Zenbakien izenak

Zenbakien izenak hizkuntzen eboluzioan eta hizkuntza-familietan ordezkapen lexikal gutxienekoa erakusten duten elementu lexikoak dira. Ikerketa baten arabera, Swadesh zerrendan agertzen diren terminoek baino 3.5 eta 20 aldiz gehiago iraun dezakete ordezkapenik gabe zenbakiek. Era berean, mutazio gutxiago izaten dituztela uste da, anbiguitaterik gabeko terminoak izaten direlako^[1].

Zenbaki izenen konparazioa ingelesez, txineraz eta vietnameraz: azkenengoan bi kontaketa sistema dituzte, txineratik maileguz jasoa ezkerrean agertzen delarik.

Hizkuntza indo-europarretan lekukotasun argiak daude iraupen eta bateratasun horrenak, baina baita hizkuntza bantuetan edo austronesiarretan^[1]. Euskaraz, hizkuntza isolatua izanik, ez dago konparatzerik beste hizkuntza batzuekin, baina arrazoi berberagatik euskarazko zenbakien izenak aski originalak direla agerikoa da, maileguetatik aparte egon direlarik, eta eboluzio propioa izan dutelarik. Hala ere, euskarazko zenbakien izenak erlatiboki berriak direla ere uste dute ikerlari batzuek^[2].

Zenbaki-sistemak

Euskarazko sistema hogeitarreko adibide bitxia: seiogei eta borz, 125. Leizarragaren Itun Berriko itzulpenean.

Zenbaki izenak, oro har, zenbaki-sistema bati edo besteri lotuak izaten dira. Euskaraz adibidez, sistema hamartarraren eta sistema hogeitarraren ondoriozko zenbaki izenak dauzkagu: 17 (hamazazpi, 10 + 7), eta 47 (berrogeita zazpi, 2 x 20 + 7).

Ehun arteko zenbakietan, Europako hizkuntzetan sistema hamartarra nagusi da, baina euskarazko hogeitarraren antzekoak badaude, era partzialean frantsesez bezala, adibidez (quatre-vingts 4 x 20). Ehundik gora ere erabili izan da sistema hogeitarra euskaraz inoiz: Joanes Leizarragaren Biblia itzulpenean (1571) seiogei forma ageri da zenbait aldiz (ehun eta hogei, alegia), hogeinaka kontatzearen ondorioaz; eta baita seiogei eta bortz ere bai^[3].

Euskarazko izenak

Euskaltzaindiak arautu bezala^[4], hauek dira euskarazko zenbaki izenak, 20 artekoak, eta hortik gorakoak taulan idazkera orokorra eta zalantzak argitzeko balio dezaketenak (hirurehun tarteko R batekin, baina seiehun ez).

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
bat	bi (biga)	hiru	lau	bost / bortz	sei	zazpi	zortzi	bederatzi	hamar
11	12	13	14	15	16	17	18	19	20
hamaika	hamabi	hamahiru	hamalau	hamabost / hamabortz	hamasei	hamazazpi	hemezortzi / hamazortzi	hemeretzi	hogei
21	70	80	100	101	300	400	600	700	800
hogeita bat	hirurogeita hamar	laurogei	ehun	ehun eta bat	hirurehun	laurehun	seiheun	zazpiehun	zortziehun

Biga erabiltzen da Iparraldean, bi zenbatzailea izenordain gisa ari denean. Bortz ekialdeko forma egokitzat hartzen da, baita bere osagarrietan, bost-en ondoan: hamabortz, bortzehun. Hemeretzi forma nagusitzat hartzen da, baina hamazortzi baztertu gabe. - Hirurogei eta laurogei aldaera nagusien ondoan, badira ekialdean hiruretan hogei eta lauretan hogei gisako moldeak ere. Euskalki batzuetan milatik gorako zenbakiak ehunka ere konta daitezke: hamahiru ehun (mila eta hirurehun). Hamabi ehun eta hogeita hamalau (1.234)^[4].

Euskal etimologiak

Euskararen Historia (Eusko Jaurlaritza, 2018) lanean, Joseba Lakarra hizkuntzalariak dio euskal zenbaki izenak beste hizkuntzetan konexiorik ez dutela: mila (1.000) mailegu argiaren behetiko zenbakiez ari da, noski^[2]. Hala ere, iberiera zaharraren ikertzaile batzuek hizkuntza hartako idazkietan euskararen lotu daitezkeen numeralak aipatu dituzte. Batetik zortzirainoko paralelismo zerrenda hau proposatu da: ban, bi(n), (k)ilu(n), lau(r), bors(te), śei, sisbi, sorse; eta gainera abaŕ (hamar) eta oŕkei (hogei)^[5].

