Remove ads
O Reino de León foi un dos reinos medievais da Península Ibérica que perviviu administrativamente ata o século XIX e que tivo a súa orixe no chamado territorio legionese, aquel que circundaba a cidade de León e que lle deu o nome ao reino.
| |||||
| Localización | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| Capital | León  | ||||
| Poboación | |||||
| Lingua oficial | lingua latina lingua leonesa lingua castelá lingua galega Lingua mozárabe | ||||
| Relixión | Igrexa católica | ||||
| Xeografía | |||||
| Superficie | 90.000 km² | ||||
| Comparte fronteira con | |||||
| Datos históricos | |||||
| Precedido por | |||||
| Creación | 910 | ||||
| Disolución | 1230 (Gregoriano) | ||||
| Sucedido por | Coroa de Castela | ||||
Evento clave
| |||||
| Organización política | |||||
| Forma de goberno | monarquía absoluta | ||||
.svg)
.svg)
Remove ads
A historiografía española atribúelle un papel protagonista na denominada Reconquista e na formación dos sucesivos reinos cristiáns do occidente peninsular. Considera a súa creación no ano 910 cando Afonso III é destronado polo seu fillo máis vello García quen leva a corte real desde Oviedo ata o antigo campamento romano de Legio, xermolo da cidade de León, e que en definitiva lle daría o nome ao territorio gobernado polo reis asentados nesa cidade. A historiografía castelá primeiro, e española despois denominaron a ese territorio gobernado polos reis legionenses ou leoneses, como Reino de León. Porén, gran parte da historiografía galega actual reivindica o nome histórico que durante a Idade Media se lle deu a este chamado Reino de León, que non foi outro que Galicia, tal e como viña sendo dende finais do Imperio Romano[1][2].
Se o Reino de León nace no ano 910 para a tradicional historiografía española-castelá, gran parte da galega defende que tras esa denominación[3][4] e da de Reino de Asturias[5] ocúltase o nome de Galicia como propio do reino. Para esta parte da historiografía é indiscutible a pertenza da cidade de León e do seu territorio a Galicia, que tanto a cartografía medieval como os documentos dos séculos IX e X expresan nitidamente[6][7][8][9][10][11].
A transformación da "terra de foris"[a][14], o inicial "territorivm legionense" asociado á corte real do século X[15], nunha entidade política diferenciada do reino de Galicia houbo ser un proceso lento ao que resulta difícil asignar data inicial. Este territorio foise individualizando nun proceso paulatino,[b] até aparecer nos documentos como un territorio á parte situado após os "Alpes de Galicia"[17][18].
A primeira referencia explícita á existencia dun reino de León non aparece até o século XI, na chamada Crónica Silense. Este manuscrito menciona por primeira vez o "Legionis regnum"[19] e fai ademais cincuenta e dúas mencións a León, a maioría como cidade. Porén, deixa claro que é o reino de Galicia o obxecto da súa narración, pois este aparece citado como reino vinte e oito veces[20] e sinala como reis de Galicia a Bermudo II[21], Afonso V[22][23] e Fernando I[24], entre outros[25].
Malia a interpretación do período establecida pola historiografía española, a cal confunde o nome da corte real co do reino[26], existen múltiples referencias históricas nas que se denomina Galicia ao estado cristián do noroeste peninsular.[27] Por exemplo:
- A Historia Compostelá, narración dos principais acontecementos políticos do reino entre os anos 1100 e 1140, non fai referencia ningunha á existencia dun reino leonés[28]. No texto aparece o reino galego baixo a denominación de "regnum Hispanie" en vinte ocasións, cando inclúe as terras hispanas gañadas aos musulmáns (taifa de Toledo), e como "regnum Gallaecie" en dezasete, ao referirse ao reino tradicional[29]. A Historia cita tamén tres veces o "regnum Aragoniae", e nunha ocasión o "regnum Toleti" e o "regno Portugalensi"; non existen máis reinos na crónica xelmiriana.[30]
- O Códice Calixtino tampouco recolle referencia ningunha ao reino de León. No seu libro IV, a Historia Turpini, enuméranse as vilas e cidades de Galicia (e España) sen incluír León entre elas[31]. No libro V, a coñecida como Guía do peregrino, atribuída ao monxe francés Aymeric Picaud, detállanse as xornadas e pobos no seu tránsito polo camiño de Santiago facendo só unha mínima referencia a Léon[32].
