Mar Mediterráneo

O mar Mediterráneo é un mar continental que esta conectado co océano Atlántico polo estreito de Xibraltar; rodeado pola conca mediterránea esta case completamente pechado por terra: ao norte baña as terras do sur de Europa e Anatolia, ao sur as do norte de África, o leste as do Levante mediterráneo e ao oeste baña as terras da Península Ibérica.

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Mediterráneo (homónimos).

Mar Mediterráneo

Tipo	mar interior mar mediterráneo conca fluvial
Parte de	océano Atlántico Norte área do mar Mediterráneo
Localización
País da cunca	Alxeria, Marrocos, Tunisia, Libia, Exipto, Israel, Líbano, Turquía, Grecia, Albania, Bosnia e Hercegovina, Croacia, Eslovenia, Italia, Francia, España, Chipre, Malta, Siria, Montenegro, Reino Unido e República Turca do Norte de Chipre
38°N 17°L
Comparte fronteira con	conca do río Almanzora, oeste Cordilleira Penibética, norte África do Norte
Composto por	Estreito de Xibraltar Mar Menor Mediterráneo occidental Mar de Creta mar Adriático Euxeinos Pontos Mediterráneo oriental
Conca hidrográfica	conca hidrográfica do Mediterráneo
Características
Altitude	0 m
Profundidade	máximo: 5.267 m Media: 1.541 m
Punto máis baixo	foxa de Calipso  (−526.700 cm )
Superficie	2.500.000 km²
Sitio Ramsar
Mar Menor
Identificador	706
Medicións
Salinidade	37,75 ‰
Volume físico	3.839.000 km³
Historia
Cronoloxía
hai 5.330.000 anos	asolagamento zancliano

Localización do mar Mediterráneo.

O mar Mediterráneo, vista de satélite.

Mapa do mar Mediterráneo.

O mar Mediterráneo ocupa unha superficie duns 2.500.000 km^2,[1] que representan o 0,7% da superficie oceánica mundial, pero a súa conexión co Atlántico a través do Estreito de Xibraltar-o estreito que conecta o océano Atlántico co mar Mediterráneo e separa a Península Ibérica en Europa de Marrocos en África- só ten 14 km de ancho.

A súa lonxitude oeste-leste, desde o estreito de Xibraltar ata o golfo de Alexandreta, na costa sueste de Turquía, é dun 4000 km. A lonxitude norte-sur varía moito entre as distintas costas e se só se consideran as rutas rectas. Incluíndo tamén os cambios lonxitudinais, a ruta marítima máis curta entre o golfo de Trieste e a costa libia do golfo de Sidra é duns 1900 km. O mar Mediterráneo ten unha profundidade media de 1500 m e o punto máis profundo rexistrado é de 5109 m ±1 m na Fosa de Calipso no mar Xónico. Esta fosa atópase entre as latitudes 30° e 46° N e as lonxitudes 6° O e 36° L. O mar Mediterráneo abrangue un gran número de illas, algunhas delas de orixe volcánica. As dúas illas máis grandes, tanto en superficie como en poboación, son Sicilia e Sardeña. As temperaturas da auga son suaves no inverno e cálidas no verán e dan nome ao tipo de clima mediterráneo debido a que a maioría das precipitacións caen nos meses máis fríos. As súas costas meridional e oriental están bordeadas de desertos cálidos non moi lonxe terra dentro, pero o litoral inmediato a todos os lados do Mediterráneo tende a ter unha forte moderación marítima.

O Mediterráneo xogou un papel central na historia da civilización occidental pois foi unha ruta importante para os comerciantes e viaxeiros de tempos antigos, facilitando o comercio e o intercambio cultural entre os pobos da rexión. A historia da rexión mediterránea é crucial para comprender as orixes e o desenvolvemento de moitas sociedades modernas. O Imperio Romano mantivo a hexemonía náutica sobre o mar durante séculos.

Evidencias xeolóxicas indican que hai uns 5,9  millóns de anos, o Mediterráneo quedou separado do Atlántico e quedou parcial ou completamente desecado provocando a crise de salinidade de Messina durante un período duns 600.000 anos antes de ser anegado pola inundación zancliense hai uns 5,3  millóns de anos.^{[2] [3]}

Os países que rodean o Mediterráneo na orde das agullas do reloxo son España, Francia, Mónaco, Italia, Eslovenia, Croacia, Bosnia e Hercegovina , Montenegro, Albania, Grecia, Turquía, Siria, Líbano, Israel, Palestina, Exipto, Libia, Tunisia, Alxeria e Marrocos; Malta e Chipre son países insulares no mar. Ademais, o disputado territorio do norte de Chipre, e algúns enclaves, en particular Xibraltar, Melilla e Ceuta, teñen costas con este mar. Alexandría é o seu maior asentamento costeiro. A cunca de drenaxe abrangue un gran número doutros países, sendo o Nilo o río máis longo que remata no mar Mediterráneo.

O Mediterráneo está unido ao océano Atlántico polo estreito de Xibraltar ao oeste, ao mar de Mármara e ao mar Negro polos Dardanelos e o Bósforo ao leste. O mar de Mármara -pero non o mar Negro- é a miúdo considerado como parte do Mediterráneo. A canal de Suez ao sueste une o Mediterráneo co mar Vermello.

É o mar coas taxas máis elevadas de hidrocarburos e contaminación do mundo.^[4]

O mar orixinou unha serie de lendas e mitos ao redor del, como a de Xasón e os argonautas.^[5]

Etimoloxía

A etimoloxía deste mar procede do latín «Mar Medi Terraneum», cuxo significado é «mar no medio das terras». A maioría dos habitantes das súas costas usaron unha denominación derivada da latina: en grego chámase «Mesogeios Thalassa» (Μεσόγειος Θάλασσα) co mesmo significado que o nome latino, e en árabe chámase al-Baḥr al-Mutawāsiṭ (البحر المتواسط «mar intermedio»).

En turco, denomínase «Ak Deniz« («mar branco») por oposición ao mar Negro, pois os turcos chaman «branco» ao Sur e «negro» ao Norte. O nome turco tamén se utiliza ás veces en árabe: al-Baḥr al-′Ābyaḍ (البحر الأبيضídem).^[6]

Para os antigos exipcios, era «o Gran Verde». Os romanos adoitábano chamar Mare Nostrum («mar noso»). O uso máis antigo do adxectivo mediterraneum para referirse a este mar data de Solino, no século III d.C., e o primeiro que usou Mediterraneum como nome propio foi Isidoro de Sevilla, no século VI.^[7] Os árabes, durante a Idade Media, usaban maioritariamente o nome de al-Baḥr al-Rum («mar dos europeos non musulmáns»), seguindo o costume de nomear a mares e océanos coas poboacións que ocupaban as beiras opostas. Outros nomes árabes medievais foron al-Baḥr al-Sham («mar de Siria», preferido polos habitantes do Mediterráneo occidental), al-Baḥr al-Maghrib («mar de poñente» ou «do Magreb», popular entre os árabes do Mediterráneo oriental) e, moi minoritario, o xa citado al-Baḥr al-Mutawāsiṭ.^[8]

Xeografía

Imaxe de satélite do mar Mediterráneo. O estreito de Xibraltar aparece na parte inferior esquerda (suroeste) da imaxe; á súa esquerda atópase a Península Ibérica en Europa, e á súa dereita, o Magreb en África.

