Беларуская карчма

Корчмы ў Беларусі — піцейныя ўстановы, часам заезныя двары з продажам алкагольных напояў.

Першыя корчмы на землях Беларусі

Карчма на беларускай паштовай марцы 1999 г.

З граматы смаленскага князя Расціслава Мсціславіча вядома, што ў 1150 годзе ў Копысі і Лучыне былі заезныя двары, а таксама саладоўні, дзе прарошчвалі збожжа для атрымання соладу^[1].

Размяшчэнне транзітных рэгіянальных і міжнародных водных і сухапутных шляхоў — паміж Маскоўскай дзяржавай, Польшчай, Прусіяй і ўкраінскімі землямі, — вызначала развіццё беларускай тэрыторыі, колькасць паселішчаў павялічвалася. Паселішчы ўзнікалі на гасцінцах як прамежкавыя — мястэчкі з корчмамі, мытнямі, кузнямі^[2], — паміж ранейшымі населенымі пунктамі.

Архітэктурныя адметнасці

Вясковая і местачковая карчма спачатку была падобная на простую сялянскую хату, крытую саломай, хата складалася з дзвюх палоў. У меншай жыў сам карчмар. Там ён адпускаў піва і гарэлку, там жа збіраліся сяляне. Большая палова ўяўляла сабой «павець» — памяшканне, якое было вандроўцам і стайняй, і спальняй^[3].

З часам гарадская карчма — гэта комплекс збудаванняў, дзе спыняліся для харчавання і начлегу вандроўцы. Тут праводзіліся зборы вясковай абшчыны, па святах моладзь уладкоўвала гульні і танцы. У комплекс падворка карчмы ўваходзілі адрыны, стайні, склеп, студня-журавель. Вялікая карчма складалася з сенцаў, шынка, пакоя для гасцей, лавы, кухні, жылых пакояў карчмара. Гарадскія корчмы адрозніваліся розным размяшчэннем памяшканняў. Напрыклад, у гродзенскіх корчмах — «Галеча», «Выгода» і «Раскоша» да цаглянага двухпавярховага з мансардай гасцініцы прымыкаў шырокі хлеў-стайня. У першых двух паверхах размяшчаліся пакоі для прыезджых, у мансардзе — знаходзіліся ў асноўнай каморы. Стайня была пабудавана з драўляных брусоў, забраных у цагляныя слупы. Карчма «Раскоша», пабудаваная ў 1763 годзе, складалася з трох аднапавярховых дамоў, прылеглых адзін да аднаго. У цэнтры была гасцініца, у бакавых пабудовах — стайні. Каля карчмы размяшчаўся невялікі парадны двор. Жылая частка адрознівалася сваёй вышынёй (яна была і мансардай) і фасадам. Жылыя памяшканні знаходзіліся на другім паверсе, у мезаніне. У ніжнім ярусе — кухня, сталовая, гасцёўня, каморы і іншыя дапаможныя памяшканні^[4][5].

Некаторыя корчмы цяпер уяўляюць сабой помнікі архітэктуры. Напрыклад, у Ружанах знаходзіцца карчма 1778 года аўтарства вядомага архітэктара XVIII стагоддзя Яна Самуэля Бекера «Пад Залатой Зоркай»^[6].

Корчмы ў Вялікім Княстве Літоўскім

З канца XIV стагоддзі гарады становяцца эканамічнымі цэнтрамі. Любы гараджанін мог з дазволу вялікага князя адкрыць карчму і плаціць падаткі (капшчыну. Да сярэдзіны XVI стагоддзя з кожнай карчмы спаганялася за гандаль мёдам і півам па адной капе (60 грошаў), за гарэлку ― 30 грошаў^[7].

З сярэдзіны XVI стагоддзя капшчыну ў мястэчках і магнацкіх уладаннях адмянілі, з-за раздачы піцейных устаноў на водкуп у прыватныя рукі. У каралеўскіх гарадах капшчына захоўвалася да XVIII стагоддзя ў выглядзе чапавога падатку на алкаголь — на гарэлку, піва і мёд, які перавышаў усе астатнія падаткі разам узятыя^[8].