- Na Chronographia do monxe belga Sixeberto de Gembloux (†1112), crónica universal dos máis importantes acontecementos entre os anos 379 e 1111, dise que "o reino que é a terceira parte da Hispania, o cal chamamos de Galicia […] continúa intacto, que coa protección de Deus segue inexpugnábel"[33].
- A Chronica Adefonsi Imperatoris, escrita entre o ano 1153 e o 1157, reflicte as mudanzas políticas do territorio. No ano 1139, cando o emperador Afonso VII inicia a campaña militar contra o castelo de Oreja, congrega as "milicias de toda Galicia, da terra de León e de Castela"[34]. No Poema de Almería (ca. 1147), apéndice épico da crónica, destaca a primacía do territorio galego sobre os demais dominios imperiais ao describir a orde de marcha dos exércitos[35][36]. Os galegos lideran a expedición seguidos pola cabalaría da cidade de León, a "urbis legionis"[37].
- Galicia aparece citada na crónica do monxe xermano Ekkehard de Aura (†1126), entre as nacións que acoden ao chamamento do papa Pascual II para reforzar a recente conquista de Xerusalén[38].
- Nun texto das illas británicas, os Annales Cambriae ou cameracenses, enuméranse tres imperios cristiáns para o ano 1159: o xermánico, o bizantino e o galego[39][40].
- Na Narratio de Itinere Navali,[41] itinerario de cruzados do ano 1189, descríbense cinco reinos na Península Ibérica: Aragón, Navarra, o dos españois (musulmáns), Galicia e Portugal[42].
- Os textos épicos franceses dos séculos XII e XIII recoñecen extensamente a correcta denominación do reino galego; así, entre a toponimia da chanson de geste francesa, "Galice" aparece 50 veces en 35 textos, "Saint Ja(c)ques" 65 en 35 textos, "Compostel(l)e" 9 en 6 textos, en tanto que "Lion" só figura nun par de ocasións[43]. Un exemplo atópase no máis antigo dos seus exemplares, o Cantar de Rolán (ca. 1170), onde Galicia aparece citada dúas veces[44].
- O historiador británico Roger de Howden (†1201) tamén elude a mención do suposto reino leonés na súa Chronica Magistri. Nesta obra, cando se refire ao reino galego faino baixo a forma "a terra do rei de Sancto Jacobo", é dicir, a terra de Afonso VIII de Santiago de Compostela[45]. Igualmente, no itinerario marítimo De Viis Maris, atribuído ao propio Howden e composto entre 1191 e 1193, que describe a ruta desde York até a Terra Santa, o reino aparece coa mesma fórmula, precisándose ademais que se lle chama "Galicia".[46]
Tradición galega
Fragmentación política do reino de Galicia (1065)
Coa morte de Vermudo III, o trono de Galicia recaeu na irmá Sancha que por dereito sucesorio herdaba todo o reino, conseguindo o seu marido navarro, Fernando, ser coroado como rei consorte de Galicia (domus Fernandus princeps super omnem Galletiam)[47], gobernando dende a cidade de León. Ambos conseguiron non só manter o territorio herdado senón tamén amplialo, recuperando algunhas cidades perdidas como a importante Coímbra, que volvía render vasalaxe ós reis galegos, pese a que o seu gobernador fose musulmán.
A morte do rei Fernando I en 1065 supuxo un novo conflito interno, pois no canto de recaer a coroa nun único herdeiro, o goberno foi disputado polos seus tres fillos maiores, que pasaron a gobernar autonomamente os territorios nos que conseguiran establecer relacións familiares. Se ben é verdade que parte da historiografía considera tal feito como un repartimento xa predisposto por Fernando I antes da súa morte, a titulación de Sancha como raíña aínda, e a ausencia de calquera documento de repartimento feito por Fernando I ou Sancha induce a pensar que non existiu tal repartimento. Anos máis tarde, cada un dos tres fillos aparecía gobernando diferentes territorios en calidade de reis, así o maior, Sancho II dominou as terras orientais, o condado de Castela grosso modo, Afonso VI a capital, León, e as súas terras próximas así como Asturias, o terceiro García II herdou as terras galegas entre Coímbra e o Cabo Ortegal. Aínda que esta situación tivo por consecuencia a fragmentación política do reino de Galicia, "Galicia" seguiu sendo o termo que se empregue para denominar o conxunto destas terras.