O estreito dos Dardanelos en Turquía. O lado norte (superior) forma parte de Europa (a Península de Galípoli na rexión de Tracia); no lado sur (inferior) atópase Anatolia en Asia.

O mar Mediterráneo conecta

• ao oeste co océano Atlántico polo estreito de Xibraltar (coñecido nos escritos de Homero como as Columnas de Hércules").
• ao leste co mar de Mármara e ao mar Negro, polos estreitos dos Dardanelos e do Bósforo, respectivamente.

A canle artificial de Suez, de 163 km de lonxitude, conecta o mar Mediterráneo co mar Vermello sen esclusas, xa que o nivel da auga é practicamente o mesmo. ^[9][10]

O punto máis occidental do Mediterráneo atópase na transición do mar de Alborán ao estreito de Xibraltar, o punto máis oriental está na costa do golfo de Alexandreta no sueste de Turquía. O punto máis setentrional do Mediterráneo atópase na costa do golfo de Trieste, preto de Monfalcone, no norte de Italia, mentres que o punto máis meridional está na costa do golfo de Sidra, preto da cidade libia de El Agheila.

Os Arco alpino, que tamén teñen un gran impacto meteorolóxico na zona mediterránea, tocan o Mediterráneo polo oeste na zona ao redor de Niza.

Mares marxinais

As Illas Elaphiti fronte á costa de Croacia; o mar Adriático contén máis de 1200 illas e illotes..

Illotes Malvins, Mar Balear

O mar Xónico, visto desde a illa Lefkada, Grecia

O mar Mediterráneo inclúe 15 mares marxinais:^{[11][Fallou a verificación]}

Número	Mar	Area		Países e territorios marxinais
		km2	sq mi
1	Mar de Libia	350 000	140 000	Libia, Turquía, Grecia, Malta, Italia
2	Mar Levantino	320 000	120 000	Turquía, Siria, Líbano, Israel, Palestina, Exipto, Grecia, Chipre, Akrotiri e Dhekelia.
3	Mar Tirreno	275 000	106 000	Italia, Francia
4	Mar Exeo	214 000	83 000	Grecia, Turquía
5	Mar de Icaria	(Parte do Exeo)		Grecia
6	Mar de Mirtoon	(Parte do Exeo)		Grecia
7	Mar de Tracia	(Parte do Exeo)		Grecia, Turquía
8	Mar Xónico	169 000	65 000	Grecia, Albania, Italia
9	Mar Balear	150 000	58 000	España
10	Mar Adriático	138 000	53 000	Albania, Bosnia e Hercegovina, Croacia, Italia, Montenegro, Eslovenia
11	Mar de Sardeña	120 000	46 000	Italia, España
12	Mar de Creta	95 000	37 000 (Parte do Exeo)	Grecia[12]
13	Mar da Liguria	80 000	31 000	Italia, Francia
14	Mar de Alborán	53 000	20 000	Spain, Marrocos, Alxeria, Xibraltar
15	Mar de Mármara	11 500	4 400	Turquía
–	Outros	500 000	190 000	Consiste en golfos, estreitos, canles e outras partes que non teñen o nome dun mar específico.
Total	Mar Mediterráneo	2 500 000	970 000

Nota 1: A Organización Hidrográfica Internacional define a zona como Mar Mediterráneo xenérico, na conca occidental. Non recoñece a etiqueta mar de Sardeña.^[13]

Nota 2: O mar de Tracia e o mar de Mirtoon son mares que forman parte do mar Exeo.

Nota 3: O mar Negro non se considera parte do Mediterranéo.

Illas

As principais illas do Mediterráneo son:

• Chipre, Creta e Rodas ao leste, coas outras pequenas illas do mar Exeo;
• Sardeña, Córsega, Sicilia e Malta no centro, acompañadas doutras pequenas illas, como o arquipélago das Eolias, como Lipari e Stromboli ou outras máis achegadas á costa, como Capri;
• Mallorca e Menorca ao oeste, formando o arquipélago das Baleares xunto con Eivissa e Formentera.

Límites

Os países e territorios que bordean o Mediterráneo son:

• Ao norte: Francia, Mónaco, Italia, Eslovenia, Croacia, Bosnia e Hercegovina, Montenegro, Albania, Grecia e Turquía;
• Ao leste: Líbano, Siria, Israel e a Franxa de Gaza;
• Ao sur: Exipto, Libia, Tunisia, Alxeria e Marrocos;
• Ao oeste: España e Xibraltar;
• No centro, illas que conforman estados independentes: Malta e Chipre.

Partes

O mar Mediterráneo está subdividido en pequenos mares, cada un coa súa propia designación (de oeste a leste):

• O mar de Alborán, entre España e Marrocos.
• O mar Menor, ao sueste de España, entre Cartagena e San Pedro del Pinatar.
• O mar Balear, entre a costa leste da Península Ibérica e as Illas Baleares.
• O mar de Sardeña, entre a costa oeste de Sardeña e as illas Baleares.
• O mar da Liguria, entre Córsega e a Liguria (Italia)
• O mar Tirreno, entre a costa leste de Sardeña, a Península Itálica e a costa norte de Sicilia.
• O mar Adriático, entre a Península Itálica e as costas de Eslovenia, Croacia, Bosnia e Hercegovina e Montenegro.
• O mar Xónico, entre a Península Itálica, Grecia e Albania.
• O mar Exeo, entre Grecia e Turquía.
• O mar de Libia, entre os golfos de Sidra e Gabés, en Tunisia.
• O mar de Cilia, entre Turquía e Chipre.
• A canle de Sardeña, que separa a costa sur de Sardeña da costa norte de Tunisia.
• A canle de Sicilia, que separa a costa oeste de Sicilia da costa leste de Tunisia.

Clima

Gran parte da costa mediterránea goza dun clima mediterráneo cálido estival. Porén, a maior parte da súa costa suroriental ten un clima desértico quente, e gran parte da costa oriental (mediterránea) de España ten un clima semiárido frío, mentres que a maior parte da costa setentrional (adriática) de Italia ten un clima subtropical húmido. Aínda que son pouco frecuentes, fórmanse ocasionalmente ciclóns tropicais no mar Mediterráneo, normalmente en setembro-novembro.

Mapa das zonas climáticas dos arredores do mar Mediterráneo, segundo a clasificación climática de Köppen

Temperatura do mar

Temperatura media do mar (°C)

	Xan	Feb	Mar	Abr	Mai	Xuñ	Xul	Ago	Set	Out	Nov	Dec	Ano
Málaga[14]	16	15	16	16	18	20	22	23	22	20	18	17	18.6
Barcelona[15]	13	12	13	14	17	20	23	25	23	20	17	15	17.8
Marsella[16]	13	13	13	14	16	18	21	22	21	18	16	14	16.6
Nápoles[17]	15	14	14	15	18	22	25	27	25	22	19	16	19.3
Malta[18]	16	16	15	16	18	21	24	26	25	23	21	18	19.9
Venecia[19]	11	10	11	13	18	22	25	26	23	20	16	14	17.4
Atenas[20]	16	15	15	16	18	21	24	24	24	21	19	18	19.3
Heraklion[21]	16	15	15	16	19	22	24	25	24	22	20	18	19.7
Antalya[22]	17	17	16	17	21	24	27	29	27	25	22	19	21.8
Limasol[23]	18	17	17	18	20	24	26	28	27	25	22	19	21.7
Mersin[24]	18	17	17	18	21	25	28	29	28	25	22	19	22.3
Tel Aviv[25]	18	17	17	18	21	24	27	28	28	26	23	20	22.3
Alexandría[26]	18	17	17	18	20	23	25	26	26	25	22	20	21.4

Oceanografía

Correntes superficiais predominantes en xuño

O feito de non ter case saída ao mar afecta as condicións do Mediterráneo: por exemplo, as mareas son moi limitadas debido á estreita conexión co océano Atlántico. O Mediterráneo caracterízase e recoñecese inmediatamente pola súa cor azul intensa.

