From Wikipedia, the free encyclopedia
O Renacemento do século XII (tamén chamado revolución do século XII) é un período no que ocorreron unha serie de cambios económicos, sociais, políticos, ideolóxicos e culturais en Europa durante o século XII, posto en evidencia polos traballos dos historiadores Charles H. Haskins, Jacques Le Goff ou mesmo Jacques Verger.
Estimulado por un contexto de prosperidade inédito desde o comezo da Idade Media, nos planos demográfico e económico, pero tamén por un período de renacemento político e pola reforma gregoriana, a cristiandade viu unha profunda mutación da súas estruturas culturais. O mundo monástico céntrase na función meditativa, o que aproveitan as escolas urbanas que floreceron nas grandes cidades, comezando por París, sobre todo grazas á abadía de San Vítor, pero tamén en Chartres ou en Boloña. As disciplinas intelectuais son así dinamizadas e nutridas polo impulso das traducións latinas do século XII, desde o grego e o árabe en España e en Italia, que difunden de novo textos de Aristóteles, e os dos seus comentaristas musulmáns. De aí xorde un gusto novo polas disciplinas científicas, pola dialéctica, o nacemento da teoloxía dogmática e da escolástica, e aínda da recuperación do dereito romano e da medicina nas rexións mediterráneas.
Século da aparición dunha verdadeira clase de "intelectuais", en palabras de Jacques Le Goff, como Pedro Abelardo, coñecido polos seus amores con Heloísa e pola virulencia do seu conflito con San Bernaldo, ou como Jean de Salisbury ou Pedro Lombardo; século dun novo humanismo baseado na renovación da cultura antiga seguindo o adaxio de Bernaldo de Chartres ("ananos nas costas de xigantes"); século de eclosión dunha cultura de corte e da literatura cortesá, o século XII prepara a madureza cultural do século seguinte, que se revelará no cadro das universidades medievais.
Tales cambios tendían a cuestionar a vella orde agraria e rural do feudalismo como consecuencia da irrupción dun novo axente económico e social: a burguesía mercantil e artesanal das rexurdintes cidades. Incluía unha revitalización intelectual de Europa con fortes raíces filosóficas e científicas, que iniciaron o camiño aos posteriores logros literarios e artísticos da Idade Media final e dos inicios da Idade Moderna: o Humanismo e o Renacemento dos séculos XV e XVI (ou Renacemento propiamente dito) e a revolución científica do século XVI.
Discútese a data precisa en que ditos cambios comezaron, xa que algúns historiadores fanos remontar até finais do século X pero, en xeral, todos están de acordo en que fixeron masa crítica e cambiaron a sociedade europea no século XII.
Por motivos pedagóxicos pódese situar dito período de cambios entre dous fitos históricos como, por exemplo, a Primeira Cruzada (1099) e a Batalla de Legnano (1176), momento no que se consolidaron as comunas no norte de Italia, aparecendo un novo axente político que disputaba o espazo político tanto aos poderes universais (pontificado e Imperio) como ás monarquías feudais.
A aplicación do concepto historiográfico de "renacemento do século XII" atribúese xeralmente ao medievalista estadounidense Charles H. Haskins, aínda que algúns autores do século XIX utilizaran esta fórmula sen afondar nela [1], e a noción de renacemento fora xa empregada para cualificar outros períodos da Idade Media.[2] Pero en 1927 aparece un libro que se converteu nun clásico, The Renaissance of the Twelfth Century.[3] A vía adoptada é resoltamente innovadora: contraria por exemplo á de Jacob Burckhardt,[4] que intenta mostrar que o Renacemento do século XVI ten raíces nos séculos precedentes, Haskins intenta poñer en evidencia unha renovación cultural distinta e autónoma, comparando o seu desenvolvemento subliñando certos aspectos comúns (redescubrimento de textos da Antigüidade clásica, e desenvolvendo unha actividade intelectual senón laica, en todo caso menos controlada pola Igrexa.[5]
Charles H. Haskins foi, en efecto, o primeiro historiador en utilizar extensamente o concepto, o dun renacemento que xurdiu en plena Idade Media, comezando en torno a 1070. En 1927, Haskins escribía que:
[o século XII en Europa] foi en moitos aspectos unha era de vida fresca e vigorosa. A época das Cruzadas, a do alzamento das cidades e dos primeiros estados burocráticos de Occidente, viu a culminación da arte románica e o comezo da gótica; a emerxencia da literatura en linguas vernáculas; a resurrección dos clásicos latinos, a poesía latina e o dereito romano; a recuperación da ciencia grega, coas súas adicións árabes, e gran parte da filosofía grega; e a orixe das primeiras universidades europeas. O século XII deixou a súa sinatura nunha educación superior, na filosofía escolástica, os sistemas xurídicos europeos, na arquitectura e a escultura, no teatro litúrxico, na poesía latina e vernácula.[6]
O éxito do libro de Haskins popularizou a noción de "renacemento do século XII", co seu uso notábel no mundo escolar por tres dominicos canadenses, Gérard Paré, Adrien Brunet e Pierre Tremblay, autores de La Renaissance du sièce XIIe: les écoles et l'enseignement, obra aparecida en 1933.[7] Despois da segunda guerra mundial emitíronse diversas contestacións en razón das moitas diferenzas fundamentais entre o século XII e o XVI; os homes do primeiro non tiveron, como os do segundo, a consciencia dunha renovación despois de séculos de escuridade.[8] As fontes da época acreditaban por outra parte esta interpretación, os autores do século XII reclámanse dunha renovatio (renovación) ou dunha reformatio ou restauratio (reforma), é dicir, dunha volta a un progreso momentaneamente impedido, máis que dun "renacemento" ou dunha ruptura.[9] O concepto de renacemento do século XII entrou nos hábitos e, lonxe de ser abandonado, é frecuentemente utilizado,[10] e ademais aplicado a outros diversos períodos medievais.
Dous importantes procesos políticos se desenvolveron en Europa durante este período. Por unha parte, o sistema feudal europeo estendeuse considerabelmente en terras emprazadas até entón fóra del e, por outra, comezou o proceso de centralización que foi trasformando lentamente as monarquías feudais en monarquías autoritarias, e que terminou por dar orixe ás nacións-estado, xa na Idade Moderna.
Todos estes cambios políticos (centralización do poder monárquico e expansión xeográfica feudal) estaban relacionados coa inesperada alianza que os reis teceron coa burguesía urbana, na que encontraron un grande aliado para usar en contra da nobreza feudal terratenente, alianza que lles permitiu achegar os recursos necesarios para crear un sistema fiscal moderno, base da consolidación do seu poder sobre os señores feudais, visibelmente máis débiles.
Estes cambios políticos foron á vez causa e consecuencia, por obra dun proceso de retroalimentación, dunha serie de cambios económicos e sociais. Por unha parte, o feudalismo proporcionáralle estabilidade social a Europa, librándoa das destrutoras invasións de viquingos, maxiares e musulmáns dos séculos precedentes. Por outra, desde a época carolinxia os métodos agrícolas experimentaran unha revolución, con novas técnicas de gandaría e cultivo. E por outra parte, o feudalismo xeraba un gotexo de persoas que sobraban dentro do sistema, tanto segundóns dos señores feudais, como servos que desexaban escapar da tiranía do seu señor, que fixeron que algúns deles emprendesen carreira como soldados de fortuna nas fronteiras da Cristiandade, ou ben encontraron refuxio nos nacentes burgos, dedicándose ao intercambio de excedentes produtivos derivados da agricultura, e inaugurando así as feiras e mercados medievais. Estes novos comerciantes, os burgueses, conformaron unha nova clase social, activa e emprendedora, e en constante conflito co mundo feudal, baseado na tradición e na pasividade social. As cidades e a burguesía foron así o motor que empregaron os reis para impoñerse progresivamente aos seus turbulentos señores feudais.
A Primeira Cruzada, pola súa parte, creou un activo intercambio comercial entre Oriente e Occidente, que foi aproveitado polas cidades italianas para crearen riqueza, beneficiándose da súa posición de intermediarias, financiando deste modo o movemento comunal italiano. Aínda que as Cruzadas resultarían finalmente fracasadas, cidades como Xénova, Venecia e Pisa transformáranse había tempo en importantes actores políticos, dándolle novo poder á burguesía.
A presenza do diñeiro trastornou completamente o sistema feudal, en moitas de cuxas rexións se retrocedera incluso ao vello sistema do troco. Os señores feudais vían con desconfianza o risco inherente á actividade comercial, e non eran partidarios de investir en empresas ultramarinas que podían producir pingües ganancias, pero tamén inxentes perdas.
Desta maneira, algúns comerciantes descubriron que podían tentar os señores feudais para prestarlles diñeiro a cambio de pagar con posterioridade unha taxa de interese, para así amasar unha fortuna que investir noutros negocios.
Naceu desta maneira a actividade bancaria. Houbo incluso señores feudais que apostaron en actividades mercantís de maneira solapada, a través dunha nova figura xurídica, a sociedade en comandita, que divide os socios capitalistas e os socios administradores dela, recaendo o primeiro rol no señor feudal, e o segundo nos burgueses. Deste xeito, o comercio comezou a corroer as bases económicas da orde feudal.
En canto aos burgueses, tenderon a agruparse en organizacións chamadas guildas, gremios, confrarías ou artes, dependendo da rexión europea en cuestión. Ditas asociacións gremiais protexían os seus intereses corporativos dentro do burgo, e tamén influían na súa política en asuntos externos.
Naceu así a diplomacia e a guerra por intereses económicos (en tempos feudais, a guerra librábase por pillaxe, por expansión territorial, e incluso por razóns tales como deporte ou mero idealismo). Andando o tempo, baixo estas asociacións que protexían os seus membros foi xurdindo un novo estamento social, o dos traballadores asalariados, fonte de tensións sociais posteriores.
Os burgueses trouxeron consigo unha nova ética e unha nova maneira de entender a vida e o mundo. Para os burgueses, vinculados psicoloxicamente ao seu diñeiro, o principal era a vida mundana e os praceres terreais. Nisto distanciáronse decisivamente do mundo feudal, que nos valores privilexiaba a vida espiritual e a visión do corpo como un cárcere da alma. Impuxeron tamén unha nova ética do traballo, da lexitimidade do lucro e a ganancia (mesmo da usura), e do esforzo e iniciativa individual por riba da obediencia e a adscrición a entes colectivos.
A ensinanza filosófica e científica na Alta Idade Media baseábase nas poucas copias e comentarios de textos gregos antigos que se conservaran en Europa Occidental despois do colapso do Imperio romano de Occidente. A maior parte de Europa perdera contacto co coñecemento do pasado.
Este escenario cambiou co renacermento do século XII. O crecente contacto co mundo islámico, que atravesaba a Idade de Ouro do islam, en Al-Ándalus e Sicilia, as Cruzadas, a Reconquista, así como o incremento dos contactos co Imperio bizantino, permitiulle á cristiandade latina buscar e traducir as obras dos filósofos e científicos gregos e islámicos, especialmente as obras de Aristóteles, Euclides, Tolomeo, Plotino, Geber, Al-Khwarizmí, Al-Razí, Abulcasís, Alhacén, Avicena, Avempace, e Averroes, entre outros.
O desenvolvemento das universidades medievais permitiu axudar materialmente na tradución e propagación destes textos e subministrou unha nova infraestrutura necesaria para as comunidades científicas.
A comezos do século XIII había bastantes boas traducións latinas das principais obras de case todos os autores antigos cruciais, o que permitiu a transferencia de ideas científicas, tanto a través das universidades como dos mosteiros. Daquela, as ciencias naturais contidas nestes textos comezaban a ser divulgadas polos máis notábeis escolásticos como Robert Grosseteste, Roger Bacon, Alberte o Magno e Duns Scoto. Un feito precursor do moderno método científico pode verse xa na énfase que Grosseteste pon nas matemáticas como vía para entender a natureza, e na aproximación empírica admirada por Bacon, particularmente na súa Opus Majus.
Na primeira metade do século XII apareceron moitas obras científicas de importancia, na súa maior parte no marco dos comentarios escolásticos ás obras de Aristóteles.[12] Guillerme de Occam introduciu o principio de parsimonia ou navalla de Occam: o científico (filósofo natural, como se dicía daquela) non debe postular entes innecesarios, por tanto, o movemento non é cousa distinta senón o mesmo obxecto que se move;[13] e non se recorría a hipóteses tales como a antes necesaria especie sensíbel intermedia para transmitir a imaxe dun obxecto ao ollo.[14] Intelectuais como Jean Buridan e Nicole Oresme comezaron a reinterpretar os elementos da mecánica de Aristóteles. En particular, Buridan desenvolveu a teoría de que o impetus era a causa do movemento dos proxectís, o que era un precedente do moderno concepto da inercia.[15] Mentres tanto, os Calculadores de Oxford comezaron a analizar matematicamente a cinemática do movemento, conducindo a súa análise sen considerar as súas causas.[16] Por outra parte, Pedro Abelardo está considerado como un dos primeiros científicos.
Aínda que a devastación da peste negra (1348) e outros desastres deron un repentino final ao período anterior de masivo desenvolvemento filosófico e científico, dous séculos máis tarde comezou a revolución científica europea, que pode tamén entenderse como unha recuperación do proceso de cambio científico detido durante a crise do final da Idade Media.
Durante o século XII en Europa houbo un cambio radical na taxa de innovacións e novos inventos, o que -aínda que partía de niveis practicamente planos- tivo influencia na transformación dos medios de produción tradicionais e o crecemento económico. En menos dun século houbo máis inventos desenvolvidos e aplicados con utilidade que nos mil anos anteriores da historia da humanidade. O período viu avances tecnolóxicos importantes, como a invención do gravado, a pólvora, a lente, a mellora dos reloxos, o astrolabio, e unha gran mellora dos barcos. Estes dous últimos feitos fixeron posíbel a futura era dos descubrimentos. Os historiadores da tecnoloxía enumeraron algúns feitos desta cuase-revolución tecnolóxica:[17]
Un novo método de ensinanza, denominado escolástica desenvolveuse desde finais do século XII a partir do redescubrimento das obras de Aristóteles, e o descubrimento das obras dos filósofos medievais xudeus e islámicos influídos por el, sobre todo Maimónides, Avicena e Averroes. Os filósofos cristiáns influídos por eles, sobre todo Alberto o Magno, Boaventura e Pedro Abelardo, crían no empirismo e apoiaban as doutrinas católicas sobre o estudo secular, a razón e a lóxica. Opoñíanse ao misticismo cristián e ás crenzas platónico-agostiñas na mente dualista (dualismo, filosofía da mente) e á consideración do mundo como intrinsecamente malo. O máis famoso dos practicantes da escolástica foi Tomé de Aquino (posteriormente canonizado e declarado Doutor da Igrexa), que liderou o tránsito do platonismo e o agostiñismo antes imperantes cara ao aristotelismo. Usando o método escolástico, Tomé de Aquino desenvolveu unha filosofía da mente ao escribir que a mente era ao nacer un simple papel en branco (tabula rasa) á que se lle daba (por un sopro divino) a capacidade de pensar e recoñecer formas ou ideas. Outros escolásticos notábeis foron Roscelino de Compiègne, Pedro Abelardo, e Pedro Lombardo. Unha das principais cuestións desta época foi o problema dos universais. Os autores non-escolásticos máis prominentes da época foron Anselmo de Canterbury, Pedro Damián, Bernaldo de Claraval, e os membros da escola de San Vítor ou vitorinos (grupo de filósofos e místicos da agostiña Abadía de San Vítor de París: Hugo de San Vítor, Ricardo de San Vítor e Walter de San Vítor).
Os cambios nas tendencias políticas e sociais manifestáronse nunha serie de transformacións artísticas. O século XII é a época en que a arte románica fai a súa transición cara á arte gótica. En liñas xerais, a arquitectura románica caracterízase polos seus edificios con grosas paredes, e máis ou menos repoludos, debido a que os coñecementos de enxeñaría da época impedían construír edificacións de maior altura.
Pero a comezos do século XII dúas importantes innovacións arquitectónicas, os contrafortes e o arco oxival, fixeron posíbel apuntalar as paredes e adelgazalas permitíndolles soster un peso maior. Dita transformación é ben visíbel na arquitectura dos mosteiros cistercienses, que son considerados con razón como a transición entre ambos os estilos, en particular pola gran cantidade deles que se construíron en toda Europa nun moi reducido lapso de tempo. A finais do século XII comeza a edificación das primeiras catedrais góticas propiamente tales, como por exemplo a Catedral de Chartres.
Estes cambios na enxeñaría e a arquitectura, ían da man cos cambios económicos e sociais. A arte románica fora desenvolvida fundamentalmente ao servizo dos reis e da Igrexa Católica, mentres que a arte gótica desenvolveuse en boa medida ao servizo dos burgos. A carreira por adornar os burgos cos máis belos edificios empezara a finais do románico, e un dos maiores expoñentes desta tendencia é o chamado Campo dei Miracoli, en Pisa, cuxos compoñentes máis relevantes son as famosas Catedral de Pisa e a Torre de Pisa.
Pero a explosión desta tendencia coincidiu co despuntar do gótico. Iniciada a moda das catedrais góticas, cada burgo pretendeu ter unha máis grande que as demais, e de aí que, andando o tempo, se irían construíndo catedrais cada vez maiores. Ter unha gran catedral non só implicaba facer votos de relixiosidade, senón tamén dar aos burgos veciños unha mostra do seu propio poderío económico, investindo nun edificio grande e solemne que lles dese prestixio.
Todos estes procesos (concentración do poder político, guerras "ao infiel", crecemento dos burgos, ataque ao sistema feudal, auxe do comercio e a industria, cambios artísticos etcétera) víronse marcados tamén por profundos cambios na espiritualidade medieval. A Igrexa Católica, a organización relixiosa predominante na época, enfrontou profundos cambios intelectuais, ante os que non sempre estivo á altura, polo menos durante o século XII.
En materias teolóxicas, a principal innovación foi a recepción de numerosas ideas foráneas. Entre elas, Occidente empezou a prestar atención a Aristóteles, ben sexa lendo directamente o orixinal grego, ben a través dos comentarios dos musulmáns Avicena e Averroes.
Até o momento, a teoloxía cristiá estaba baseada nas ideas platónicas que adoptara e adaptara Agostiño de Hipona, no século V. Aristóteles era incómodo porque formulaba cuestións radicalmente opostas ao catolicismo (por exemplo, que o mundo é eterno e increado, o que choca co dogma da creación "ex nihilo" ("da nada") expresado no libro da Xénese). A simbiose entre a teoloxía cristiá e o aristotelismo non chegaría até o século XIII, da man de San Tomé de Aquino.
Aínda así, o platonismo inherente ás doutrinas agostiñas foi posto en dúbida, en beneficio de posturas que poderían cualificarse de realismo moderado. O principal defensor delas foi Pedro Abelardo, teólogo que ensinou na universidade de París, e que se viu envolto nunha dura trifulca (chamada a querela dos universais) con Bernaldo de Claraval, sostedor do realismo extremo, quen o fixo condenar como herexe e obrigouno á retractación. Pedro Abelardo é un representante dos novos tempos, ao atreverse a cuestionar, aínda que timidamente, algunhas verdades esenciais da teoloxía cristiá.[18][19][20]
O mencionado Bernaldo de Claraval era o máis destacado defensor do status quo medieval fronte aos cambios sociais do seu tempo. Fundador dun gran número de mosteiros ao longo da primeira metade do século XII, ademais de participar activamente en política (incluíndo a prédica da Segunda Cruzada). De liñaxe aristocrática, vía con reticencia toda innovación, tamén a vida urbana e cidadá. Os seus mosteiros, a Orde do Císter, transformáronse nun referente ineludíbel para afianzar a unidade cristiá, nunha época en que os propios cristiáns dos burgos empezaban a cuestionar seriamente a Igrexa.[21][22] Durante toda a súa vida guíase pola defensa da orde cisterciense. Encóntrase en todas as frontes e a súa vida é rica en paradoxos: proclama o seu desexo de retirarse do mundo e, porén, non deixa de mesturarse nos asuntos do mundo. De bo grao imparte leccións, pero, seguro da superioridade do espírito cisterciense, abruma cos seus reproches aos seus irmáns cluniacenses.[23] Ten moi duras palabras para fustrigar os clérigos e os prelados que sucumben ás riquezas materiais e ao luxo. Non desdeña a picardía, a astucia, a mala fe ou as inxurias para abater o seu adversario -o teólogo Pedro Abelardo sufriu en persoa esta dura experiencia-[24]. Viuse no Languedoc intentando frear os progresos da herexía. Percorre Francia e Alemaña, mobilizando as multitudes tras a predicación de Vézelay, o 31 de marzo de 1146, para lanzar a Segunda Cruzada. Intervén na designación dos papas, cuxa causa consegue facer triunfar: Inocencio II contra Anacleto II, e chega mesmo a dar leccións aos soberanos pontífices.[25]
O Císter non logrou, de todos os xeitos, conter estes cuestionamentos, que cristalizaron nunha serie de herexías,[22] as primeiras desde a época de Santo Agostiño en Occidente. As máis perigosas para a Igrexa Católica foron as dos valdenses e dos cátaros, que creceron especialmente no sur de Francia, e que foron reprimidas coa chamada cruzada albixense (1209-1244).
Porén, este labor represor (que levou á fundación da Inquisición) viuse complementado pola apertura da Igrexa cara ás novas correntes espirituais para as xentes dos burgos, especialmente por obra de San Francisco de Asís.
Como pode observarse, a revolución do século XII estivo estruturada por unha enleada maraña de cambios que sucedían ao mesmo tempo e que se retroalimentaban uns con outros, levando Occidente a unha pendente imparábel de cambios sociais. Ao iniciarse estes, Occidente era unha sociedade agraria e feudal. No paso do século XII ao XIII, consolidárase todo un novo sistema social, baseado nos burgos, sobre unha nova ética, e ao mesmo tempo redefinindo o mapa político de Europa, onde os reis pesarían cada vez máis sobre os señores feudais. En certo sentido, pode dicirse que a consecuencia máis importante da revolución do século XII foi cambiar un sistema estático e de inmobilismo social por un dinámico onde os cambios se ían suceder sen pausa (salvo na crise de finais da Idade Media), e con celeridade cada vez maior, algo que non cesou en Europa até o día de hoxe.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