Пры вялікім князю Вітаўце корчмы дзяліліся на вольныя (прыватныя) і вялікакняскія. Вялікі князь здаваў свае корчмы ў арэнду. Пры Казіміры IV здаваць карчму ў арэнду магла і мясцовая адміністрацыя. Вядома, што да 1471 года корчмы былі ў 48 гарадскіх паселішчах Вялікага Княства Літоўскага, у асноўным на Валыні і ў Літве. У вялікакняскіх гарадах прыватная карчма магла адкрывацца мяшчанамі, яўрэямі і святарамі з дазволу мясцовай адміністрацыі^[9].

Пры Аляксандры Ягелончыку прыватныя ці вольныя корчмы ў цэнтральнай паласе Вялікага Княства Літоўскага пераважалі над княжацкімі. У 1494 годзе ў вялікняскім Мінску князю належала толькі частка карчмаў, якія здаваліся ў арэнду 10 хрысціянам. Аселых яўрэяў у горадзе яшчэ не было. Арандатары скардзіліся князю, што з-за мноства вольных карчмаў яны не могуць плаціць у казну па 60 кап. Аляксандр устанавіў ім пастаянны кошт арэнды, і ў наступным годзе загадаў менскаму намесніку Мікалаю Ільінічу каб ніхто іншай карчмы не меў. Дакумент сведчыць, што ў канцы XV стагоддзя попыт на алкагольныя напоі ў горадзе быў невялікі, і гэта выклікала канкурэнцыю паміж менскімі карчмарамі^[10].

І. Г. Прыжоў^[ru] у кнізе «Гісторыя кабакоў у Расіі ў сувязі з гісторыяй рускага народа» прыводзіць грамату «месцу Менскаму» пад 1499 годам, дзе «ў моц войтаўскую» прызначаліся дзве корчмы вольных, з платаю чатырох кап грошаў^[11].

У час выгнання яўрэяў з Вялікага Княства Літоўскага (1495—1503) вялікі князь Аляксандр аддаў карчомны промысел хрысціянам-арандатарам, якія атрымалі шэраг ільгот. Яны браліся пад юрысдыкцыю вялікага князя і былі падсудныя толькі яго суду, мелі выключнае права гандляваць спіртнымі напоямі ў розніцу^[12].

Аднак нават пры наяўнасці льгот былі цяжкасці з арганізацыяй арэнды заезных двароў. Мяшчане браліся за арэнду толькі ў невялікіх мястэчках на ўсходзе і ў цэнтры Вялікага Княства Літоўскага (Чачэрск, Мазыр, Барысаў, Бабруйск і інш.), дзе была толькі адна карчма, і з-за недахопу сродкаў падпісвалі дамову на год ці два з невялікай платай (30-40 кап штогод за карчму). Аднак не ўсе з іх вытрымлівалі нават год, асабліва пры арэндзе ў прыгранічных раёнах з Маскоўскай дзяржавай, з якой у пачатку XVI стагоддзя вялася вайна. Так, на працягу аднаго, 1500 года, вялікі князь заключыў толькі 5 дагавораў на гадавую арэнду піўной і мядовай карчмы ў Крычаве. Вядомы дагавор 1498 года, у адпаведнасці з якім Аляксандр перадаў у арэнду 40 карчмаў мяшчанам Смаленска на тры гады. Па ўмове кантракту, арандатары прадавалі мёд, піва і «віно гарэлае». Віно гарэлае згадваецца ўпершыню на гэтай тэрыторыі. Яно было па кішэні толькі вельмі багатым людзям. Але выдаткі на яго вытворчасць з часам памяншаліся. Да канца XVII стагоддзя гарэлка выцесніла піва і мёд. Манапольнае права вялікага князя на продаж алкаголю было ўстаноўлена толькі ў заходняй частцы Вялікага Княства Літоўскага. З мэтай падтрымкі карчомнага гандлю, Казімір праводзіў палітыку пратэкцыянізму адносна вытворчасці піва. Прывоз замежнага піва забараняўся (1456). Тады ж, у XV стагоддзі, бровары Вялікага Княства Літоўскага, як і польскія, пачалі выкарыстоўваць хмель. Пазней увоз замежнага піва дазваляўся, але для гэтага патрабаваўся вялікакняскі прывілей^[13][14][15].

У дакументах канца XV стагоддзя (1480-я) адзначаюцца выпадкі, калі на Валыні мытні разам з княскімі карчмамі перадаваліся ў арэнду кіеўскім, луцкім і троцкім яўрэям. Валынскія яўрэі прапаноўвалі альбо ахвотна прымалі княжацкую прапанову арандаваць карчму з мытнымі зборамі, паколькі мелі для гэтага дастаткова сродкаў, і такая арэнда прыносіла ім больш прыбытку на ўкладзены капітал. Багатыя адкупшчыкі гродзенскіх карчмаў часам перадавалі іх у субарэнду сваім бедным супляменнікам^[16].

Да XVI стагоддзя правам манаполіі на вытворчасць гарэлкі і яе продаж (сутнасць карчмы) мелі некаторыя сяляне, якія карыставаліся гэтым правам па спадчыне. Яны плацілі памешчыку фіксаваную суму падатку-чыншу толькі за выкарыстанне карчмы, усе прыбыткі ад продажаў заставаліся ў іх^[17].

На працягу XVII (як і ў наступным XVIII стагоддзі) запатрабаванне ў наяўных грошах у шляхты і магнатаў значна ўзрасла. Тым часам кошты на гарэлку раслі гэтак жа хутка, як і на зерне. Продаж алкаголю з прычыны павышанага попыту стаў прыносіць вельмі высокі прыбытак. Такім чынам, права прапінацыі (вінакурэнне і продаж спіртнога) адбіралася ад спадчынных арандатараў і часова аддавалася іншым, у першую чаргу, яўрэям, якія былі ў стане загадзя выплаціць чаканы даход. Пераход са спадчынных трымальнікаў корчмаў да арандатараў-яўрэяў прывёў да абвастрэння сацыяльнай напругі. Заняткі яўрэяў арэндай цэлых вёсак, а таксама выкананне фіскальных і судовых функцый яшчэ больш абвастралі адносіны паміж імі і сялянамі. З іншага боку, карчма становіцца месцам цеснага сацыяльнага кантакту^[18][19].

У XVI стагоддзі ў Вялікім Княстве Літоўскім сфарміравалася свая паштовая сістэма. У 1557 годзе выйшла «Устава пра падводы», дзе вызначалася сетка паштовых дарог, на якіх праз кожныя 20-50 км павінны быць паштовыя станцыі. Гэта яшчэ больш павялічвала колькасць карчмаў^[20].

У XVII стагоддзі, са скасаваннем абмежаванняў, буйныя сёлы і вёскі сталі ператварацца ў мястэчкі. Большасць мястэчак узнікла ў перыяд з 1588 года да пачатку XVII стагоддзя. У XVII стагоддзі іх налічвалася больш за 300, большасць — у заходняй частцы^[21][22][23]. Мястэчка звычайна мела карчму, і не адну.

На працягу XVI—XVII стагоддзяў функцыі карчмы дапаўняліся гандлёва-гаспадарчым зместам, і карчма адначасова стала гуляць ролю і крамы, і пункта харчавання. Заезныя двары ў сваёй сукупнасці класіфікаваліся па тыпах: 1) па прынцыпе ўласнасці — дзяржаўныя, прыватнаўласныя, царкоўныя (манастырскія); 2) па тэрытарыяльнай прыналежнасці — гарадскія і сельскія; 3) па функцыянальнаму зместу — заезджыя і незаезджыя. Установы выступалі як частка сістэмы гаспадаркі і таварыства. Так, станоўчы ўплыў на развіццё грамадскага харчавання ў XVII стагоддзі аказалі развіццё таварна-грашовых адносін, развіццё рамёстваў і гандлю, рост гарадоў і гарадскога насельніцтва. Пашырэнне колькасці харчовых устаноў стымулявала дзяржаву да распрацоўкі адпаведных законаў, накіраваных на рэгуляванне іх дзейнасці. З’яўленне такіх артыкулаў у Статутах Вялікага Княства Літоўскага сведчыць, што гэтыя ўстановы сталі важнай часткай гандлёвай інфраструктуры ў межах гарадоў, мястэчак і вёсак^[24].