Iberiar paralelismo horiek arbuiatzen ditu Lakarrak^[6], eta aldiz dio euskal erro propioekin azal daitezkeela euskarazko zenbaki izenak. Etimologia horietan, eskuen bidezko kontaketa zeinuen bidez azaltzen dira bitik zortzirainoko zenbakiak, eta bost zenbakiaren multiploak: 5, 10, 15, 20^[2].

Lau eri erakutsiz, 2, 3 eta 4 zenbakiak azal daitezke etimologikoki, eta ukabilaren keinuarekin 5 zenbakia.

Lakarrak proposatzen du lau eri erakutsiz egindako keinuekin azal daitekeen kontaketa sistema bat lehen zenbakientzat, erpurua geldi edo seinalatzeko edukirik: 1etik 4ra konta zitekeen horrela, erakuslea izanik lehena, hatz luzea 2.a, nagia 3.a eta txikia 4.a. Keinu hauetarik etimologikoki eratortzen ahal dira autorearen arabera, bi, hiru eta lau zenbakien izena (bat-ek beste azalpen bat beharko luke), honela:

• 2. *GON-I > GOI > GWI > BI, non *GON-I protoeuskarakoak garaia edo goikoa adierazten duen, eta esku zeinuaren hurrenkeran, hatz erakuslea da garaiena hain zuzen.
• 3. *HER-(B)UR (protoeuskaran eri labur) > HERUR > HIRUR > HIRU.

• 4. *LA-BUR (protoeuskaran, laburraren ondokoa, edo laburrena) > LAUR > LAU.

Goiko azalpen horietan nolabaiteko kontraesana dirudi erdiko eria izatea laburra, eta eri txikia, are laburragoa dena izatez, laburraren ondokoa. Hain zuzen, lehenago Lakarrak berak^[6] eta ondoren EHHEak,^[7] labur adiera ematen diote 4-ren etimologiari, eta Lakarrak *her-ur hitzaren amaiera laur-en kutsaduraz ere azal daitekeela esaten du (ohikoa da elkarren ondoko zenbakien arteko kutsadura: hemeretzi-tik hemezortzira eta, herri batzuetan, hemezazpi-raino bezala); izan ere, *her soila da hiru zenbakiaren izena heren hitzean.

5 zenbakiaren azalpenerako, berriz: ukabilaren zeinua egitetik, *BOR (protoeuskaran, biribila) > BORTZ > BOST ondorioztatuko litzateke,

Hona azalpenak, seitik zortzira bitartekoak:

• 
  6: ukabilaren ondoan, bat gehiago, ume edo sein bat erakutsiz, *SENI > SEHI > SEI.
• 
  7: ukabila eta bi eri erakutsiz, BORTZAZ-BI > [BORT]ZAZPI > ZAZPI
• 
  8: Eri-koskor guztiak erakutsiz (zortzi baitira), mendizerra baten irudia ematen dugu, *ZORROTZI > ZORTZI.

Bosten multiplo oinarrizkoek azalpen hau lukete halaber:

• 
  5: ukabila erakutsiz, *BOR (protoeuskaran, biribila) > BORTZ
• 
  10: bi ukabilekin biribil handia osatuz, *HAN (protoeuskaran, handia) + *BOR (protoeuskaran, biribila) > HAN-BOR > HAMAR.
• 
  15: bi keinu jarraian, *HAN-BOR eta *BOR > HAMAR eta BORTZ
• 
  20: aurrekoaz gain, beste *BOR keinu bat: *BOR + *GEN-I (bost gehiturik) > BORGENI > HOGEI

Goiko zeinu-bidezko etimologietatik kanpo leudeke zenbaki hauen azalpenak, guztiak nolanahi ere, euskarazko erro propioekin azalduak:

• 1, Bat: Bada aditz formatik azaldua, ba dena, ezerezarekin kontrastean^[7].
• 9, Bederatzi: *BAT-E-RA-DON-TZ-I > BAT-ERANTZI (Bat kendu, alegia) > BEDERATZI. Ohikoa formula da hau zenbait hizkuntzatan, 10etik abiatuta 9aren izena kenkezta osatzekoa. EHHEak,^[7] aldiz, bederatzu formari lehentasuna emanez (Zuberoa eta Erronkarikoa, baina Erdi Aroko mendebalderagoko toponimian dokumentatua), *bad-e-ra-tzu aukera aipatzen du, "(hamarretik) batera-tsu".
• 11, Hamaika: Tartean *HAMAR-BAD-E-KA delarik, bat-aren presentziarekin.
• 100, ehun. *EHON > EHUN, non ehun/oihal hitzaren alor semantikotik letorkeen paralelismoa, ASKO esanahiagatik, "oihal bateko hariak bezala".^[2]

Hizkuntza indoeuroparrak

Euskararen eta bere inguruko hizkuntza indoeuroparren zenbaki oinarrizkoen konparazioak agerian uzten du hizkuntza indoeuroparretan batasun handia dagoela zenbaki izenetan, eta euskarazkoak guztiz direla desberdinak.

Euskara	Gaztelania	Frantsesa	Katalana	Galiziera	Italiera	Ingelesa	Alemana	Neerlandera
bat	uno / una	un	u (un) /una	un / unha	uno	one	eins	een
bi	dos	deux	dos / dues	dous / duas	due	two	zwei	twee
hiru	tres	trois	tres	tres	tre	three	drei	drie
lau	cuatro	quatre	quatre	catro	quattro	four	vier	vier
bost	cinco	cinq	cinc	cinco	cinque	five	fünf	vijf
sei	seis	six	sis	seis	sei	six	sechs	zes
zazpi	siete	sept	set	sete	sette	seven	sieben	zeven
zortzi	ocho	huit	vuit	oito	otto	eight	acht	acht
bederatzi	nueve	neuf	nou	nove	nove	nine	neun	negen
hamar	diez	dix	deu	dez	dieci	ten	zehn	tien

Hizkuntza indoeuroparren zenbakien bateratasuna oso handia da bere esparru geografiko osoan, eta antzinatasunagatik nabarmena da. Taula honetan Indiako ekialdean hitz egiten Odia hizkuntzako zenbakiak^[8] konpara daitezke latinezkoekin:

Zifra	Odia	latinez	Odia ordinala	Ord. latinez
1	eka	ūnus, ūna, ūnum	prathama	prīmus
2	dui	duo, duae, duo	dbitīẏa	secundus
3	tini	trēs, tria	tr̥tīẏa	tertius
4	cāri	quattuor	caturtha	quārtus
5	pāñca	quīnque	pañcama	quīntus
6	cha'a	sex	ṣaṣṭha	sextus
7	sāta	septem	saptama	septimus
8	āṭha	octō	aṣṭama	octāvus
9	na'a	novem	nabama	nōnus
10	daśa	decem	daśama	decimus

Goiko taulak are bateratasun handiagoa erakusten du zenbaki ordinalen kasuan. Latinetik aldaketa gutxiagorekin igaro dira horiek hizkuntza erromantzeetan, eta Odia hizkuntzan ere antzinako sanskritotik zuzenago datoz^[9].

Hizkuntza austronesiarrak

Munduan hedapen geografiko zabalenetakoa eta hizkuntza kopuruan anitzetakoa duen hizkuntza taldea austronesiarra da.

Austronesian hizkuntzak, beren azpi-talde nagusiekin eta hedapenarekin.

Mapak erakusten du nola Taiwango jatorri posibletik zabaldu zen erdigune batean Asiako hego-ekialdeko uharteetan, hortik zabalkundea eginez Madagaskarreraino mendebalderantz (malagasiera), eta Ozeaniako uharteetan ekialderantz. Hala ere, zenbakien izenetan bateratasun handia ikusten da hizkuntza taldean. Salbuespena nabarmena da txamorroera, non kolonizatzaile espainiarren eraginez kontaketa sistema guztiz aldatu zen.

Taiwango jatorri puntua	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Atayal	qutux	sazing	cyugal	payat	magal	mtzyu	mpitu	mspat	mqeru	mopuw
Sakizaya	cacay	tosa	tolo	sepat	lima	enem	pito	walo	siwa	cacay a bataan
Erdigunekohizkuntzak	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Baliera	besik	due	telu	papat	lime	nenem	pitu	kutus	sie	dase
Cebuano	usa	duha	tulo	upat	lima	unom	pito	walo	siyam	napulo pulo
Ilocano	maysa	dua	tallo	uppat	lima	innem	pito	walo	siam	sangapulo
Indonesiera	satu	dua	tiga	empat	lima	enam	tujuh	delapan	sembilan	sepuluh
Malagasy	isa iray	roa	telo	efatra	dimy	enina	fito	valo	sivy	folo
Tagalog	isá	dalawá	tatló	apat	limá	anim	pitó	waló	siyám	sampû
Tetun	ida	rua	tolu	hat	lima	nen	hitu	ualu	sia	sanulu
Ozeaniakoak	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Txamorroera	unu/una	dos	tres	kuåttro'	singko'	sais	sietti	ocho	nuebi	dies
Kiribatiera	teuana	uoua	tenua	aua	nimaua	onoua	itua	wanua	ruaiwa	tebwina
Hawaiera	'e-kahi	'e-lua	'e-kolu	'e-hā	'e-lima	'e-ono	'e-hiku	'e-walu	'e-iwa	'umi
Māori	tahi	rua	toru	whā	rima	ono	whitu	waru	iwa	tekau
Rapanui	'e-tahi ka-tahi	'e-rua ka-rua	'e-toru ka-toru	'e-hā ka-hā	'e-rima ka-rima	'e-ono ka-ono	'e-hitu ka-hitu	'e-va'u ka-va'u	'e-iva ka-iva	'e-angahuru ka-angahuru
Samoera	tasi	lua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	iva	sefulu
Tahitiera	hō'ē tahi	piti	toru	maha	pae	ōno	hitu	va'u	iva	hō'ē 'ahuru
Tongera	taha	ua	tolu	fa	nima	ono	fitu	valu	hiva	hongofulu taha noa
Tuvaluera	tahi tasi	lua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	iva	sefulu

Bantu hizkuntzak

Niger-Congo hizkuntza taldearen azpimultzo bat dira bantu hizkuntzak, bateratasun handia erakusten dutenak Afrikako erdialde eta hegoalde osoan zehar, zabalkunde nahiko berri baten aztarna dela uste dena.

Bantu hizkuntzak	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Kinyarwanda	rimwe	kabiri	gatatu	kane	gatanu	gatandatu	karindwi	umunani	icyenda	icumi
Kituba	mosi	zole	tatu	iya	tanu	sambanu	nsambwadi	nana	uvwa	kumi
Lingala	mɔ̌kɔ́	míbalé	mísáto	mínei	mítáno	motóbá	nsambo	mwambe	libwá	zómi
Fe'fe'	nshʉ'	pʉɑ	taa	kwɑ	tii	ntoho	sǝǝmbʉɑ	hǝǝ	vʉ'ʉ	gham / o / moo
Shona	imwe	piri	tatu	ina	shanu	tanhatu	nomwe	sere	pfumbamwe	gumi
Swahili	moja	mbili	tatu	nne	tano	sita	saba	nane	tisa	kumi
Xhosa	nye	nbini	ntathu	ne	hlanu	thandathu	xhenxe	bhozo	thoba	shumi
Zuluera	kunye	kubili	kuthathu	kune	isihlanu	isithupha	isikhombisa	isishiyagalombili	isishiyagalolunye	ishumi

Txinerazko zenbakiak eta beren eragina

Asiako ekialdeko hizkuntza batzuetan, txineraz erabiltzen diren zenbakien izenak erabiltzen dira, mailegu kulturalak, baina aldi berean jatorrizko izen-multzo paraleloak erabiltzen dira. Hauxe da kasua vietnamera, koreera eta japonierarekin, kulturazko hiru hizkuntza familia-harremanik gabe txinerarekin^[10].

Hiru kasuetan, txinerazko idazkera moldeen zabalkundetik gertatu da mailegatzea, eta finkatu diren formak egungo txinera mandarinera ofizialarekin baino, iraganeko txinerazko moldeekin dute zerikusia.

Honako taula honek erakusten du, ezkerretik eskuinerantza, nola erabiltzen diren zenbaki-izen bikoitz hauek, koreeraz, japonieraz eta vietnameraz.

Txinerazko zenbakiak, eta beren agerpena inguruko hizkuntzen sistemetan.

Japonieraz, adibidez, kanji karaktereek (txineran jatorria durenak) irakurketa bikoitza dute 1etik 10era, modu sinitikoa bata (txineratik datorrena), eta jatorrizkoa bestea. Esate baterako, 三 san era sinitikoan, eta mittsu japoniar natiboan. Sistema natiboa bakarrik erabiltzen da 10 arte, eta gauza batzuk kontatzeko orduan ez da erabiltzen (dirua, denbora, pertsonak). Sistema sinitikoa beraz nagusitu egin da japonieraz^[11].