García II restaurou as sés de Tui e Braga (a antiga metrópole sueva), e venceu varios conatos de anexión, pero finalmente foi derrotado polos exércitos dos seus irmáns Sancho II de Castela e Afonso VI en 1071[48], que o encarceraron no Castelo de Luna (León)[49] sendo prisioneiro ata a súa morte no ano 1090. Os irmáns de García II asinarían xa no ano 1071 co título de reis de Galicia na documentación galega do momento. García morreu no marzal de 1090 na prisión do castelo, e sempre se lle recoñeceu a dignidade real.
Esta nova situación non se acadou sen resistencias, pois García II contaba con nobres leais que se opuxeron á usurpación de Afonso VI, tales como o conde Rodrigo Ovéquiz que encabezou unha rebelión no ano 1080 abertamente respaldada polo bispo de Santiago Diego Páez. Este foi finalmente deposto no Concilio de Husillos (1088), e entre os motivos de tal deposición cítase un presunto intento de concertar un acordo con Guillerme o Conquistador[50].
Trala morte de García II en prisión, en 1096 Afonso VI dividiu o territorio galego en dous condados, un correspondente ás terras galegas e o outro ás portuguesas que doou a Henrique de Borgoña, pai do primeiro rei de Portugal Afonso Henriques.
Tradición castelá
Séculos IX-X: Inicios
A cidade de León foi incorporada ao Reino de Asturias a mediados do século IX grazas a Ordoño I en 856, quen reconstrúe as murallas da cidade. León sería un punto estratéxico pola súa historia e porque era unha poboación ao sur da cordilleira cantábrica así como un centro neurálxico do territorio ástur, cuxa capital atopouse nas guerras contra os romanos vinte quilómetros ao sur, na cidade de Lancia. O seu fillo, Afonso III o Magno regis Galleciae et Asturiae, segundo os Annales Regni Francorum, reincorporará o territorio leonés á coroa.
Tras a morte de Afonso III, o Reino de Asturias divídese e queda repartido entre os seus fillos:
- García I recibe León, Áraba e Castela, fundando de feito o Reino de León.
- Ordoño II recibiu o Reino de Galicia.
- Froila II obtén Asturias.
Ao morrer García I en 914 sen descendentes, Ordoño II trasladouse a León onde foi aclamado rei, co que sería rei de León e de Galicia, e o que trasladaría definitivamente a capital da coroa desde Oviedo a León. Co que se creará un novo reino, o Reino de León, que aglutinará a Asturias, xa que Froila II permaneceu en Asturias, pero recoñecendo a primacía do reino leonés.
Coa formación do novo reino continuará a reconquista contra os musulmáns e ata a loita contra outros reinos cristiáns como o de Navarra.
- Ramiro II foi o máis importante rei de León, vence a Abderramán III en Madrid, Simancas, Talavera e en Osma.
- Bermudo III (ou Vermudo III). Rei de León do 1027 ó 1037, busca a alianza con Castela, cuxo conde García Sánchez estabelece o seu matrimonio coa irmá do rei, Dona Sancha. Ó ser asasinado o conde castelán en vésperas da voda pola familia rival (os Velas), herda o condado de Castela o rei navarro Sancho III que o cede ó seu fillo Fernando quen remata con casar con Dona Sancha. Fernando I convértese así no primeiro rei de Castela. O novo reino de Castela terá problemas con León por cuestións territoriais. Bermudo III é vencido na batalla de Tamarón, co que o reino de León pasa tamén a Fernando I. Así remata a dinastía asturiana e serán reis de sangue navarro os que reinen en Castela e León.
Séculos XI-XII: o expansionismo leonés
O reino de León se expande cara ao Douro e o Sistema Central ata a actual Estremadura, pero a falta de repoboadores fai que sexa unha terra de ninguén. O reino de León logra fitos como a dotación de fros de Afonso V, a creación dunha arte de repoboación leonésa e un gran desenvolvemento dos sistemas administrativos.
