մկանների զարգացման համար մարզվում են գերծանրաբեռնված սկզբունքով, հայտնաբերվել է սարկոմերների զուգահեռ խմբերի Z սկավառակի միջին չափի տարածում և հաստ ու բարակ ֆիլամենտների արտահայտված խախտումներ, որն առաջացել է մկանային ուժի էքսցենտրիկ ազդման և հզոր մկանաթելերի ձգման հետևանքով։
Մկանաթելերի յաս խանգարումները բերում են լեյկոցիտների ներգրավման մկանային հոգնածությամբ վնասված մկանների մեջ, բերելով այդ ախտահարված մկաններում բորբոքման զարգացման։ Պլազմայի ֆերմենտների բարձրացումը, միոգլոմինեմիան և մկանների ախտաբանական պատկերն ու ուլտրակառուցվածքը կապում են բորբոքման հետ։ Կծկողական-առաձգական համակարգում բարձր լարվածությունը բերում է մկանաթելերի կառուցվածքային վնասման, ներառելով պլազմոլեման էպիմիզիումի, պերիմիզիումի և/կամ էնդոմիզիումի հետ։ Միզիումի վնասումը խանգարում է վնասված մկանաթելերի և մկանային կծիկների կալցիումական հոմեոստազը և բերում նեկրոզի, որի պիկը դիտվում է մարզումից 48 ժամ անց։ Մակրոֆագերի և ներբջջային կառույցների արտադրած նյութերը (օրինակ՝ հիստամինը, կինիններն ու K+) կուտակվում են արտաբջջային հյուսվածքում։ Այս նյութերը գրգռում են նյարդային վերջավորությունները (հատկապես էքսցենտրիկ վարժությունների դեպքում, երբ հարաբերական փոքր մակերեսի վրա ազդում է մեծ ուժ)[84]։
Մկանային աճի և բորբոքման մեջ կապ կա[85]։ Օրինակ՝ հակաբորբոքային դեղերի (օրինակ՝ ՈՍՀԲԴ) մեծ դեղաչափերի կիրառումից հնարավոր է մկանային աճի խթանում[86][87]։ Սառնության կիրառումը բացասաբար է ազդում մկանային աճի վրա։ Բորբոքման նվազումը բերում է մակրոֆագերի ակտիվության և IGF-1-ի քանակի նվազման[88]։ Մարզումների վրա սառնության կիրառման սուր էֆեկտները արտահայտվում են սատելիտային բջիջների պրոլիֆերացիայի նվազումով[89]։ Երկարատև էֆեկտներից են մկանային գերաճի նվազումը և մկանաթելերի կառուցվածքային վնասումը[90]։
Ավելի ուշ կարծիք է ստեղծվել, որ մարզման ժամանակ մկանային կծկումներին ի պատասխան սուր տեղայնացված բորբոքման զարգացումը մկանային աճի համար անհրաժեշտ պայման է[91]։ Այս սուր բորբոքումը բերում է վնասված մկանային հյուսվածքի վերացման[92]։ Մկաններում, կծկմանն ի պատասխան, արտադրվում են ցիտոկիններ[93][94][95], ինչպես օրինակ՝ ինտերլեյկին-1 բետան, ՈւՆԳ-ալֆան, Իլ-6-ը, որոնք սինթեզվում են կմախքային մկաններում մարզումից 5 օր հետո[92]։
Ինտերլեյկին 6 միոկինի մակարդակի բարձրացումը կարող է հասնել նորմայից ավելի քան 100 անգամ բարձր թվերի[95]։ Կախված մարզման ծավալից, ինտենսիվությունից և այլ գործոններից, Իլ-6-ի բարձրացումը սկսվում է դիմադրությամբ վարժություններից հետո 4 ժամվա ընթացքում և պահպանվում մինչև 24 ժամ[96][97][98]։
Ցիտոկինների այսպիսի սուր բարձրացումը նպաստում է մկանների վերականգմանն ու աճին՝ շնորհիվ բորբոքված մկանային հյուսվածքի սատելիտային բջիջների ակտիվացման։ Սատելիտային բջիջները կարևոր են մարզմանը կմախքային մկանների ադապտացիայի համար[99]։ Նրանք նպաստում են գերաճին՝ ապահովելով մկանը նոր միոնուկլեուսներով և վերականգնելով վնասված հասուն մկանաթելերի սեգմենտները հետվնասումային և հետմարզումային հաջողված վերականգնման համար[100][101][102]․ բարձր մակարդակի ուժային մարզիկները կարող են ունենալ չմարզվածի համեմատ ավելի քան 100%-ով շատ սատելիտային բջիջներ[103][104]։
Կծկումներից հետո սատելիտային բջիջներում ունենում ենք Իլ-6 ընկալչի և Իլ-6-ի արագ և փոփոխական էքսպրեսիա[96]։ Իլ-6-ը ին վիտրո և ին վիվո բերում է հիպերտրոֆիկ մկանային գերաճի[99]։
Անսովոր վարժությունները բարձրացնում են Իլ-6-ի քանակը վարժությունից հետո մինչև 6 անգամ 5 ժամվա ընթացքում և մինչև 3 անգամ վարժությունից 8 ր հետո[105]։ Որպես հավելում, ՈՍՀԲԴ-ները նվազեցնում են սատելիտային բջիջների փոփոխությունները կապված վարժություններ հետ[86], նվազեցնելով վարժություններից հետո սպիտակուցների սինթեզը[87]։
Դիմադրության վարժություններից հետո ցիտոկինների (միոկինների) բարձրացումը ուղեկցվում է միոստատինի (սպիտակուց, որն ընկճում է մկանների տարբերակումն ու աճը) մակարդակի նվազումով[98]։ Դիմադրության վարժություններին և միջին ինտենսիվության վազքին ցիտոկինների պատասխանը տարբեր է․ վերջինիս դեպքում պատասխանն ավելի երկարատև է՝ մոտ 12-24 ժամ[98]։
Ըստ հետազոտությունների տվյալների վարժությունների շատ դրական կողմեր միջնորդվում են կմախքային մկանի, որպես էնդոկրին օրգան աշխատելով։ Կծկվող մկաններն արտադրում են բազմաթիվ նյութեր՝ միոկիններ, որոնք ապահովում են նոր հյուսվածքի առաջացումը, հյուսվածքի վերականգնումը և տարբեր հակաբորբոքային ֆունկցիաներ, որոնք նվազեցնում են տարբեր բորբոքային հիվանդությունների զարգացման ռիսկը։ Այսպիսով, դիտելով կմախքային մկանը որպես էնդոկրին օրգան, հասկանալի է դառնում մարզման ֆիզիոլոգիան և սթրեսի նկատմամբ ադապտացիայի դերը բորբոքման մեջ[106]։
Քրոնիկական և ուժեղ արտահայտված բորբոքումները ասոցացվում են մկանային աճի անաբոլիկ ազդանշանների խանգարումներով։ Քրոնիկական բորբոքումը համարվում է տարիքի հետ դիտվող մկանային կորստի պատճառներից մեկը[85][107]։ Միոստատինի մակարդակի բարձրացումը դիտվել է քրոնիկական ցածր աստիճանի բորբոքում ունեցող անձանցից շատերի մոտ[108]։ ՈւՆԳ-α-ի բարձր մակարդակը ճնշում է AKT/mTOR ուղին, որը մեծ դեր է խաղում կմախքային մկանների գերաճի կարգավորման հարցում[109], այդ կերպ ուժեղացնելով մկանային կատաբոլիզմը[110][111][112]։ Այս ցիտոկինները կարող են անտագոնիստ ազդեցություն ունենալ ինսուլինանման աճի գործոն-1-ի (IGF-1) անաբոլիկ էֆեկտների վրա[113][114]։ Ինչ վերաբերում է սեպսիսին, որպես ամբողջ մարմինն ընդգրկող, ծանր բորբոքում, միոֆիբրիլյար և սարկոպլազմատիկ սպիտակուցների սինթեզն արգելակվում է, ընդգրկելով գերազանցապես արագ կծկվող մկանաթելերը[113][115]։ Սեպսիսը կանխում է նաև լեյցինի կողմից մկանային սպիտակուցների սինթեզի խթանումը[93]։ Կենդանական մոդելներում ստացած բորբոքման ժամանակ mTOR-ը կորցնում է մկանային աճով խթանվելու վերջինիս հատկությունը[116]։
Պարբերական ֆիզիկական ակտիվությունը նվազեցնում է բորբոքման մարկերների մակարդակը[117][118][119], սակայն կորելացիան հստակ չէ և տարբերություն է նկատվում կախված մարզումների ինտենսիվությունից։ Օրինակ՝ չնայած շրջանառվող բորբոքային մարկերների հիմնական չափումները զգալի տարբերություն չեն տվել առողջ մարզված և չմարզված մեծահասակների մոտ[120][121], երկարատև մարզումները նվազեցնում են քրոնիկական ցածր աստիճանի բորբոքումը[122]։ Մյուս կողմից, բորբոքային հիվանդություններով տառապող անձանց կողմից սուր կերպով մարզվելուց հետո վերականգման շրջանում հակաբորբոքային միոկին Իլ-6-ի մակարդակը բարձր է մնում երկար ժամանակ, ի տարբերություն առողջ հսկիչ խմբի վերականգման շրջանի[122]։ Հնարավոր է, որ ցածր ինտենսիվությամբ մարզումները կարող են նվազեցնել հանգստի պրոբորբոքային մարկերների (CRP, Իլ-6) մակարդակը, մինչդեռ միջին ինտենսիվության դեպքում դիտվում են հակաբորբոքային պրոցեսների արտահայտվածությունն ավելի թեթև է և քիչ[121][123][124][125]։ Հոգնեցնող վարժությունների և քրոնիկական ցածր աստիճանի բորբոքման միջև կա հստակ կապ[126]։ Մարաթոնյան վազքը կարող է բարձրացնել Իլ-6-ի մակարդակը մինչև 100 անգամ և բարձրացնել լեյկոցիտների ընդհանուր քանակը և նեյտրոֆիլների մոբիլիզացիան[126]։
Վերոնշյալից ենթադրվում է, որ Իլ-6 նախկինում համարվել է պրոբորբոքային ցիտոկին։ Այդ պատճառով էլ սկզբից կարծում էին, որ վարժություններով պայմանավորված Իլ-6-ի պատասխանը կապված է մկանների վնասման հետ[127]։ Սակայն հաստատվել է, որ էքսցենտրիկ վարժությունները Իլ-6-ի զգալի բարձրացման չեն բերում, ի տարբերություն կոնցենտրիկ «անվնաս» մկանային կծկումները։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ մկանային վնասումը մարզումների ժամանակ պարտադիր կերպով Իլ-6-ի բարձրացման չի բերում։ Որպես փաստ, էքսցենտրիկ վարժությունները բերում են Իլ-6-ի պիկի հետաձգման և վերականգման ընթացքում վերջինիս ավելի դանդաղ իջեցման[128]։
Վերջին աշխատանքներում հայտնաբերվել է, որ Իլ-6-ի առաջընթաց և հետընթաց ազդանշանումը տարբերվում է միոցիտներում և մակրոֆագերում։ Պարզվում է, ի տարբերություն մակրոֆագերի, որտեղ Իլ-6-ի ազդանշանումը կապված է NFκB-ի ակտիվացման ազդանշանային ուղու հետ, միոցիտներում Իլ-6-ի էքսպրեսիան կարգավորվում է բազմաթիվ ազդանշանային կասկադներով, ներառյալ՝ Ca2+/NFAT և գլիկոգեն/p38 MAPK ազդանշանային ուղին։ Այսպիսով, Իլ-6-ի ազդանշանումը մոնոցիտներում կամ մակրոֆագերում ստեղծում է պրոբորբոքային պայմաններ, մինչդեռ մկաններում վերջինիս ակտիվացումը ընթանում է ՈւՆԳ-ի նկատմամբ պատասխանից կամ NFκB-ի ակտիվացումից լրիվ անկախ և ազդեցությունը հակաբորբոքային է[129]։
Տարբեր հետազոտություններում ցույց է տրվել, որ երկարատև վարքագծային փոփոխություններից հետո, օրինակ՝ ընդունած կալորիաների նվազեցումը, բարձր ֆիզիկական ակտիվությամբ պարբերական վաժությունների ծրագիրը, նվազում է բորբոքային մարկերների մակարդակը, հետևաբար Իլ-6-ին սխալ է համարել բորբոքման մարկեր։ Որպես օրինակ՝ Իլ-6-ի հակաբորբոքային էֆեկտները կարելի է տեսնել վերջինիս կողմից դասական հակաբորբոքային ցիտոկիններ Իլ-1 ընկալչի անտագոնիստի և Իլ-10-ի սինթեզի խթանման հարցում[129]։ Այս կերպ, այն մարդիկ, ովքեր վարժությունների միջոցով փորձում են բուժել իրենց մոտ առկա քրոնիկական բորբոքումը, հստակ հետևում են վերոնշյալ հետազոտության եզրակացություններին, քանի որ նստակյաց ապրելակերպը բերում է բազմաթիվ բորբոքային հիվանդությունների առաջացման և հարաճման։ Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում գերծանրաբեռնվածությունից պետք է զգուշանալ, չնայած վերջինով պայմանավորված բարդությունները ընդհանուր պոպուլյացիայում հազվադեպ է հանդիպում։
Քանի որ տեղայնացված սուր բորբոքումն անհրաժեշտ է մկանային աճի, իսկ քրոնիկական, ցածր աստիճանի բորբոքումը՝ մկանային աճի անաբոլիկ ազդանշանման խանգարման համար, առաջարկվել է տեսություն, ըստ որի «ազդակից աղմուկի» մոդելը կարող է նկարագրել բորբոքման և մկանային աճի միջև առկա կապը[130]։ Քրոնիկական բորբոքման «աղմուկը» մինիմալի վրա պահելու պարագայում, տեղայնացված սուր բորբոքումը բերում է ավելի ուժեղ անաբոլիկ պատասխանի, քան քրոնիկական բորբոքման բարձր աստիճանը։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