Vietnameraz, ordea, sistema natiboa da gehien erabiltzen dena, kontaketa arruntetan zein matematiketan. Sistema sinitikoa txineratik eratorritako esamoldeetan gorde da, gutxi gora-behera bi- edo tri- aurrizki klasikoak Europako hizkuntzetan erabiltzen diren bezala^[10].

Koreeraz tarteko oreka bat dago sistema sinitikoaren eta natiboaren artean. Oro har, ehun arte sistema natiboa da nagusi, eta hortik gora sinitikoa. Kontaketan, ohitura banaketa bat dago, eta sistema natiboan kontatzen dira, adibidez, pertsonak, objektuak oro har eta adina. Sistema sinitikoa aldiz ikusten da datetan, diruan, helbide eta telefono zenbakietan^[12].

Hizkuntza kartveliarrak

Georgierak eta bere ahaideek Hego Kaukasoan osatzen duten multzoa da hizkuntza hauena:

Lingua	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Georgiera	ერთი erti	ორი ori	სამი sami	ოთხი otxi	ხუთი xuti	ექვსი ekvsi	შვიდი švidi	რვა rva	ცხრა cxra	ათი ati
Lazera	არ ar	ჟურ/ჯურ žur/ǯur	სუმ sum	ოთხ otx	ხუთ xut	ანსი/აში ansi/aši	შქ(ვ)ით šk(v)it	ოვრო ovro	ცხო(ვ)რო cxo(v)ro	ვით vit
Mingreliera	ართი/აკა arti/akʼa	ჟირი žiri	სუმი sumi	ოთხი/ანთხი otxi/antxi	ხუთი xuti	ამშვი amšvi	შქვითი škviti	(ბ)რუო (b)ruo	ჩხორო čxoro	ვითი viti
Svanera	ეშხუ ešxu	ჲორი/ჲერუ/ჲერბი jori/jeru/jerbi	სემი sami	(ვ)ოშთხვ (w)oštxw	ვოხვიშდ/ვოხუშდ woxwišd/woxušd	უსგვა/უსკვა usgwa/uskʼwa	იშგვიდ/იშკვიდ išgwid/iškʼwid	არა ara	ჩხარა čxara	ჲეშდ ješd

Erreferentziak

1. (Ingelesez) Pagel, Mark; Meade, Andrew. (2018-02-19). «The deep history of the number words» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 373 (1740): 20160517.  doi:10.1098/rstb.2016.0517. ISSN 0962-8436. PMID 29292363. PMC PMC5784043. (Noiz kontsultatua: 2022-06-02).
2. Gorrotxategi (ed.) 2018. 4.6.10 atala: Zenbait alor semantiko.
3. (Ingelesez) balbula: Leizarraga (1571): "Eta spazio hura zen luze seiogei eta bortz urrhets." edo "Eta zen han berean konpainia bat seiogei personaren ingurukorik.". (Noiz kontsultatua: 2022-06-02).
4. «zenbaki kardinalak - Euskara Batuaren Eskuliburua» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-07-01).
5. Orduña Aznar, Eduardo. (2011). «Los numerales ibéricos y el protovasco» Veleia: Revista de prehistoria, historia antigua, arqueología y filología clásicas (28): 125–140. ISSN 0213-2095. (Noiz kontsultatua: 2022-07-01).
6. (Gaztelaniaz) Lakarra, Joseba A.. (2010). «Haches, diptongos y otros detalles de alguna importancia: notas sobre numerales (proto)vascos y comparación vasco-ibérica (con un apéndice sobre 'hiri' y otro sobre 'bat-bi')» Veleia (27)  doi:10.1387/veleia.4937. ISSN 2444-3565. (Noiz kontsultatua: 2022-07-01).
7. EHHE. (Euskaltzaindia). «Hiztegia - Bat» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-07-03).
8. «Numbers in Odia (Oriya)» omniglot.com (Noiz kontsultatua: 2022-06-03).
9. «Learning Sanskrit - Sanskrit numbers - Ordinals - Sanskrit & Trika Shaivism» www.sanskrit-trikashaivism.com (Noiz kontsultatua: 2022-06-03).
10. «Numerals - SE Asian Readings of Characters» dylansung.tripod.com (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
11. (Ingelesez) Japanese Numbers: All You Need to Know about How to Count in Japanese? – EDOPEN Japan. (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
12. Song, Jae Jung. The Korean Language: Structure, Use and Context.  doi:10.4324/9780203390825. (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).

Bibliografia

• Gorrotxategi (ed.) et al (2018). Euskararen Historia (Eusko Jaurlaritza). ISBN 978-84-457-3433-9

Kanpo estekak

• Datuak: Q1939570