No século XI, Sancho III O Maior de Navarra adquire o Condado de Castela como herdanza. En 1035 deixa devandito condado ao seu fillo Fernando. Fernando I estaba casado con Sancha, irmá, á súa vez, de Bermudo III de León. Fernando provoca unha guerra na que morre o soberano leonés na batalla de Tamarón contra a coalición castelán-navarra. Ao non ter descendencia Bermudo III, o seu cuñado (Fernando I) aprópiase da coroa leonesa esgrimindo os dereitos da súa muller, tomando o título de rei de León con grande oposición entre os leoneses, que non queren ver convertido en monarca ao home que matou o seu rei. Así, Fernando volve unir o condado de Castela ao reino de León. Á morte de Fernando I no 1065, o seu testamento segue a tradición navarra de dividir os reinos entre os herdeiros:
- Ao primoxénito, Sancho II (quen, en puridade, debería ser chamado "Sancho I de Castela), légaselle o condado de Castela con título regio: así nace o reino de Castela;
- A Afonso VI, o favorito segundo as crónicas, outórgaselle o territorio achegado pola nai: León, que goza das mellores e máis valiosas parias musulmás;
- Ao terceiro, García, entrégaselle Galicia e a cidade de Coímbra, a primeira cidade musulmá conquistada.
- Á súa filla máis vella Urraca déixalle a gran cidade de Zamora;
- Á súa filla Elvira déixalle a cidade de Toro.
Sancho II de Castela, non conforme co repartimento, pois o seu irmán máis novo obtén o reino máis importante, comeza unha guerra. Xunto con Afonso VI conquista Galicia. Sancho non contento con Castela e media Galicia, ataca ao seu irmán e ocupa León coa axuda de O Cid. Grazas a Urraca, en Zamora refúxiase o groso do exército leonés, ao que Sancho pon cerco; será o famoso cerco de Zamora, onde o rei castelán é morto polo nobre galego Vellido Dolfos, retirándose as tropas castelás. Deste xeito Afonso VI recupera todo o territorio, gobernando como Rei de León, Castela e Galicia.
No reinado de Afonso VI consolídase o poder do monarca leonés sobre Castela, sendo recoñecido «Emperador dos Reinos Hispanos» polo papa Gregorio VII, devanditos reinos recoñecerán a superioridade do rei leonés, xurdindo así o «Imperio leonés». Ademais, con Afonso VI prodúcese un achegamento ao resto de reino europeos, especialmente a Francia, casa á súa filla Urraca con Raimundo de Borgoña (1090) e máis tarde a Tareixa con Henrique de Borgoña (1095). No concilio celebrado en Burgos no 1080 substitúese o rito mozárabe, usado ata entón en León, polo romano.
Na época de Afonso VII O Emperador (1126-1157), reis de toda a Península Ibérica e sur de Francia decláranse os seus vasalos. Aos poucos a idea imperialista leonesa entra nun rápido declive e en non moito tempo extinguirase; así tras unha etapa de esplendor imperial a unidade desvanécese, desaparecendo tamén o título de emperador de León.
Tras esta desaparición os estados cristiáns peninsulares consolidan as súas respectivas independencias, pois xa baixo Afonso VII, Portugal se independiza de León, creando un reino gobernado pola filla de Afonso Tareixa casada con Henrique de Borgoña, e se endurecen as loitas fronteirizas con Castela, e á súa morte, o fillo de Afonso, Fernando II herda o reino de León, e Sancho III o de Castela.
O seu sucesor, Afonso IX, convértese nun dos máis afamados monarcas do reino de León. Baixo o seu mandato convócanse as Cortes Leonesas de 1188, primeiras cortes europeas nas que participa o terceiro estado. Nelas recoñécese a inviolabilidade do domicilio, do correo, a necesidade do rei de convocar Cortes para facer a guerra ou declarar a paz, e garántense numerosos dereitos individuais e colectivos. A estas Cortes seguiranlle as de Benavente (1202) nas que se fixarán os principios e dereitos económicos do reino de León e os seus habitantes, e outras novas en León un lustro despois.
Con Afonso IX o reino esténdese por Estremadura, logrando unha grande expansión territorial. O século XIII vai ser un período en que os reinos peninsulares viven un auxe dos sentimentos nacionalistas. A expansión territorial dos reinos de Portugal e Castela, que ameazaban con pechar a saída ao sur do reino de León e a pretensión dos reis de Castela de anexionarse o reino provocou constantes conflitos bélicos entre os reinos de León, Portugal e Castela. Estas guerras tiñan como aliados ocasionais aos reinos de taifas, que participaban alternativamente ao lado de calquera dos reinos cristiáns. Consecuencia directa diso será que o reino de León non participe na batalla das Navas de Tolosa, chegando por iso a ser excomungado o soberano leonés polo Papa. Á súa morte, o rei ordena manter a independencia de León, declarando herdeiras ás súas fillas, e garantes da mesma ás ordes de cabalaría. Con todo, Fernando III de Castela, contravindo o testamento do seu pai e vulnerando os dereitos lexítimos da nova raíña viúva, se anexiona o reino de León colocándoo ante a perspectiva dunha guerra. Afonso IX tamén crea un Estudo Xeral que en tempos do Afonso X de Castela convértese na actual Universidade de Salamanca.