Канстанцін Кукевіч. Карчма ў прадмесці.

Карчма з’яўлялася своеасаблівым гаспадарчым механізмам. Акрамя таго, што ў карчме гандлявалі, пры ёй мелася яшчэ і невялікая гаспадарка. Для купцоў жа карчма была гандлёвай пляцоўкай. Карчма ў XVI — канцы XVIII стагоддзяў — месца заключэння здзелак, адносін паміж купцамі. Сацыяльна-сацыяльныя працэсы ў жыцці карчмы перапляталіся з супярэчлівым зместам яе паўсядзённага жыцця, што выяўлялася ў крымінальных здарэннях. У той жа час заезныя двары былі даступнымі ўстановамі для розных катэгорый насельніцтва: шляхты, мяшчан, рамеснікаў, гандляроў, сялян і інш^[25].

Пры Жыгімонце II Аўгусце выйшаў знамянальны дакумент Устава на валокі, у якім адзін з артыкулаў прысвечаны карчмам^{[заўв 1]}. Усталёўвалася забарона на «корчмы пакутныя», але галоўнае — вызначалася неабходнасць уладкавання карчмы «…усюды ў кожным войтаўстве а ў слушным сяле, злашчачы пры гасцінцы, можа быць карчма…» Ставілі карчму пры дарозе, у перавозу, на скрыжаванні дарог, у млыноў, мастоў. У гарадах карчма была звычайна пры гандлёвых пляцах, — месцы навалы народа. Напрыклад, у 1554 годзе ў Браславе іх было 40 на 50 дамоў, у Друе больш за 100 на 306 дамоў. У канцы XVI стагоддзя ў Косаве быў панскі двор і ўсяго дзве вуліцы, якія выходзілі на кірмашовую плошчу. На адной вуліцы было 19 карчмаў, на другой — 7^[26].

Адзінага кантролю і кіраўніцтва корчмы не мелі. У гарадах яны падпарадкоўваліся органам гарадскога ўпраўлення і самакіравання. У прыватнаўласніцкіх гарадах і мястэчках такія ўстановы падпарадкоўваліся іх уласніку. У сельскай мясцовасці на частаўладальніцкіх землях землеўладальніку, які здаваў карчму ў арэнду. У сярэдзіне XVIII стагоддзі карчма была амаль у кожным мястэчку, у шматлікіх вёсках, а ў гарадах па 3-50. Важным крокам у працэсе гарадскога жыцця з’явілася ў 1764 годзе пастанова канвакацыйнага сойма, якая забараняла манастырам мець карчмы, прадаваць моцныя напоі і іншыя тавары^[7].

К таму часу карчма аформілася ў двух відах: незаезджая (як харчэўня) і заезджая (як гатэль). Падарожнікі ў абедзвюх маглі знайсці ежу, фураж для коней, начлег^[27]. Незаезджыя мелі шынок-харчэўню, адзін ці некалькі пакояў для наведвальнікаў, стойла для коней, свірны для дроў і сена, калодзеж. Напрыклад, блеўчыцкая карчма па інвентары 1761 года мела «дзверы з сенцамі ў пакой, прайшоўшы праз яе, трапляеш у пякарню, пры ёй клець». Па інвентары 1788 года карчма пад Смаргонью складалася «з чыстай святліцы і старой клеці». Корчмы, пабудаваныя па прынцыпе крытага двара, мелі стадолу, хлеў для вазоў з канямі, усё гэта знаходзілася пад адным дахам з карчмой і жылымі памяшканнямі. Пасярэдзіне была пляцоўка-праезд, калодзеж. Прыкладам такой карчмы можа быць карчма XX стагоддзя, якая захавалася ў Ашмянах на вул. Чырвонаармейская, 25. Другая карчма ў Ашмянах, па вул. Камсамольская, 5 будавалася па прынцыпе вяночнага двара: шынок і пакоі для пастаяльцаў аддзяляліся ад пакоя карчмара, кухні і каморы скразным праездам са стайняй^[28].

У пакоях для багатых праезджых былі ложкі, шафы, скрыня для ручной паклажы, стол са абрусам, венскія крэслы, газавая лямпа або свечкі на падсвечніках. Шляхціцы, змушаныя спыняцца ў карчме, мелі пры сабе асабістыя раскладанкі і ўласную пасцелю. Радавых падарожнікаў укладвалі спаць на нарах ля печы, на спадзісты, на саломе. У сцены ўбіты драўляныя калкі для адзення і дарожных сумак. Замежны падарожнік граф дэ Танд пісаў, што спаў на нясвежай саломе, побач з канямі, парасятамі і бочкамі. Часта вандроўцы спалі ў сваіх вазах, абараняючы паклажу і канёў ад рабаўнікоў. Этнограф і падарожнік П. М. Шпілеўскі адзначаў, што Свержань адрозніваецца адной арыгінальнай вуліцай, якая складаецца запар з карчмаў. Тое ж ён убачыў у Смалявічах. Да ліку лепшых будынкаў Лагойска ён аднес «тры вялікія, не пазбаўленыя выгод, заезджыя дамы…» Вось уражанні Шпілеўскага сярэдзіны 1850-х гг.: «…Вы заехалі ў стадолу, пакінулі там сваіх коней і неяк паставілі экіпаж на адзіным сухім месцы; вы ўваходзіце ў карчму. Пакой велізарны, змрочны, з выцвілымі вокнамі, без падлогі. Я сказаў „без падлогі“, але пакой калісьці меў падлогу, а пасля ён часткай прагніў, часткай быў пакрыты брудам на некалькі цаляў, так што замест падлогі ходзіш па тоўстай масе, якая месцамі ператварылася ў груды і ўзгоркі, Пасярод пакоя стаіць доўгі вузкі стол, увесь парэзаны і таксама даволі брудны; яшчэ больш бруду вы знойдзеце на масіўных лаўках, прымацаваных да сцен пакоя. Сцены і столь звычайна не атынкаваны, а пакрыты сажай і дымам ад печкі і няспыннага курэння тытуню. Да столі прымацаваны нейкія жэрдкі, на іх звычайна вісяць усякія старыя рэчы, а ўначы гняздзіцца хатняя птушка — куры і іншае. У куце вялікая печ з некалькімі вугольчыкамі, у печы ўвесь час гарыць агонь, у якога вы заўсёды ўбачыце жадаючых сагрэцца, нават улетку. Дзеці з коткамі ляжаць на пліце і жуюць лук… Наведвальнікам часта даводзіцца праводзіць у гэтым пакоі дзве-тры гадзіны. Але падобныя корчмы з адным пакоем сустракаюцца толькі ў глушы, звычайна ёсць яшчэ адзін пакой для пана. Але і гэты пакой не так лепшы за першы. Тут ёсць падлога і адзін-два крэсла, чысты сасновы стол і тое, чаго ніколі не бывае ў агульным пакоі, — ложак, — але прабачце — без усяго, як ёсць. Ні балдахіна, ні бялізны, ні прасцінаў»^[29].

Польскі пісьменнік і этнограф Юзаф Крашэўскі, які пабываў у Драгічыне, пісаў: «Некалькі вулачак. Сцяжынкі, прычыненыя саломай, пакрытыя цэглай і трэскамі. Старая карчма, крамачкі, адчыненыя адзін дзень у тыдзень»^[30].