A evaporación supera amplamente á precipitación e á escorrentía fluvial no Mediterráneo, un feito que é fundamental para a circulación da auga dentro da conca.^[27] A evaporación é especialmente alta na súa metade oriental, o que fai que o nivel da auga diminúa e a salinidade aumente cara ao leste.^[28] A salinidade media na conca é de 38 PSU a 5 m de profundidade.^[29] A temperatura da auga na parte máis profunda do mar Mediterráneo é de 13.2 °C.^[29]

A afluencia neta de auga desde o océano Atlántico é dun 70.000 m³/s ou 2,2×10¹² m³/a (7,8×10¹³ cu ft/a).^[30] Sen esta auga atlántica, o nivel do mar Mediterráneo descendería a un ritmo de aproximadamente 1 metro ao ano..^[31]

En oceanografía, ás veces denomínase mar Mediterráneo euroafricano, mar Mediterráneo europeo ou mar Mediterráneo africano para distinguilo dos mares mediterráneos doutros lugares.^[32]

Circulación xeral

A circulación da auga no Mediterráneo pode atribuírse ás augas superficiais que entran desde o Atlántico a través do Estreito de Xibraltar (e tamén á auga de baixa salinidade que entra no Mediterráneo desde o mar Negro a través do Bósforo). A auga fría e de salinidade relativamente baixa do Atlántico circula cara ao leste ao longo das costas norteafricanas. Unha parte das augas superficiais non pasa polo estreito de Sicilia, senón que se desvía cara a Córsega antes de saír do Mediterráneo. As augas superficiais que entran na conca oriental do Mediterráneo circulan polas costas libias e israelís. Ao chegar ao mar de Levante, as augas superficiais, tras quentarse e aumentar a súa salinidade respecto ao seu estado atlántico inicial, son agora máis densas e afúndense para formar as Augas Intermedias de Levante (AIL). A maior parte da auga que se atopa entre 50 e 600 m de profundidade no Mediterráneo procede das augas intermedias do Levante.^[33] As augas intermedias do Levante fórmanse ao longo das costas de Turquía e circulan cara ao oeste polas costas gregas e do sur de Italia. As augas intermedias do Levante son as únicas augas que atravesan o estreito de Sicilia en dirección oeste. Tras o estreito de Sicilia, as augas intermedias do Levante circulan polas costas italianas, francesas e españolas antes de saír do Mediterráneo polas profundidades do estreito de Xibraltar. As augas profundas do Mediterráneo proceden de tres zonas principais: o mar Adriático, do que procede a maior parte das augas profundas do Mediterráneo oriental, o mar Exeo e o golfo de León. A formación de augas profundas no Mediterráneo desencadéase por unha forte convección invernal alimentada por intensos ventos fríos como o bora. Cando se forman novas augas profundas, as augas máis antigas mestúranse coas augas intermedias superpostas e acaban saíndo do Mediterráneo. O tempo de residencia da auga no Mediterráneo é de aproximadamente 100 anos, o que fai que o Mediterráneo sexa especialmente sensible ao cambio climático.^[34]

Outros fenómenos que afectan á circulación da auga

Ao ser unha conca semicerrada, o Mediterráneo experimenta acontecementos transitorios que poden afectar á circulación da auga en escalas temporais curtas. A mediados da década de 1990, o mar Exeo converteuse na principal zona de formación de augas profundas no Mediterráneo oriental tras unhas condicións invernais especialmente frías. Este cambio transitorio na orixe das augas profundas do Mediterráneo oriental denominouse Transitorio do Mediterráneo Oriental (TME) e tivo importantes consecuencias na circulación da auga do Mediterráneo.^[35][36][37]

Outro exemplo de acontecemento transitorio que afecta á circulación mediterránea é o investimento periódico do Xiro Xónico do Norte, que é un anticiclón [observado na parte norte do mar Xónico, fronte á costa grega. A transición de rotación anticiclónica a ciclónica deste xiro cambia a orixe das augas que o alimentan; cando a circulación é anticiclónica (o máis común), as augas do xiro proceden do mar Adriático. Cando a circulación é ciclónica, as augas proceden do mar do Levante. Estas augas teñen características físicas e químicas diferentes, e o investimento periódico do Xiro Xónico Setentrional (denominada Sistema Oscilante Bimodal ou BIOS) modifica a circulación mediterránea e a bioxeoquímica ao redor das rexións adriática e levantina. ^[38]

Cambio climático

Debido ao curto tempo de residencia das augas, o mar Mediterráneo considérase un punto quente para os efectos do cambio climático.^[39] As temperaturas das augas profundas aumentarón, entre 1959 e 1989, 0,12 C.^[40] Segundo as proxeccións climáticas, o mar Mediterráneo podería quentarse aínda máis. A diminución das precipitacións na rexión podería provocar unha maior evaporación e, en última instancia, un aumento da salinidade do mar Mediterráneo.^[39][41] Debido aos cambios de temperatura e salinidade, o mar Mediterráneo podería estratificarse máis a finais do século XXI, con notables consecuencias sobre a circulación da auga e a bioxeoquímica. A estratificación e o quecemento xa provocaron que o Mediterráneo oriental se converta nunha fonte neta de CO₂ á atmosfera^[42][43] especialmente durante o verán. Esta forte desgasificación estival, combinada coa prolongada e pronunciada estratificación dá lugar á formación de cristais de aragonita abióticamente na columna de auga.^[44] O quecemento acumulado na superficie do Mediterráneo ten un impacto significativo no sistema ecolóxico. O quecemento extremo provocou a perda de biodiversidade.^[45] e representa unha ameaza existencial para algúns hábitats^[46] á vez que se crean condicións máis hospitalarias para as especies tropicais invasoras.^[47]

Bioxeoquímica

A pesar do seu gran biodiversidade, as concentracións de clorofila e nutrientes no mar Mediterráneo son moi baixas, o que o converte nunha das rexións oceánicas máis oligotróficas do mundo. O mar Mediterráneo coñécese comunmente como unha rexión baixa en nutrientes e baixa clorofila (Low-Nutrient, Low-Chlorophyll) (LNLC). O mar Mediterráneo axústase á definición de deserto xa que o seu contido en nutrientes é baixo, o que dificulta o desenvolvemento de plantas e animais.