O desenvolvemento das cidades: os burgos
As cidades comezan a desenvolverse preto de fortalezas, mosteiros ou nas antigas civitates romanas. Algunhas destas cidades son potenciadas polo camiño de Santiago e comezan a coñecerse como burgos, diferenciándose das aldeas rurais na preponderancia da actividade económica non ligada ao cultivo da terra.
Na ruta do camiño de Santiago xorden burgos desde Aragón ata Galicia a partir do século XI. León tamén se beneficia do paso cara ao lugar santo. Pero outros burgos tamén se desenvolven á marxe do camiño francés, nas beira do Douro, como Zamora ou Valladolid, esta última alcanza un gran desenvolvemento trala chegada do conde Pedro Ansúrez a finais do século XI.
Sobre León, o xeógrafo e viaxeiro árabe Al-Idrisi escribe no século XII: Alí practícase un comercio moi proveitoso. Os seus habitantes son aforradores e prudentes, e sobre Zamora: Está situada sobre a beira setentrional do Douro e rodeada de fortes murallas de pedra, o seu territorio é fértil e cuberto de viñedos, os seus habitantes posúen riquezas e dedícanse ao comercio
Ao sur do río Douro, nas entón coñecidas terras Estremaduras, o nacemento de cidades era cun obxectivo defensivo, pero co paso do tempo comezouse tamén a desenvolver unha actividade económica e comercial de importancia similar ás cidades do norte do Douro.
Aparecen os burgueses, que son os habitantes dos burgos (non confundir coa acepción actual do termo burgués), que se engaden a clérigos e nobres. Os burgueses dedicábanse principalmente ao comercio e a produción de obxectos manufacturados e o seu crecemento atopábase limitado no económico e social pola nobreza (principalmente dedicada á terra), por esta razón no século XII hai revoltas burguesas contra as autoridades señoriais. Destas revoltas, os habitantes dos burgos conseguen certas reivindicacións.
Tamén merece acepción a chegada de comunidades xudaicas durante os século XI e XII pola intransixencia almorábide en Al-Ándalus, quen comezan como artesáns, mercadores e agricultores principalmente.
Século XII: elo entre a cristiandade e o islam
No século XII Europa contemplará un grande avance no terreo intelectual grazas a León e a Castela. A través do islam, recuperaranse obras clásicas anteriormente esquecidas en Europa e poñerase en contacto coa sabedoría dos científicos musulmáns.
O Camiño de Santiago non fará senón potenciar o intercambio de saber entre os reinos de Castela, León e Europa, en ambos sentidos.
No século XII tamén aparecerán múltiples ordes relixiosas a semellanza das europeas, como as de Calatrava, Alcántara e Santiago e fúndanse multitude de abadías cistercienses.
Séculos XIII-XIV: nacemento da Coroa de Castela
A morte de Fernando I de León, que rexeu o imperio en nome da súa esposa Doña Sancha, irmá de Bermudo III, da nacemento ao reino de Castela ao cederllo como tal ao seu primoxénito Sancho. Trala morte do monarca en 1065 os reinos divídense entre os seus fillos. Nunha guerra civil contra os seus irmáns Afonso e García, este reúne dinásticamente por primeira vez os reinos de León e de Castela. Unha segunda unión producirase desde o 1072 con Afonso VI ata o 1157 á morte de Afonso VII. Cara ao ano 1230 con Fernando III o Santo, rei de Castela desde 1217, os reinos de León e de Castela quedan baixo un mesmo soberano leonés que por circunstancias diversas foi primeiro Rei da Coroa de Castela.
Remove ads
Desaparición formal do reino
A última aparición incidental do reino de León na historia prodúcese entre o 1 de xuño e o 25 de setembro de 1808, cando a Xunta Patriótica de León asume a soberanía do reino de León na guerra da independencia ata que a cede á Xunta Suprema Central no acto da súa constitución.
En 1833 prodúcese a definitiva (e actualmente vixente) división provincial promovida por Javier de Burgos, que elimina definitivamente as anteriores divisións territoriais. Coa creación das provincias inclúese unha adscrición das devanditas provincias a rexións, sen ningún tipo de competencia administrativa ou doutro tipo. Unha de devanditas rexións é a de León.
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads