Αθρησκεία

Αθρησκεία (επίθετο: μη θρησκευόμενος ή άθρησκος)^[1], είναι η απουσία, αδιαφορία ή απόρριψη απέναντι στη θρησκεία.^[2][3][4] Περιλαμβάνει την απόρριψη προς την οργανωμένη θρησκεία, τις θρησκευτικές πρακτικές ή τα θρησκευτικά ιδρύματα .

Άθεοι, αγνωστικιστές και άθρησκοι, σύμφωνα με το Dentsu Institute (2006) και την έρευνα του Zuckerman (2005)

Όταν χαρακτηρίζεται ως απόρριψη των θρησκευτικών πεποιθήσεων, περιλαμβάνει τον αθεϊσμό, τον αγνωστικισμό, το ντεϊσμό, τη θρησκευτική διαφωνία, τον υλισμό και τον κοσμικό ανθρωπισμό.
Όταν χαρακτηρίζεται ως απουσία θρησκευτικών πεποιθήσεων, μπορεί να περιλαμβάνει τον πανθεϊσμό ή και τον σκεπτικισμό. Όταν χαρακτηρίζεται ως αδιαφορία για τη θρησκεία, είναι γνωστός ως απαθεϊσμός. Όταν χαρακτηρίζεται ως εχθρότητα απέναντι στη θρησκεία, συμπεριλαμβάνει τον αντιθεϊσμό, την αντιθρησκεία και το μισοθεϊσμό.

Η αθρησκεία μπορεί να περιλαμβάνει ορισμένες μορφές θεϊσμού, ανάλογα με το θρησκευτικό πλαίσιο στο οποίο ορίζεται. Για παράδειγμα, στην Ευρώπη του 18ου αιώνα, η επιτομή της αθρησκείας ήταν ο ντεϊσμός.^[5]

Ιστορία

Μια πρώιμη μορφή μαζικής αθρησκείας εκφράστηκε κατά την Εποχή του Διαφωτισμού, ήδη από τον 17ο αιώνα. Το βιβλίο του Baron d'Holbach «Christianity Unveiled» του 1761, επιτέθηκε όχι μόνο στον Χριστιανισμό αλλά γενικά στη θρησκεία, ως εμπόδιο στην ηθική πρόοδο της ανθρωπότητας. 

Κρατική αθρησκεία

«...Η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος, η θαλπωρή ενός άκαρδου κόσμου, είναι το πνεύμα ενός κόσμου απ' όπου το πνεύμα έχει λείψει. Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού....».^[6]. Η περίφημη φράση του Μαρξ που συνοψίζει την αντίληψη του ρόλου της Θρησκείας σύμφωνα με τον Μαρξισμό - Λενινισμό.

Η Σοβιετική Ένωση υιοθέτησε την πολιτική ιδεολογία του μαρξισμού -λενινισμού και κατ' επέκταση την πολιτική του κρατικού αθεϊσμού .^[7] Κατεύθυνε διάφορους βαθμούς αντιθρησκευτικών προσπαθειών σε διαφορετικές θρησκείες, ανάλογα με την απειλή που αποτελούσαν για το σοβιετικό κράτος και την προθυμία τους να υποταχθούν στην πολιτική εξουσία. Αυτές οι αντιθρησκευτικές εκστρατείες απευθύνονταν σε όλες τις θρησκείες,^[8][9] συμπεριλαμβανομένων των χριστιανικών, ισλαμικών, βουδιστικών, εβραϊκών και σαμανιστικών θρησκειών. Στη δεκαετία του 1930, κατά τη διάρκεια της σταλινικής περιόδου, η κυβέρνηση κατέστρεψε κτίρια εκκλησιών ή τα έθεσε σε κοσμική χρήση (ως μουσεία θρησκείας και αθεΐας, κλαμπ ή αποθηκευτικούς χώρους), εκτέλεσε κληρικούς, απαγόρευσε τη δημοσίευση του περισσότερου θρησκευτικού υλικού και καταδίωξε ορισμένα μέλη θρησκευτικών ομάδων.^[8][10][11] Λιγότερο βίαιες προσπάθειες για μείωση ή εξάλειψη της επίδρασης της θρησκείας στην κοινωνία πραγματοποιήθηκαν επίσης σε άλλες περιόδους της σοβιετικής ιστορίας. Για παράδειγμα, ήταν συνήθως απαραίτητο να είσαι άθεος για να αποκτήσεις οποιαδήποτε σημαντική πολιτική θέση ή οποιαδήποτε επιστημονική εργασία με κύρος. Έτσι πολλοί άνθρωποι έγιναν άθεοι για να προχωρήσουν την καριέρα τους. Κατά τα έτη 1921-1950, ορισμένοι εκτιμούν ότι 15 εκατομμύρια Χριστιανοί σκοτώθηκαν στη Σοβιετική Ένωση.^[12] Έως 500.000 Ρώσοι Ορθόδοξοι Χριστιανοί διώχθηκαν από τη σοβιετική κυβέρνηση, χωρίς να περιλαμβάνονται άλλες θρησκευτικές ομάδες.^[13] Η Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μολδαβίας στόχευσε πολυάριθμους κληρικούς για σύλληψη και ανάκριση, ως εχθρούς του κράτους και πολλές εκκλησίες, τζαμιά και συναγωγές μετατράπηκαν σε κοσμικές χρήσεις.^[14]

Η Λαϊκή Δημοκρατία της Αλβανίας είχε στόχο την τελική εξάλειψη κάθε θρησκείας στην Αλβανία με στόχο τη δημιουργία ενός άθεου έθνους, το οποίο δήλωσε ότι είχε επιτύχει το 1967. Το 1976, η Αλβανία εφάρμοσε την συνταγματική απαγόρευση της θρησκευτικής δραστηριότητας και προπαγάνδας.^[15] Η κυβέρνηση εθνικοποίησε τις περισσότερες περιουσίες των θρησκευτικών ιδρυμάτων και τις χρησιμοποίησε για μη θρησκευτικούς σκοπούς, όπως πολιτιστικά κέντρα για νέους. Η θρησκευτική λογοτεχνία απαγορεύτηκε. Πολλοί κληρικοί και θεϊστές δικάστηκαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν. Όλοι οι ξένοι Ρωμαιοκαθολικοί κληρικοί εκδιώχθηκαν το 1946.^[15][16] Η Αλβανία ήταν η μόνη χώρα που απαγόρευσε επίσημα τη θρησκεία. 

Οι αρχές στη Λαϊκή Δημοκρατία της Ρουμανίας είχαν ως στόχο να κινηθούν προς μια αθεϊστική κοινωνία, στην οποία η θρησκεία θα θεωρούνταν ως η ιδεολογία της αστικής τάξης. Το καθεστώς ξεκίνησε επίσης να προπαγανδίζει ανάμεσα στις εργατικές μάζες στην επιστήμη, στην πολιτική και στη κουλτούρα για να τις βοηθήσει να καταπολεμήσουν τη δεισιδαιμονία και τον μυστικισμό και ξεκίνησε μια αντιθρησκευτική εκστρατεία με στόχο τη μείωση της επιρροής της θρησκείας στην κοινωνία.^[17] Μετά την κομμουνιστική ανάληψη το 1948, κάποιο προσωπικό της εκκλησίας φυλακίστηκε για πολιτικά εγκλήματα.^[18]

Οι Ερυθροί Χμερ προσπάθησαν να εξαλείψουν την πολιτιστική κληρονομιά της Καμπότζης, συμπεριλαμβανομένων των θρησκειών της, ιδιαίτερα του Βουδισμού Theravada .^[19] Στα τέσσερα χρόνια της κυριαρχίας των Ερυθρών Χμερ, τουλάχιστον 1,5 εκατομμύρια Καμπότζοι χάθηκαν. Από τους εξήντα χιλιάδες βουδιστές μοναχούς που υπήρχαν προηγουμένως, μόνο τρεις χιλιάδες επέζησαν της γενοκτονίας της Καμπότζης.^[20]

Αξιοσημείωτοι αντιθρησκευόμενοι άνθρωποι

Φιλόσοφοι

• Τόμας Πέιν (1737–1809), Αγγλοαμερικανός συγγραφέας και ντειστής που έγραψε μια καυστική κριτική για τη θρησκεία στην «Εποχή του Λόγου» (1793–4): «Όλα τα εθνικά ιδρύματα των εκκλησιών, είτε εβραϊκές, χριστιανικές ή τουρκικές [δηλ. Μουσουλμανικές], δεν μου φαίνονται παρά ανθρώπινες εφευρέσεις που δημιουργήθηκαν για να τρομοκρατήσουν και να υποδουλώσουν την ανθρωπότητα και να μονοπωλήσουν την εξουσία και το κέρδος».
• Καρλ Μαρξ (1818-1883), Γερμανός φιλόσοφος, κοινωνικός επιστήμονας, σοσιαλιστής. Είναι γνωστός για τις αντιθρησκευτικές του απόψεις. Είπε ότι «η θρησκεία είναι ο αναστεναγμός του καταπιεσμένου πλάσματος, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου και η ψυχή των ψυχών χωρίς ψυχή. Είναι το όπιο του λαού. Η κατάργηση της θρησκείας ως απατηλής ευτυχίας των ανθρώπων είναι το αίτημα για την πραγματική τους ευτυχία. Το να τους καλέσετε να εγκαταλείψουν τις ψευδαισθήσεις τους σχετικά με την κατάστασή τους είναι να τους καλέσετε να εγκαταλείψουν μια κατάσταση που απαιτεί ψευδαισθήσεις. Η κριτική της θρησκείας είναι, επομένως, στο έμβρυο, η κριτική σε εκείνο το κοίλωμα δακρύων του οποίου η θρησκεία είναι το φωτοστέφανο. Η κατάργηση της θρησκείας ως απατηλή ευτυχία των ανθρώπων είναι το αίτημα για την πραγματική τους ευτυχία ».^[21]
• Φρίντριχ Βίλχελμ Νίτσε (1844-1900), Γερμανός φιλόσοφος, πολιτικός κριτικός, και ποιητής. Έγραψε αρκετά κριτικά κείμενα για τη θρησκεία, την ηθική, τον σύγχρονο πολιτισμό, τη φιλοσοφία και την επιστήμη. 
• Τζον Ντιούι (1859–1952), Αμερικανός πραγματιστής φιλόσοφος, ο οποίος πίστευε ότι ούτε η θρησκεία ούτε η μεταφυσική μπορούσαν να προσφέρουν νόμιμες ηθικές ή κοινωνικές αξίες, αν και ο επιστημονικός εμπειρισμός θα μπορούσε (βλ. Επιστήμη της ηθικής ).^[22]
• Μπέρτραντ Ράσελ (1872–1970), Άγγλος λογικός και φιλόσοφος που πίστευε ότι η αυθεντική φιλοσοφία μπορεί να επιδιωχθεί μόνο αν δοθεί μια αθεϊστική βάση «ανυποχώρητης απελπισίας». Το 1948, συζήτησε περίφημα με τον Ιησουίτη ιερέα και τον φιλοσοφικό ιστορικό πατέρα Frederick Copleston για την ύπαρξη του Θεού .
• Άυν Ραντ (1905–1982), Ρωσοαμερικανίδα μυθιστοριογράφος και φιλόσοφος, ιδρύτρια του αντικειμενικισμού .^[23]
• Μάνταλιν Μάρεϊ Ο'Χερ (1919–1995), Αμερικανίδα άθεη ακτιβίστρια, ιδρύτρια της Αμερικανικής οργάνωσης Αθεϊστών.
• Ρίτσαρντ Ντόκινς (γεν. 1941), Άγγλος βιολόγος, ένας από τους «τέσσερις ιππείς» του Νέου Αθεϊσμού . Έγραψε το Η περί Θεού Αυταπάτη, επικρίνοντας την πίστη στο θείο, το 2006.^[24]
• Christopher Hitchens (1949–2011), Αγγλοαμερικανός συγγραφέας και δημοσιογράφος, ένας από τους «τέσσερις ιππείς» του Νέου Αθεϊσμού . Έγραψε το Ο Θεός δεν είναι μεγάλος το 2007.^[25]
• Steven Pinker (γεννημένος το 1954), Καναδο-Αμερικανός γνωστικός επιστήμονας που πιστεύει ότι η θρησκεία υποκινεί τη βία.^[26]
• Σαμ Χάρρις (γεννημένος το 1967), συγγραφέας του The End of Faith . Είπε "Αν μπορούσα να κουνήσω ένα μαγικό ραβδί και να απαλλαγώ από τον βιασμό ή τη θρησκεία, δεν θα δίσταζα να ξεφορτωθώ τη θρησκεία".^[27]

Πολιτικοί

• Johann Most (1846-1906), Γερμανός αναρχικός, ο οποίος έγραψε το Die Gottespest ενάντια σε οποιαδήποτε θρησκεία. 
• Βλαντιμίρ Λένιν (1870-1924), Σοβιετικός ηγέτης από το 1917 έως το 1924, ο οποίος, όπως και οι περισσότεροι Μπολσεβίκοι ,  πίστευαν ότι όλες οι θρησκείες είναι "τα όργανα της αστικής αντίδρασης, που χρησιμοποιούνται για την προστασία της εκμετάλλευσης και του αποσβολώματος της εργατικής τάξης".
• Ιωσήφ Στάλιν (1878–1953), ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης από το 1922 έως το 1953, ο οποίος διώκε ενεργά τις θρησκείες. 
• Νικίτα Χρουστσόφ (1894–1971), σοβιετικός ηγέτης το 1953–64, ο οποίος ξεκίνησε, μεταξύ άλλων μέτρων,^[28][29] τη σοβιετική αντιθρησκευτική εκστρατεία 1958-1964 .
• Plutarco Elías Calles (1877-1945), πρόεδρος του Μεξικού μεταξύ 1924 και 1928. Κατά τη διάρκεια της κυβέρνησής του άρχισε ο πόλεμος του Κριστέρο.^[30]
• Periyar EV Ramasamy (1879–1973), πολιτικός των Ταμίλ, μεταξύ 1938 και 1973, ο οποίος προπαγάνδιζε τις αρχές του ορθολογισμού, του αυτοσεβασμού, των δικαιωμάτων των γυναικών και της εξάλειψης της κάστας στη Νότια Ινδία
• Μάο Τσε Τουνγκ (1893–1976), Κινέζος κομμουνιστής ηγέτης. 
• Ενβέρ Χότζα (1908–1985), Αλβανός κομμουνιστής ηγέτης μεταξύ 1944 και 1985 που απαγόρευσε τη θρησκεία στην Αλβανία. 
• Ο Πολ Ποτ (1925–1998), ήταν Καμποτζιανός πολιτικός και επαναστάτης που ηγήθηκε των Ερυθρών Χμερ, που απαγόρευαν τη θρησκεία στην Καμπότζη.

Άλλοι

• Χαρούκι Μουρακάμι, Ιάπωνας πεζογράφος που έγραψε: «Ο Θεός υπάρχει μόνο στο μυαλό των ανθρώπων. Ειδικά στην Ιαπωνία, ο Θεός ήταν πάντα ένα είδος ευέλικτης έννοιας. Δείτε τι συνέβη στον πόλεμο. Ο Ντάγκλας Μακ Άρθουρ διέταξε τον θεϊκό αυτοκράτορα να σταματήσει να είναι Θεός, και το έκανε, κάνοντας μια ομιλία λέγοντας ότι ήταν απλώς ένας συνηθισμένος άνθρωπος.» ^{[εκκρεμεί παραπομπή]}
• Ricky Gervais, Βρετανός κωμικός και ηθοποιός που ασκούσε κριτική στη θρησκεία σε σκίτσα και άλλες κωμικές παραστάσεις
• Bill Maher, Αμερικανός κωμικός, ο οποίος έγραψε και πρωταγωνίστησε στο Religulous, ένα ντοκιμαντέρ του 2008 που επικρίνει και χλευάζει τη θρησκεία.
• Φίλιπ Ροθ, σύγχρονος Εβραίος-Αμερικανός μυθιστοριογράφος.^[31]

Κατάλογος χωρών ανά ποσοστό αθρησκείας

Σύμφωνα με παγκόσμια μελέτη του Pew Research Center σε 230 χώρες και εδάφη το 2012, το 16% του παγκόσμιου πληθυσμού δεν σχετίζεται με καμία θρησκεία.^[32] Ο πληθυσμός των άθρησκων αυξήθηκε σημαντικά τα τελευταία χρόνια.^[33] Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα δύο ερευνών σχετικά με τα ποσοστά αθρησκείας σε κάθε χώρα.

Χώρα	Ποσοστό άθρησκων	Πηγή
Σουηδία ! Σουηδία	76	[34]
Τσεχία ! Τσεχία	75	[35]
Εσθονία ! Εσθονία	70	[36]
Ολλανδία ! Ολλανδία	68	[37]
Ιαπωνία ! Ιαπωνία	64	[36]
Βιετνάμ ! Βιετνάμ	63	[36][38]
Δανία ! Δανία	61	[36]
Γερμανία ! Γερμανία	59	[34]
Νότια Κορέα ! Νότια Κορέα	56	[38][39]
Σουηδία ! Σουηδία	54	[36]
Ηνωμένο Βασίλειο ! Ηνωμένο Βασίλειο	53	[40]
Αλβανία ! Αλβανία	52	[41][42][43]
Αζερμπαϊτζάν ! Αζερμπαϊτζάν	51	[44]
Κίνα ! Κίνα	51	[36][38][45]
Νέα Ζηλανδία ! Νέα Ζηλανδία	48	[46]
Ρωσία ! Ρωσία	48	[38]
Λευκορωσία ! Λευκορωσία	48	[38]
Ουρουγουάη ! Ουρουγουάη	47	[47]
Γαλλία ! Γαλλία	44	[36]
Κούβα ! Κούβα	44	[48]
Φινλανδία ! Φινλανδία	43	[36]
Ουγγαρία ! Ουγγαρία	43	[38]
Ισλανδία ! Ισλανδία	42	[49]
Λετονία ! Λετονία	41	[38]
Χιλή ! Χιλή	38	[50]
Βέλγιο ! Βέλγιο	35	[38]
Αυστραλία ! Αυστραλία	30	[51]
Βουλγαρία ! Βουλγαρία	30	[38]
Λουξεμβούργο ! Λουξεμβούργο	30	[38]
Σλοβενία ! Σλοβενία	30	[38]
Ισπανία ! Ισπανία	29	[52]
Ελβετία ! Ελβετία	26	[53]
Καναδάς ! Καναδάς	24	[54]
Σλοβακία ! Σλοβακία	23	[38]
Ηνωμένες Πολιτείες ! Ηνωμένες Πολιτείες	26	[55]
Αργεντινή ! Αργεντινή	21	[56]
Μποτσουάνα ! Μποτσουάνα	21	[57]
Τζαμάικα ! Τζαμάικα	21	[58]
Λιθουανία ! Λιθουανία	19	[38]
Ελ Σαλβαδόρ ! Ελ Σαλβαδόρ	19	[59]
Σιγκαπούρη ! Σιγκαπούρη	19	[60]
Ιταλία ! Ιταλία	18	[38]
Ουκρανία ! Ουκρανία	16	[61]
Νικαράγουα ! Νικαράγουα	16	[62]
Μπελίζ ! Μπελίζ	16	[63]
Νότια Αφρική ! Νότια Αφρική	15	[64]
Κροατία ! Κροατία	13	[38]
Γουατεμάλα ! Γουατεμάλα	13	[65]
Αυστρία ! Αυστρία	12	[38]
Πορτογαλία ! Πορτογαλία	11	[38]
Κόστα Ρίκα ! Κόστα Ρίκα	11	[66]
Φιλιππίνες ! Φιλιππίνες	11	[38]
Κολομβία ! Κολομβία	11	[67]
Σουρινάμ ! Σουρινάμ	10	[68]
Τουρκία ! Τουρκία	9	[69]
Ονδούρα ! Ονδούρα	9	[67]
Βραζιλία ! Βραζιλία	8	[70]
Ισημερινός ! Ισημερινός	8	[71]
Περού ! Περού	8	[72]
Ινδία ! Ινδία	7	[38]
Δημοκρατία της Ιρλανδίας ! Δημοκρατία της Ιρλανδίας	7	[73]
Βενεζουέλα ! Βενεζουέλα	6	[67]
Σερβία ! Σερβία	6	[38]
Πολωνία ! Πολωνία	5	[38]
Βολιβία ! Βολιβία	5	[74]
Ελλάδα ! Ελλάδα	4	[38]
Μαυροβούνιο ! Μαυροβούνιο	3	[75]
Παναμάς ! Παναμάς	3	[76]
Ρουμανία ! Ρουμανία	2	[38]
Τανζανία ! Τανζανία	2	[38]
Παραγουάη ! Παραγουάη	2	[77]
Μάλτα ! Μάλτα	1	[38]
Ιράν ! Ιράν	1	[38]
Ουγκάντα ! Ουγκάντα	1	[38]
Νιγηρία ! Νιγηρία	1	[38]
Ταϊλάνδη ! Ταϊλάνδη	1	[78]
Καμπότζη ! Καμπότζη	1	[58]
Μπανγκλαντές ! Μπανγκλαντές	1	[38]

Παραπομπές

1. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Νοεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 5 Μαΐου 2018.
2. «Anti-religion». Merriam-Webster Dictionary. Merriam-Webster Online. Ανακτήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 2017.
3. «Antireligion». Collins Dictionary. Collins Dictionary Online. Ανακτήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 2017.
4. Bullivant, Stephen· Lee, Lois (2016). A Dictionary of Atheism. Oxford University Press. ISBN 9780191816819.
5. Campbell, Colin. 1971. Towards a Sociology of Irreligion. London:McMillan p. 31.
6. «Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου» (μετάφραση: Μπάμπης Λυκούδης), Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1978
7. Kowalewski 1980: "The Soviet policy of state atheism (gosateizm), albeit inconsistently applied, remains a major goal of official ideology. Massive state resources have been expended not only to prevent the implanting of religious belief in nonbelievers but also to eradicate "prerevolutionary remnants" already existing. The regime is not merely passively committed to a godless polity but takes an aggressive stance of official forced atheization. Thus a major task of the police apparatus is the persecution of forms of religious practice. Not surprisingly, the Committee for State Security (KGB) is reported to have a division dealing specifically with "churchmen and sectarians."
8. http://www.countrystudies.us/russia/38.htm
9. «Soviet Union: Policy toward nationalities and religions in practice». www.country-data.com. Μαΐου 1989. Ανακτήθηκε στις 25 Απριλίου 2017.
10. Timasheff, N. S. (1941). «The Church in the Soviet Union 1917 - 1941». Russian Review 1 (1): 20–30. doi:10.2307/125428. https://archive.org/details/sim_russian-review_1941-11_1_1/page/20.
11. «Revelations from the Russian Archives: ANTI-RELIGIOUS CAMPAIGNS». Library of Congress. US Government. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2016. The Soviet Union was the first state to have as an ideological objective the elimination of religion. Toward that end, the Communist regime confiscated church property, ridiculed religion, harassed believers, and propagated atheism in the schools. Actions toward particular religions, however, were determined by State interests, and most organized religions were never outlawed.
12. World Christian trends, AD 30-AD 2200, p.243 Table 4-10 By David B. Barrett, Todd M. Johnson, Christopher R. Guidry, Peter F. Crossing
13. Емельянов Н.Е. Сколько репрессированных в России пострадали за Христа?
14. Brezianu, Andrei (26 Μαΐου 2010). The A to Z of Moldova (στα Αγγλικά). Scarecrow Press. σελ. 98. ISBN 978-0-8108-7211-0. Communist Atheism. Official doctrine of the Soviet regime, also called "scientific atheism." It was aggressively applied to Moldova, immediately after the 1940 annexation, when churches were profaned, clergy assaulted, and signs and public symbols of religion were prohibited, and it was applied again throughout the subsequent decades of the Soviet regime, after 1944. ... churches were either pulled down or turned into facilities designed to serve secular or even profane purposes ... the Transfiguration Cathedral (previously dedicated to St. Constantine and Helena) housed the city's planetarium.
15. http://countrystudies.us/albania/56.htm
16. World Christian trends, AD 30-AD 2200, p.230-246 Tables 4-10 By David B. Barrett, Todd M. Johnson, Christopher R. Guidry, Peter F. Crossing
17. Leustean, Lucian (2009). Orthodoxy and the Cold War: Religion and Political Power in Romania, 1947-65. la University of Michigan. σελίδες 92–93. ISBN 978-3447058742. One of the main aims of the regime was to transform Romania into a communist atheist society in which religion was considered the ideology of the bourgeoise. Thus in 1949, the Society for the Popularisation of Science and Culture was established. The main objective of this anti-religious society was 'to propagate among the labouring masses political and scientific knowledge to fight obscurantism, superstition, mysticism, and all other influences of bourgeois ideologies'. ...the regime's anti-religious campaign aimed to discredit the church and to reduce the influence of religion in society.
18. January 23, 1999, issue of the London Tablet by Jonathen Luxmoore, Published by Chesterton Review Feb/May 1999
19. Philip Shenon, Phnom Penh Journal; Lord Buddha Returns, With Artists His Soldiers The New York Times - January 2, 1992
20. «CRIMES OF WAR». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Ιουλίου 2016. Ανακτήθηκε στις 9 Ιουλίου 2015.
21. Marx, K. 1976. Introduction to A Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Right. Collected Works, v. 3. New York.
22. "Dewey felt that science alone contributed to 'human good,' which he defined exclusively in naturalistic terms. He rejected religion and metaphysics as valid supports for moral and social values, and felt that success of the scientific method presupposed the destruction of old knowledge before the new could be created. ... (Dewey, 1929, pp. 95, 145) "William Adrian,
23. Rand, Ayn (Ιανουαρίου 1999). The Return of the Primitive: The Anti-Industrial Revolution. ISBN 9781101137277.
24. "Many of us saw religion as harmless nonsense. Beliefs might lack all supporting evidence but, we thought, if people needed a crutch for consolation, where's the harm? September 11th changed all that. Revealed faith is not harmless nonsense, it can be lethally dangerous nonsense. Dangerous because it gives people unshakeable confidence in their own righteousness. Dangerous because it gives them false courage to kill themselves, which automatically removes normal barriers to killing others. Dangerous because it teaches enmity to others labelled only by a difference of inherited tradition. And dangerous because we have all bought into a weird respect, which uniquely protects religion from normal criticism. Let's now stop being so damned respectful!" The Guardian, 2001-10-11
25. Grimes, William (16 Δεκεμβρίου 2011). «Christopher Hitchens, Polemicist Who Slashed All, Freely, Dies at 62». The New York Times. Ανακτήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2015.
26. "[T]he Bible, contrary to what a majority of Americans apparently believe, is far from a source of higher moral values. Religions have given us stonings, witch-burnings, crusades, inquisitions, jihads, fatwas, suicide bombers, gay-bashers, abortion-clinic gunmen, and mothers who drown their sons so they can happily be united in heaven." The Evolutionary Psychology of Religion Αρχειοθετήθηκε 2008-05-09 στο Wayback Machine., presentation by Steven Pinker to the annual meeting of the Freedom from Religion Foundation, Madison, Wisconsin, October 29, 2004, on receipt of “The Emperor’s New Clothes Award.”
27. «The Sun Magazine | The Temple Of Reason | Bethany Saltman | Issue 369». The Sun Magazine (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 20 Μαρτίου 2021.
28. http://www.ibiblio.org/expo/soviet.exhibit/anti_rel.html
29. Grossman, J. D. (1973). «Khrushchev's Anti-Religious Policy and the Campaign of 1954». Soviet Studies 24 (3): 374–386. doi:10.1080/09668137308410870.
30. Haas, Ernst B.· Haas, Professor Ernst B. (1997). Nationalism, Liberalism, and Progress: The dismal fate of new nations (στα Αγγλικά). Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-3109-8.
31. "I'm anti-religious ... It's all a big lie ... I have such a huge dislike [of] the miserable record of religion." The Guardian, 2005-12-14 " The Guardian.
32. «The Global Religious Landscape». Pew Research Center's Religion & Public Life Project (στα Αγγλικά). 18 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2021.
33. «7 key changes in the global religious landscape». Pew Research Center (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2021.
34. https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2015/04/14/map-these-are-the-worlds-least-religious-countries/
35. «End of year 2014 - Czech Republic» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 9 Μαρτίου 2017. Ανακτήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 2018.
36. Zuckerman, Phil (2007). Michael Martin, επιμ. «Atheism: Contemporary Rates and Patterns». The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge Companions to Philosophy, Religion and Culture (Cambridge, UK: Cambridge University Press): 47–66. doi:10.1017/CCOL0521842700.004. ISBN 9781139001182. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-09-05. https://web.archive.org/web/20150905233011/http://pitweb.pitzer.edu/academics/wp-content/uploads/sites/38/2014/12/FAC-Zuckerman-Cambridge-Companion.pdf. Ανακτήθηκε στις 2021-03-26.
37. Bernts, Tom· Berghuijs, Joantine (2016). God in Nederland 1966–2015. Ten Have. ISBN 9789025905248.
38. «Dentsu Communication Institute Inc., Research Centre for Japan (2006)». www2.ttcn.ne.jp.
39. According to figures compiled by the South Korean National Statistical Office. «인구,가구/시도별 종교인구/시도별 종교인구 (2015 년 인구총조사)». NSO online KOSIS database. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Σεπτεμβρίου 2006. Ανακτήθηκε στις 23 Αυγούστου 2015.
40. Bulman, May (2017-09-04). «Record number of British people say they have no religion». The Independent (London). https://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/british-people-atheist-no-religion-uk-christianity-islam-sikism-judaism-jewish-muslims-a7928896.html.
41. «Albania». State.gov. 15 Σεπτεμβρίου 2006. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2011. US Department of State – International religious freedom report 2006
42. «Lycos.com» (PDF). lycos.fr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 3 Μαρτίου 2009.
43. «Adherents.com». Adherents.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Δεκεμβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2011. Some publications
44. «Global Index Of Religion and Atheism» (PDF). Redcresearch.ie. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 16 Οκτωβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 1 Νοεμβρίου 2011. Publications are taken from Gallup
45. «Adherents.com». Adherents.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Δεκεμβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2011. Some publications
46. Palmer, Scott (2019-09-24). «'No religion' overtakes Christianity in latest Census results». Newshub. https://www.newshub.co.nz/home/new-zealand/2019/09/no-religion-overtakes-christianity-in-latest-census-results.html. Ανακτήθηκε στις 2019-09-30.
47. «Atheism to Defeat Religion By 2038». The Huffington Post. 5 Ιουνίου 2012. Ανακτήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2015.
48. «International Survey of Cubans Living in Cuba» (PDF). 4 Αυγούστου 2015. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 13 Νοεμβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 14 Απριλίου 2017.
49. «Global Index of Religion and Atheism» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 16 Οκτωβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 2013.
50. «Cifra de chilenos que se declaran católicos bajó de 73% a 45% en la última década» [Number of Chileans who declare themselves Catholic decreased from 73% to 45% in the last decade] (στα Ισπανικά). Latinobarómetro. Ιανουάριος 2018.
51. Statistics, c=AU; o=Commonwealth of Australia; ou=Australian Bureau of (27 Ιουνίου 2017). «Media Release - 2016 Census: Religion». www.abs.gov.au.
52. Sociological Research Centre, July 2018
53. «Ständige Wohnbevölkerung ab 15 Jahren nach Religions- / Konfessionszugehörigkeit, 2015». www.bfs.admin.ch (στα Γερμανικά, Γαλλικά, και Ιταλικά). Neuchâtel: Swiss Federal Statistical Office. 2015. Ανακτήθηκε στις 1 Μαρτίου 2017.
54. «96F0030XIE2001015 – Religions in Canada». 2.statcan.ca. 8 Μαΐου 2013. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2013. Canada 2011 census
55. «In U.S., Decline of Christianity Continues at Rapid Pace». Pew Research Center's Religion & Public Life Project (στα Αγγλικά). 17 Οκτωβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2019.
56. El Papa Francisco y la Religión en Chile y América Latina, Latinobarómetro 1995 – 2017, Ιανουάριος 2018, https://www.cooperativa.cl/noticias/site/artic/20180112/asocfile/20180112124342/f00006494_religion_chile_america_latina_2017.pdf
57. «Pew Research Center». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Δεκεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2016.
58. «The World Factbook — Central Intelligence Agency». Cia.gov. Ανακτήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 2017.
59. «International Religious Freedom Report for 2012». U.S. State Department. Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2014.
60. «Youth in Singapore shunning religion» (στα Αγγλικά). The Straits Times. 21 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 21 Μαρτίου 2016.
61. «Релігія, Церква, суспільство і держава: два роки після Майдану» [Religion, Church, Society and State: Two Years after Maidan] (PDF) (στα Ουκρανικά). Kiev: Razumkov Center in collaboration with the All-Ukrainian Council of Churches. 26 Μαΐου 2016. σελίδες 22, 27, 29, 31. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 22 Απριλίου 2017. Ανακτήθηκε στις 10 Μαΐου 2017.Sample of 2,018 respondents aged 18 years and over, interviewed 25–30 March 2016 in all regions of Ukraine except Crimea and the occupied territories of the Donetsk and Lugansk regions.
62. «2005 Nicaraguan Census» (στα es). National Institute of Statistics and Census of Nicaragua (INEC): σελ. 42–43. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2006-11-29. https://web.archive.org/web/20061129162918/http://www.inec.gob.ni/censos2005/ResumenCensal/Resumen2.pdf. Ανακτήθηκε στις 2007-10-30.
63. «Table Of Statistics On Religion In The Americas». Prolades.com. Απρίλιος 2001. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Δεκεμβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2011. Gallup-Belize survey
64. «Güney Afrika 2001 census». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Απριλίου 2005.
65. The Latin American Socio-Religious Studies Program / Programa Latinoamericano de Estudios Sociorreligiosos Αρχειοθετήθηκε 2018-01-12 στο Wayback Machine. PROLADES Religion in America by country
66. «International Religious Freedom Report 2008: Costa Rica». United States Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. 14 Σεπτεμβρίου 2007. This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
67. «Latinobarómetro 1995 - 2017: El Papa Francisco y la Religión en Chile y América Latina» [Latinobarómetro 1995 - 2017: Pope Francis and Religion in Chile and Latin America] (PDF) (στα Ισπανικά). Ιανουάριος 2018. Ανακτήθηκε στις 30 Αυγούστου 2018.
68. «2012 Suriname Census Definitive Results» (PDF). Algemeen Bureau voor de Statistiek - Suriname. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 24 Σεπτεμβρίου 2015.
69. ÖZKÖK, Ertuğrul. «Türkiye artık yüzde 99'u müslüman olan ülke değil». www.hurriyet.com.tr (στα Τουρκικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2020.
70. «Census 2010; Sistema IBGE de Recuperação Automática SIDRA». Ανακτήθηκε στις 29 Ιουνίου 2013.|
71. El 80% de los ecuatorianos afirma ser católico, según el INEC http://www.eluniverso.com/2012/08/15/1/1382/80-ecuatorianos-afirma-ser-catolico-segun-inec.html El 80% de los ecuatorianos afirma ser católico, según el INEC Check |url= value (βοήθεια). Missing or empty |title= (βοήθεια)
72. (in ισπανική)
73. «This is Ireland. Highlights from Census 2011, Part 1» (PDF). Μάρτιος 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 1 Φεβρουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 29 Ιουνίου 2013.

    • «Secular Sunday #14 – Census Special». Απρίλιος 2012.
74. «Las religiones en tiempos del Papa Francisco» (στα Ισπανικά). Latinobarómetro. Απρίλιος 2014. σελίδες 6, 31. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (pdf) στις 10 Μαΐου 2015. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2015. «Εναλλακτικός σύνδεσμος URL» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 6 Οκτωβρίου 2014.
75. «Census of Population, Households and Dwellings in Montenegro 2011» (PDF). Monstat. σελίδες 14–15. Ανακτήθηκε στις 12 Ιουλίου 2011. For the purpose of the chart, the categories 'Islam' and 'Muslims' were merged; 'Buddhist' (.02) and Other Religions were merged; 'Atheist' (1.24) and 'Agnostic' (.07) were merged; and 'Adventist' (.14), 'Christians' (.24), 'Jehovah Witness' (.02), and 'Protestants' (.02) were merged under 'Other Christian'.
76. «Religión en Panamá» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 24 Φεβρουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2021.
77. «Las religiones en tiempos del Papa Francisco» (στα Ισπανικά). Latinobarómetro. Απρίλιος 2014. σελ. 6. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (pdf) στις 10 Μαΐου 2015. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2015. «Εναλλακτικός σύνδεσμος URL» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 6 Οκτωβρίου 2014.
78. «ประชากรจำแนกตามศาสนา หมวดอายุ เพศ และเขตการปกครอง» [Populations classified by religion, age category, gender and territories] (στα Ταϊλανδικά). สำมะโนประชากรและเคหะ พ.ศ. 2543 (2000 census), National Statistical Office of Thailand. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2013.