Existen gradientes pronunciados nas concentracións de nutrientes, as concentracións de clorofila e a produtividade primaria no Mediterráneo. As concentracións de nutrientes na parte occidental da conca son aproximadamente o dobre que na oriental. O mar de Alborán, cerca do Estreito de Xibraltar, ten unha produtividade primaria diaria duns 0,25 g C (gramos de carbono) m^-2 día^-1 mentres que a conca oriental ten unha produtividade media diaria de 0,16 g C m^-2 día^-1.^[48] Por este motivo, a parte oriental do mar Mediterráneo denomínase «ultraoligotrófica». As zonas produtivas do mar Mediterráneo son poucas e pequenas. A produtividade alta (é dicir, máis de 0,5 gramos de Clorofila a por metro cúbico) dáse nas zonas costeiras, preto das desembocaduras dos ríos, que son os principais provedores de nutrientes disoltos. O Golfo de León ten unha produtividade relativamente alta porque é unha zona de gran mestura vertical, o que achega nutrientes ás augas superficiais que poden ser utilizados polo fitoplancto para producir clorofila a.^[49]

A produtividade primaria no Mediterráneo tamén está marcada por unha intensa variabilidade estacional. No inverno, os fortes ventos e precipitacións sobre a conca xeran mestura vertical, levando nutrientes das augas profundas á superficie, onde o fitoplancto pode convertelos en biomasa.^[50] Con todo, no inverno, a luz pode ser o factor limitante da produtividade primaria. Entre marzo e abril, a primavera ofrece o equilibrio ideal entre intensidade luminosa e concentracións de nutrientes en superficie para que se produza unha floración primaveral. No verán, as altas temperaturas atmosféricas provocan o quecemento das augas superficiais. A diferenza de densidade resultante illa practicamente as augas superficiais do resto da columna de auga e os intercambios de nutrientes son limitados. Como consecuencia, a produtividade primaria é moi baixa entre xuño e outubro.^[51][49]

As expedicións oceanográficas descubriron un trazo característico da bioxeoquímica do mar Mediterráneo: a maior parte da produción de clorofila non se produce na superficie, senón en augas subsuperficiales entre 80 e 200 metros de profundidade.^[52] Outra característica clave do Mediterráneo é a súa elevada relación nitróxeno-fósforo (N:P). Redfield demostrou que a maioría dos océanos do mundo teñen unha relación media N:P ao redor de 16. Con todo, o Mediterráneo ten unha media N:P entre 24 e 29, o que se traduce nunha limitación xeneralizada de fósforo.^{[Cómpre clarificar][53][54][55][56]}

Debido á súa baixa produtividade, os conxuntos de plancto do mar Mediterráneo están dominados por pequenos organismos como o picoplancton fotosintético e as bacterias.^[57][48]

Historia

O mar Mediterráneo foi un mar clave para a historia. Fenicios e romanos navegaron por el xunto aos gregos, quen excederon os límites do mesmo a través do Estreito de Xibraltar hai uns 3000 anos aproximadamente. Estes navegantes só coñecían as correntes dos ríos e supuxeron que a extensión de auga alén de Xibraltar era un enorme río. Polo tanto, a palabra que significa río no grego clásico era Okeano, e de alí provén a palabra océano.^[5]

Civilizacións antigas

Colonias gregas (vermello) e fenicias (amarelas) colonias na antigüidade c. do século VI a.C

O Imperio Romano na súa máxima extensión no ano 117 d.C

As principais civilizacións antigas situáronse ao redor do Mediterráneo. O mar proporcionoulles rutas para o comercio, a colonización e a guerra, así como alimentos (procedentes da pesca e da recolección doutros produtos do mar) para numerosas comunidades ao longo dos tempos.^[58]

As civilizacións mediterráneas máis notables na antigüidade clásica foron as cidades estado gregas, os persas e os fenicios, ambos os cales colonizaron extensamente as costas do Mediterráneo.

Darío I de Persia, que conquistou o Antigo Exipto, construíu unha canle que unía o Mediterráneo co mar Vermello. A canle de Darío era o suficientemente ancha como para que dous trirremes se cruzasen cos remos estendidos e requiría catro días de navegación para atravesalo.^[59]

Máis tarde, cando Augusto fundou o Imperio Romano, os romanos referíronse ao Mediterráneo como Mare Nostrum ("O noso mar"), debido a que todas as súas beiras estaban ocupadas por el,^[60] xa no século XX Mussolini, querendo recrear o Imperio Romano, chamouno Mare Nostrum Italiano durante a segunda guerra mundial. Durante os seguintes 400 anos, o Imperio Romano controlou completamente o mar Mediterráneo e practicamente todas as súas rexións costeiras desde Xibraltar ata o Levante.

En 2019, o equipo arqueolóxico de expertos do Centro de Investigación Subacuática da Universidade de Akdeniz (UA) revelou un naufraxio no mar Mediterráneo, de hai 3.600 anos, en Turquía. As 1,5 toneladas de lingotes de cobre achadas no barco serviron para calcular a súa antigüidade. O gobernador de Antalya Munir Karaloğlu describiu este valioso descubrimento como o "Göbeklitepe do mundo submarino". Confirmouse que o pecio, que data de 1600 a.C., é máis antigo que do "naufraxio de Uluburun", que data de 1400 a.C. ^[61][62][63]

Idade Media e imperios

O Imperio Romano de Occidente derrubouse en torno ao ano 476 d.C.. Oriente volveu ser dominante, xa que o poder romano perdurou no Imperio Bizantino, formado no século IV a partir da metade oriental do Imperio Romano. No século VII xurdiu outro poder, e con el a relixión do islam, que pronto se estendeu desde o leste; na súa maior extensión, os árabes, baixo o Umayyad, controlaron a maior parte da rexión mediterránea e deixaron unha pegada duradeira nas súas costas oriental e meridional.

As invasións árabes perturbaron as relacións comerciais entre a Europa occidental e a oriental, á vez que interromperon os itinerarios comerciais cos imperios da Asia oriental. Isto, con todo, tivo o efecto indirecto de promover o comercio a través do mar Caspio. A exportación de grans de Exipto foi redirixida cara ao mundo oriental. A exportación de grans de Exipto foi redirixida cara ao mundo oriental. Os produtos dos imperios do leste asiático, como a seda e as especias, foron levados desde Exipto a portos como Venecia e Constantinopla por mariñeiros e comerciantes xudeus. A incursións viquingas interromperon aínda máis o comercio na Europa occidental e detívoo. Porén, os nórdicos desenvolveron o comercio desde Noruega ata o mar Branco, mentres tamén comerciaban con produtos de luxo de España e do Mediterráneo. Os bizantinos a mediados do século VIII retomaron o control da área arredor da parte nordeste do Mediterráneo. Os barcos venecianos do século IX armáronse para contrarrestar o acoso dos árabes mentres concentraban o comercio de mercadorías asiáticas en Venecia..^[64]

A batalla de Lepanto, 1571, rematou coa vitoria da Liga Santa contra os turcos otománs.

Os fatimís mantiveron relacións comerciais coas cidades-estado italianas como Amalfi e Xénova antes das cruzadas, segundo os documentos da Geniza do Cairo. Un documento datado no 996 menciona a mercadores amalfitanos que vivían no Cairo. Outra carta afirma que os xenoveses xa comerciaran con Alexandría. O califa al-Mustansir permitira aos mercadores amalfitanos residir en Xerusalén cara a 1060 en lugar do orfanato latino. ^[65]

As cruzadas propiciaron o florecemento do comercio entre Europa e a rexión de ultramar.^[66] Xénova, Venecia e Pisa crearon colonias en rexións controladas polos cruzados e chegaron a controlar o comercio con Oriente. Estas colonias tamén lles permitiron comerciar co mundo oriental. Aínda que a caída dos estados cruzados e os intentos dos Papas de prohibir as relacións comerciais cos estados musulmáns interromperon temporalmente o comercio con Oriente, este continuou. ^[67]

Con todo, Europa empezou a rexurdir a medida que se foron formando estados máis organizados e centralizados na Baixa Idade Media, tras o Renacemento do século XII.

O bombardeo de Alxer pola frota anglo-holandesa en apoio dun ultimato para liberar escravos europeos, agosto de 1816

O poder otomán con base en Anatolia continuou crecendo, e en 1453 venceu o Imperio Bizantino coa Conquista de Constantinopla. Os otománs gañaron o control de gran parte da parte oriental do mar no século XVI e tamén mantiveron bases navais no sur de Francia (1543–1544), Alxeria e Tunisia. Barbarossa, o capitán otomán é un símbolo desta dominación coa vitoria na batalla de Preveza (1538). A batalla de Djerba (1560) marcou a cúspide da dominación naval otomá no Mediterráneo oriental. A medida que aumentaba a destreza naval das potencias europeas, estas subleváronse á expansión otomá na rexión librando a batalla de Lepanto (1571) que puxo en xaque o poder da Armada otomá. Foi a última batalla naval librada principalmente entre galeras.

Os piratas berberiscos do noroeste de África aproveitábanse da navegación cristiá e das costas do Mediterráneo occidental.^[68] Segundo Robert Davis, entre os séculos XVI e XIX, os piratas capturaron entre 1 millón e 1,25 millón de europeos como escravos^[69]

O desenvolvemento da navegación oceánica empezou a afectar a todo o Mediterráneo. Antes, a maior parte do comercio entre a Europa occidental e Oriente pasaba por esta rexión, pero a partir da década de 1490 o desenvolvemento dunha rota marítima cara ao océano Índico permitiu a importación de especias asiáticas e outras mercadorías a través dos portos atlánticos da Europa occidental. ^[70][71][72]

O mar seguía sendo estratexicamente importante. O dominio británico de Xibraltar asegurou a súa influencia en África e no suroeste de Asia. Especialmente despois das batallas navais de Abukir (1799) e Trafalgar (1805), os británicos fortaleceron durante moito tempo o seu dominio no Mediterráneo.^[73]

Coa apertura do Canal de Suez sen esclusas en 1869, o fluxo comercial entre Europa e Asia cambiou radicalmente. A ruta máis rápida conducía agora a través do Mediterráneo cara a África Oriental e Asia. Isto provocou unha preferencia polos países mediterráneos e os seus portos ue experimentaron un rápido auxe económico, como Trieste, con conexións directas con Europa Central e Oriental. No século XX, a 1ª e 2ª guerras mundiais, así como a Crise de Suez e a guerra fría provocaron un desprazamento das rutas comerciais cara aos portos europeos do norte, que volveu cambiar cara aos portos do sur grazas á integración europea, a activación da ruta da seda e o libre comercio mundial.^[74]

Século XXI e migracións

Véxase tamén: Crise migratoria en Europa.

[[File:BlackMarble20161km.jpg|2200px|alt={{{Alt|]]

Imaxe de satélite do mar Mediterráneo pola noite

En 2013, o presidente de maltés describiu o mar Mediterráneo como un "cemiterio" debido á gran cantidade de migrantes que morreron alí afogados despois do envorco das súas embarcacións.^[75] O presidente do Parlamento Europeo Martin Schulz dixo en 2014 que a política migratoria de Europa "converteu o Mediterráneo nun cemiterio", referíndose ao número de refuxiados afogados na rexión como resultado directo destas políticas.^[76] Un funcionario de Acerbaixán describiu o mar como "un cementerio... onde morre a xente".^[77]

Tras o naufraxio de migrantes en Lampedusa en 2013, o goberno italiano decidiu reforzar o sistema nacional de patrulla do mar Mediterráneo autorizando a "Operación Mare Nostrum", unha misión militar e humanitaria para rescatar aos migrantes e deter aos traficantes de inmigrantes. En 2015, máis dun millón de migrantes cruzaron o mar Mediterráneo cara a Europa.^[78]

Italia viuse particularmente afectada pola crise dos migrantes europeos xa que desde o ano 2013, máis de 700.000 migrantes desembarcaron en Italia,^[79] principalmente africanos subsaharianos.^[80]

Natureza

A rexión mediterránea está caracterizada por un alto grao de endemismo, que ocasionou que se considere como un dos lugares de maior concentración de biodiversidade no ámbito mundial.^[81] Devandita peculiaridade explícase de diversas formas: baixo impacto da última glaciación na zona, que produciu que actuase como reserva; a presenza de macizos montañosos importantes (por exemplo, o Atlas, a cordilleira do Taurus ao sur, as zonas de Gúdar, Javalambre, Levante), que dota de diversidade estrutural ao biótopo; e tamén a longo prazo historia dos diversos usos da terra por parte da poboación local que creou e mantivo unha ampla gama de hábitats.^[81]

Xeoloxía

Mapa do primitivo mar Paratetis, sucesor do mar de Tetis, e que formou o Mediterráneo cando se foi pechando. O mapa corresponde ao Oligoceno.

O mar Mediterráneo formouse a partir do primitivo mar de Tetis, de moita maior extensión que o Mediterráneo actual, e foi diminuíndo a medida que a placa Africana aproximábase á Eurasiática. Hai uns 60 millóns de anos, a comezos do Terciario, o mar de Tetis, antecesor do Mediterráneo, inundaba gran parte do norte de África e Europa, que naquel tempo non era máis que un arquipélago de illas.^[82]

Durante o Terciario, o mar de Tetis foise estreitando polo leste ata que se formou unha gran cunca mariña case separada do océano aberto. Esta cunca abarcaba nunha mesma masa de auga o Mediterráneo, o mar Negro e o mar Caspio. Por occidente, seguía conectado ao mar aberto a través de superficies hoxe en día emerxidas do sur da Península Ibérica e o norte de Marrocos.^[82]

Hai uns 6 ou 5 millóns de anos, o Mediterráneo desecouse ao quedar desconectado do océano Atlántico, un acontecemento coñecido como a crise salina do Mesiniense. Este fenómeno xerou enormes depósitos de sal no fondo do Mediterráneo e diminuíu a salinidade do océano global.^[83] Tamén hoxe en día, se o estreito de Xibraltar se pechase, secaríase o Mediterráneo, posto que este é un mar no que se evapora máis auga da que entra polos ríos, debido ao clima cálido e temperado. Este déficit hídrico provoca actualmente unha salinidade máis elevada que no Atlántico, océano do cal recibe a auga que perde debido á evaporación. O fenómeno inspirou o proxecto Atlantropa na década de 1930, que prevía a construción dunha presa no estreito de Xibraltar que permitise producir enerxía e desecar parcialmente o mar.

Dentro duns 5 millóns de anos, o estreito de Xibraltar pecharase novamente e o Mediterráneo quedará reducido a uns poucos lagos hipersalinos. Sábese polos depósitos salinos do fondo do mar que isto xa sucedeu hai algúns millóns de anos, concretamente 5,33. Entón a diferenza de nivel entre o Atlántico e o Mediterráneo provocou a ruptura do dique de roca que se formou no Estreito. O que tardara miles de anos en secar, encheuse nuns poucos anos; especulouse con cifras de ata 2 anos, cunha enchente de 10 metros diarios.^[84]

Fauna

Foca monxe mediterránea, actualmente en estado crítico de extinción.

A diversidade fáunica do ambiente mediterráneo é enorme, comparable á das plantas. Analizando a riqueza de especies para algúns taxons, obtemos que: das 62 especies de anfibios que hai no Mediterráneo, 35 son endémicas, do mesmo xeito que 111 das 179 especies de réptiles; das 184 especies de mamíferos rexistradas, o 25% son endémicas e 52 especies están ameazadas (sen contar os mamíferos mariños); e que o 28% das especies mariñas achadas no Mediterráneo son endémicas. En canto ás aves, o Mediterráneo é un mar de especial diversidade posto que se acha na ruta migratoria de multitude de especies. Estímase que uns 2.000 millóns de aves migratorias de 150 especies distintas paran nas súas zonas húmidas durante o seu traxecto ou se establecen alí nalgún período curto do ano.^[81]

Notas

1. Boxer, Baruch. "Mediterranean Sea". Encyclopædia Britannica (en inglés). Consultado o 23 de febreiro do 2023.
2. Blanc, P.-L. (2002). "The opening of the Plio-Quaternary Gibraltar Strait: assessing the size of a cataclysm". Geodinamica Acta (en inglés). Vol. 15 (15): 303–317. Bibcode:2002GeoAc..15..303B. doi:10.1016/S0985-3111(02)01095-1. Consultado o 23 de febreiro do 2023.
3. Gill, Victoria (9 de decembro de 2009). "Ancient Mediterranean flood mystery solved". BBC News (en inglés). Consultado o 23 de febreiro do 2023.
4. Greenpeace España. "Recuperemos el Mediterráneo. Contaminación" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 28 de novembro de 2007. Consultado o 1 de novembro de 2007.
5. Thalassa-online. "O Mar Mediterráneo e os seus antigos Mitos" (en español). Arquivado dende o orixinal o 14 de febreiro de 2009. Consultado o 10 de febreiro de 2008.
6. Matvejevic, Predrag (16 de xullo de 1996). "El Mediterráneo sigue esperando a Europa". El País. Consultado o 24 de febreiro de 2023.
7. Horden, Peregrine; Purcell, Nicholas (2000). The Corrupting Sea: A Study of Mediterranean History. Blackwell Publishers. p. 12. ISBN 978-0631218906.
8. Kahlaoui, Tarek (2018). Creating the Mediterranean : maps and the Islamic imagination. Brill. pp. 24–41. ISBN 978-90-04-34738-0.
9. Vella, Andrew P. (1985). "Mediterranean Malta" (PDF). Hyphen 4 (5). pp. 469–472. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 29 de marzo de 2017.
10. Harald Krachler "Alois Negrelli, der Suezkanalplaner" En: Wiener Zeitung 18 de xaneiro de 1999.
11. Bai, Yan; He, Xianqiang; Yu, Shujie; Chen, Chen-Tung (2018-02-28). "Changes in the Ecological Environment of the Marginal Seas along the Eurasian Continent from 2003 to 2014". Sustainability (en inglés) 10 (3). p. 635. ISSN 2071-1050. doi:10.3390/su10030635.
12. "Sea of Crete | sea, Greece". Britannica. Arquivado dende o orixinal o 26 March 2023. Consultado o 11 de decembro do 2024.
13. "Limits of Oceans and Seas, 3rd edition" (PDF). International Hydrographic Organization. 1953. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 8 de outubro de 2011. Consultado o 11 de decembro do 2024.
14. Weather2Visit.com. "Malaga Climate: Monthly Weather Averages – Costa del Sol".
15. Weather2Travel.com. "Barcelona Climate: Monthly Weather Averages – Spain".
16. Weather2Travel.com. "Marseille Climate: Monthly Weather Averages – France".
17. Weather2Travel.com. "Naples Climate: Monthly Weather Averages – Neapolitan Riviera".
18. Weather2Travel.com. "Valletta Climate: Monthly Weather Averages – Malta – Malta".
19. Weather2Travel.com. "Venice Climate: Monthly Weather Averages – Venetian Riviera".
20. Weather2Travel.com. "Athens Climate: Monthly Weather Averages – Greece – Greece".
21. Weather2Travel.com. "Iraklion Climate: Monthly Weather Averages – Crete – Crete".
22. Weather2Travel.com. "Antalya: Monthly Weather Averages - Antalya Coast - Turkey".
23. Weather2Travel.com. "Limassol Climate: Monthly Weather Averages – Cyprus".
24. Seatemperature.org. "Mercin (alternate names - Mersin, Mersina, Mersine): Monthly Weather Averages - Turkey".
25. Weather2Travel.com. "Tel Aviv Climate: Monthly Weather Averages – Israel".
26. Seatemperature.org. "Alexandria Climate: Monthly Weather Averages – Egypt".
27. Pinet, Paul R. (1996). Invitation to Oceanography (3rd ed.). St Paul, Minnesota: West Publishing Co. p. 202. ISBN 978-0-314-06339-7.
28. Pinet 1996, p. 206.
29. Emeis, Kay-Christian; Struck, Ulrich; Schulz, Hans-Martin; Rosenberg, Reinhild; Bernasconi, Stefano; Erlenkeuser, Helmut; Sakamoto, Tatsuhiko; Martinez-Ruiz, Francisca (2000). "Temperature and salinity variations of Mediterranean Sea surface waters over the last 16,000 years from records of planktonic stable oxygen isotopes and alkenone unsaturation ratios". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 158 (3–4). pp. 259–280. Bibcode:2000PPP...158..259E. doi:10.1016/s0031-0182(00)00053-5.
30. Ludwig Ellenberg: Die Meerenge von Gibraltar – Küstenmorphologie zwischen Mittelmeer und Atlantik. In: Geographica Helvetica. Vol. 36, No. 3, 1981, pp. 109–120, doi:10.5194/gh-36-109-1981
31. Robert Hofrichter (ed.): Das Mittelmeer: Geschichte und Zukunft eines ökologisch sensiblen Raums, p. 530 Arquivado 22 de novembro de 2022 en Wayback Machine.
32. "Microsoft Word – ext_abstr_East_sea_workshop_TLM.doc" (PDF). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 11 de maio de 2011. Consultado o 17 de xaneiro do 2024.
33. Millot, Claude; Taupier-Letage, Isabelle (2005). "Circulation in the Mediterranean Sea" (PDF). The Mediterranean Sea. Handbook of Environmental Chemistry 5K. pp. 29–66. ISBN 978-3-540-25018-0. doi:10.1007/b107143. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 16 de decembro de 2019. Consultado o 19 de xaneiro do 2024.
34. Millot, C. (1989). "La Circulation Générale En Méditerranée Occidentale : Aperçu De Nos Connaissances Et Projets D'études" [General Circulation in the Western Mediterranean: Overview of Our Knowledge and Study Projects]. Annales de Géographie (en francés) 98 (549). pp. 497–515. JSTOR 23452851. doi:10.3406/geo.1989.20925.
35. Gasparini, G.P.; Ortona, A.; Budillon, G.; Astraldi, M.; Sansone, E. (xuño de 2005). "The effect of the Eastern Mediterranean Transient on the hydrographic characteristics in the Strait of Sicily and in the Tyrrhenian Sea". Deep Sea Research Part I: Oceanographic Research Papers 52 (6). pp. 915–935. Bibcode:2005DSRI...52..915G. doi:10.1016/j.dsr.2005.01.001.
36. Lascaratos, Alex; Roether, Wolfgang; Nittis, Kostas; Klein, Birgit (agosto de 1999). "Recent changes in deep water formation and spreading in the eastern Mediterranean Sea: a review". Progress in Oceanography 44 (1–3). pp. 5–36. Bibcode:1999PrOce..44....5L. doi:10.1016/S0079-6611(99)00019-1.
37. Theocharis, Alexander; Nittis, Kostas; Kontoyiannis, Harilaos; Papageorgiou, Emanuel; Balopoulos, Efstathios (1 de xuño defdate 1999). "Climatic changes in the Aegean Sea influence the eastern Mediterranean thermohaline circulation (1986–1997)". Geophysical Research Letters 26 (11). pp. 1617–1620. Bibcode:1999GeoRL..26.1617T. doi:10.1029/1999GL900320.
38. Civitarese, G., Gacic, M., Lipizer, M., and Borzelli, G. L. E. (2010). On the impact of the Bimodal Oscillating System (BiOS) on the biogeochemistry and biology of the Adriatic and Ionian Seas (Eastern Mediterranean). Biogeosciences, 7(12) : 3987–3997. WOS :000285574100006.
39. Giorgi, F. (2006). Climate change hot spots. Geophysical Research Letters, 33(8) :L08707. 15
40. Béthoux, J. P., Gentili, B., Raunet, J., and Tailliez, D. (1990). Warming trend in the western Mediterranean deep water. Nature, 347(6294) : 660–662.
41. Adloff, F., Somot, S., Sevault, F., Jordà, G., Aznar, R., Déqué, M., Herrmann, M., Marcos, M., Dubois, C., Padorno, E., Alvarez-Fanjul, E., and Gomis, D. (2015). Mediterranean Sea response to climate change in an ensemble of twenty-first century scenarios. Climate Dynamics, 45(9–10) : 2775–2802
42. Sisma-Ventura, Guy; Bialik, Or M.; Yam, Ruth; Herut, Barak; Silverman, Jacob (novembro de 2017). "p CO 2 variability in the surface waters of the ultra-oligotrophic Levantine Sea: Exploring the air–sea CO 2 fluxes in a fast warming region". Marine Chemistry 196. pp. 13–23. Bibcode:2017MarCh.196...13S. doi:10.1016/j.marchem.2017.06.006.
43. Wimart-Rousseau, Cathy; Wagener, Thibaut; Álvarez, Marta; Moutin, Thierry; Fourrier, Marine; Coppola, Laurent; Niclas-Chirurgien, Laure; Raimbault, Patrick; D'Ortenzio, Fabrizio; Durrieu de Madron, Xavier; Taillandier, Vincent; Dumas, Franck; Conan, Pascal; Pujo-Pay, Mireille; Lefèvre, Dominique (2021). "Seasonal and Interannual Variability of the CO2 System in the Eastern Mediterranean Sea: A Case Study in the North Western Levantine Basin". Frontiers in Marine Science 8. ISSN 2296-7745. doi:10.3389/fmars.2021.649246.
44. Bialik, Or M.; Sisma-Ventura, Guy; Vogt-Vincent, Noam; Silverman, Jacob; Katz, Timor (24 de setembro de 2022). "Role of oceanic abiotic carbonate precipitation in future atmospheric CO2 regulation". Scientific Reports 12 (1). p. 15970. PMC 9509385. PMID 36153366. doi:10.1038/s41598-022-20446-7.
45. Verdura, Jana; Linares, Cristina; Ballesteros, Enric; Coma, Rafel; Uriz, María J.; Bensoussan, Nathaniel; Cebrian, Emma (decembro de 2019). "Biodiversity loss in a Mediterranean ecosystem due to an extreme warming event unveils the role of an engineering gorgonian species". Scientific Reports 9 (1). p. 5911. Bibcode:2019NatSR...9.5911V. PMC 6459914. PMID 30976028. doi:10.1038/s41598-019-41929-0.
46. Jordà, Gabriel; Marbà, Núria; Duarte, Carlos M. (novembro de 2012). "Mediterranean seagrass vulnerable to regional climate warming". Nature Climate Change 2 (11). pp. 821–824. Bibcode:2012NatCC...2..821J. doi:10.1038/nclimate1533.
47. Grossowicz, Michal; Bialik, Or M.; Shemesh, Eli; Tchernov, Dan; Vonhof, Hubert B.; Sisma-Ventura, Guy (24 de xuño de 2020). "Ocean warming is the key filter for successful colonization of the migrant octocoral Melithaea erythraea (Ehrenberg, 1834) in the Eastern Mediterranean Sea". PeerJ 8. p. e9355. PMC 7320722. PMID 32612887. doi:10.7717/peerj.9355.
48. Uitz, Julia; Stramski, Dariusz; Gentili, Bernard; D'Ortenzio, Fabrizio; Claustre, Hervé (2012). "Estimates of phytoplankton class-specific and total primary production in the Mediterranean Sea from satellite ocean color observations". Global Biogeochemical Cycles 26 (2). Bibcode:2012GBioC..26.2024U. ISSN 0886-6236. doi:10.1029/2011GB004055.
49. Bosc, E.; Bricaud, A.; Antoine, D. (2004). "Seasonal and interannual variability in algal biomass and primary production in the Mediterranean Sea, as derived from 4 years of SeaWiFS observations". Global Biogeochemical Cycles 18 (1). Bibcode:2004GBioC..18.1005B. ISSN 0886-6236. doi:10.1029/2003GB002034.
50. Lebeaupin Brossier, Cindy; Béranger, Karine; Deltel, Charles; Drobinski, Philippe (2011). "The Mediterranean response to different space–time resolution atmospheric forcings using perpetual mode sensitivity simulations". Ocean Modelling 36 (1–2) (Elsevier BV). pp. 1–25. Bibcode:2011OcMod..36....1L. ISSN 1463-5003. doi:10.1016/j.ocemod.2010.10.008.
51. D'Ortenzio, F.; Ribera d'Alcalà, M. (2009-02-05). "On the trophic regimes of the Mediterranean Sea: a satellite analysis". Biogeosciences 6 (2) (Copernicus GmbH). pp. 139–148. Bibcode:2009BGeo....6..139D. ISSN 1726-4189. doi:10.5194/bg-6-139-2009.
52. Moutin, T.; Van Wambeke, F.; Prieur, L. (2012-10-08). "Introduction to the Biogeochemistry from the Oligotrophic to the Ultraoligotrophic Mediterranean (BOUM) experiment". Biogeosciences 9 (10) (Copernicus GmbH). pp. 3817–3825. Bibcode:2012BGeo....9.3817M. ISSN 1726-4189. doi:10.5194/bg-9-3817-2012.
53. Berland, Br; Bonin, Dj; Maestrini, Sy (1980-01-01). "Azote ou phosphore ? Considérations sur le paradoxe nutritionnel de la mer méditerranée". Oceanologica Acta (en francés) 3 (1) (Gauthier-Villars). pp. 135–141. ISSN 0399-1784. Arquivado dende o orixinal o 1 de maio de 2024. Consultado o 3 de decembro do 2024.
54. Bethoux, J.P.; Morin, P.; Madec, C.; Gentili, B. (1992). "Phosphorus and nitrogen behaviour in the Mediterranean Sea". Deep Sea Research Part A. Oceanographic Research Papers 39 (9) (Elsevier BV). pp. 1641–1654. Bibcode:1992DSRA...39.1641B. ISSN 0198-0149. doi:10.1016/0198-0149(92)90053-v.
55. Kress, Nurit; Herut, Barak (2001). "Spatial and seasonal evolution of dissolved oxygen and nutrients in the Southern Levantine Basin (Eastern Mediterranean Sea): chemical characterization of the water masses and inferences on the N:P ratios". Deep Sea Research Part I: Oceanographic Research Papers 48 (11) (Elsevier BV). pp. 2347–2372. Bibcode:2001DSRI...48.2347K. ISSN 0967-0637. doi:10.1016/s0967-0637(01)00022-x.
56. Krom, M.D.; Thingstad, T.F.; Brenner, S.; Carbo, P.; et al. (2005). "Summary and overview of the CYCLOPS P addition Lagrangian experiment in the Eastern Mediterranean". Deep Sea Research Part II: Topical Studies in Oceanography 52 (22–23) (Elsevier BV). pp. 3090–3108. Bibcode:2005DSRII..52.3090K. ISSN 0967-0645. doi:10.1016/j.dsr2.2005.08.018..
57. Sammartino, M.; Di Cicco, A.; Marullo, S.; Santoleri, R. (2015-09-25). "Spatio-temporal variability of micro-, nano- and pico-phytoplankton in the Mediterranean Sea from satellite ocean colour data of SeaWiFS". Ocean Science 11 (5) (Copernicus GmbH). pp. 759–778. Bibcode:2015OcSci..11..759S. ISSN 1812-0792. doi:10.5194/os-11-759-2015.
58. David Abulafia (2011). The Great Sea: A Human History of the Mediterranean. Oxford University Press.
59. Rappoport, S. (Doctor of Philosophy, Basel). History of Egypt (undated, early 20th century), Volume 12, Part B, Chapter V: "The Waterways of Egypt", pp. 248–257 (online). Londres: The Grolier Society.
60. Encyclopaedia Britannica Publishers, ed. (1991-1992). Enciclopedia Hispánica, tomo 10 (1ª ed.). pp. 408 páxs. ISBN 0-85229-555-3.
61. Davidson, Tom (11 de abril de 2019). "Archaeologists discover 3,600-year-old shipwreck that sunk in a storm". mirror. Consultado o 24 de febreiro do 2023.
62. "Turkish archaeologists discover world's 'oldest' Bronze Age shipwreck off Antalya coast". DailySabah. 8 de abril de 2019. Consultado o 24 de febreiro do 2023.
63. "Turkey: 3,600-year-old shipwreck found in Mediterranean". www.aa.com.tr. Consultado o 24 de febreiro do 2023.
64. Couper, Alastair (2015). The Geography of Sea Transport. pp. 33–37. ISBN 978-1-317-35150-4.
65. Balard, Michel (2003). Bull, Marcus Graham; Edbury, Peter; Phillips, Jonathan, eds. A experiencia de Crusading, Volume 2 – Definiting the Crusader Kingdom. Cambridge University Press. pp. 23–35. ISBN 978-0-521-78151-0.
66. Housley, Norman (2006). Contesting the Crusades. Blackwell Publishing. pp. 152–54. ISBN 978-1-4051-1189-8.
67. Brundage, James (2004). Medieval Italy: An Encyclopedia. Routledge. p. 273. ISBN 978-1-135-94880-1.
68. Robert Davis (5 December 2003). Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast and Italy, 1500–1800. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-71966-4. Consultado o 27 de febreiro do 2023.
69. "British Slaves on the Barbary Coast". Bbc.co.uk. Consultado o 27 de febreiro do 2023.
70. C.I. Gable – Constantinople Falls to the Ottoman Turks Arquivado 29 de outubro de 2014 en Wayback Machine. - Boglewood Timeline – 1998 – Recuperado o 3 de setembro de 2011.
71. "History of the Ottoman Empire, an Islamic Nation where Jews Lived" Arquivado 18 de outubro de 2014 en Wayback Machine. – Sephardic Studies and Culture – Recuperado o 3 de setembro de 2011.
72. Robert Guisepi – The Ottomans: From Frontier Warriors To Empire Builders – 1992 – History World International – Recuperado o 3 de setembro de 2011.
73. Véxase: Brian Lavery "Nelson's Navy: The Ships, Men, and Organization, 1793–1815" (2013).
74. Mary Pelletier "A brief history of the Suez Canal" In: Apollo 3 July 2018; Harry de Wilt: Is One Belt, One Road a China crisis for North Sea main ports? in World Cargo News, 17. December 2019; Marcus Hernig: Die Renaissance der Seidenstraße (2018), pp 112; Hans Reis "Der Suezkanal – die wichtigste von Menschen geschaffene Wasserstrasse wurde vor 150 Jahren gebaut und war oft umkämpft" In: Neue Zürcher Zeitung 17 November 2019; Bernhard Simon: Can The New Silk Road Compete With The Maritime Silk Road? in The Maritime Executive, 1 de xaneiro de 2020.
75. "Migrant deaths prompt calls for EU action". Al Jazeera – English. 13 de outubro de 2013. Consultado o 5 de marzo do 2023.
76. "Schulz: EU migrant policy 'turned Mediterranean into graveyard'". EUobserver. 24 de outubro de 2013. Consultado o 5 de marzo do 2023.
77. "Novruz Mammadov: The Mediterranean become a burial ground".
78. "Over one million sea arrivals reach Europe in 2015". UNHCR – The UN Refugee Agency. 30 de decembro de 2015. Consultado o 5 de marzo do 2023.
79. "What will Italy's new government mean for migrants?". The Local Italy. 21 de maio de 2018. Consultado o 14 de marzo do 2023.
80. Reuters, ed. (18 de xullo de 2017). "African migrants fear for future as Italy struggles with surge in arrivals". Consultado o 14 de marzo do 2023.
81. "Unión Mundial para la Naturaleza" (en español). Arquivado dende o orixinal o 13 de outubro de 2007. Consultado o 9 de novembro de 2007.
82. "O desecamento do Mediterráneo". Arquivado dende o orixinal o 21 de outubro de 2003. Consultado o 4 de novembro de 2007.
83. Hsü, K.J., M.B. Cita, W.B.F. Ryan, The origin of the Mediterranean environments, Initial Report of the Deep Sea Drilling Project, vol. 13, US Government Print. Office, Washington, 1973, pp. 1203–1235.
84. Diario Público. "Unha gran riada creou o Mediterráneo en dous anos" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 12 de decembro de 2009. Consultado o 9 de decembro de 2009.

Véxase tamén

Commons ten máis contidos multimedia sobre:  Mar Mediterráneo

Ligazóns externas

• Atlas ambiental del Mediterráneo no Centro Virtual Cervantes (en castelán)
• Valor natural, ameazas e solucións do Mediterráneo por Greenpeace (en castelán)
• Rápida inundación do Mediterráneo (en inglés)