Вось карціна маёнтка Цімкавічы: «…Става тут жа каля панскага двара. Плаціна добра насыпана. Шлюз у верхняй частцы новы, і мост з пілаваных дошак. Млын з двума коламі працуе як след… недалёка ад млына выкапаны садок. У карчмы апусцелая става, а жалезны інвентар да яе застаўся ў былога ў той час арандатара. Арандатар гэты памёр, не пакінуўшы спадчыннікаў. А яўрэй, цяперашні арандатар, разам з карчмой арандуе адну агародную валоку. Згодна з кантрактам, ён штогод плаціць за гэтую карчму 40 кап літоўскіх грошаў арэнднай платы»^[31].

Беларуская карчма ў XIX стагоддзі

Літоўская карчма. Слонімшчына. 1872 год.

У 1800 годзе ў заходнія губерні быў накіраваны сенатар і паэт Гаўрыла Раманавіч Дзяржавін — «спыніць злоўжыванні, а ў памешчыкаў, якія з бязмернай карысталюбнасці пакідаюць сялян без дапамогі, адабраць маёнткі і перадаць у апеку». Генерал-прокурор Сената П. Х. Абальянінаў рэкамендаваў Дзяржавіну: «…А як па звестках немалым чыннікам знясілення беларускіх сялян іста жыды, то найвысокая воля ёсць, каб ваша правасхадзіцельства звярнулі адмысловую ўвагу на промысел іх у тым, і да агіды такой агульнай ад іх шкоды падалі сваё меркаванне» . Дзяржавін прабыў у Беларусі больш за тры месяцы. Вынікам паездкі стала яго дакладная запіска «Меркаванне пра агіду ў Беларусі недахопу хлебнага ўтаймаваннем карыслівых промыслаў яўрэяў». Узгадваюцца ў запісцы і піцейныя ўстановы: «Гэтыя корчмы спакуса для народа, там сяляне разбэшчваюць норавы… Там выманьваюць у іх жыды не толькі хлебна і… прылады, маёмасць, час, здароўі і само жыццё…» У лісце да Абальянінава Дзяржавін пісаў: «Цяжка без граху і па справядлівасці кагосьці вінаваціць. Сяляне прапіваюць хлеб жыдам і ад таго церпяць недахоп у оным. Уладальнікі не могуць забараніць п’янства для таго, што яны ад продажу віна амаль увесь свой даход маюць. А і жыдоў у поўнай меры абвінаваціць таксама не можна, што яны для пражытка свайго дастаюць апошні ад сялян корм. Словам, трэба было б усім захаваць умеранасць і праз тое скарыстацца агульным дастаткам. Але дзе ж і хто такі, хто ў поўнай меры выконваў гэтую? Усяк сабе жадае больш выгод…». Дзяржавін прапанаваў стварыць сярод беларускіх яўрэяў асобны клас вясковых пасялян і перасяліць іх ў Астраханскую і Новарасійскую губерні для заняткаў земляробствам^[32].

У першай палове ХІХ стагоддзя адбываецца адаптацыя працы беларускіх піцейных устаноў да агульнаімперскіх. Ва ўмовах пошуку і наладжвання шляхоў развіцця сацыяльнага і эканамічнага жыцця, карчма, як першы тып месца спажывання, паступова страчвае сваю важную грамадскую і сацыяльную ролю, якую адыгрывала ў XVI—XVIII стагоддзях. У другой чвэрці ХІХ стагоддзя дзейнасць карчмы залежыць ад продажу алкаголю, выпрацоўка якога значна ўзрасла ў сувязі з пачаткам вытворчасці спірту з бульбы. У такіх умовах карчма і шынок сталі для памешчыка галоўнымі пунктамі збыту алкаголю. Каб атрымаць прыбытак, памешчык, які наладзіў вытворчасць гарэлкі, прадаваў яе праз карчму. Часам прыбытак ад карчмы і шынка дасягаў паловы ўсіх панскіх даходаў. Співаліся не толькі панскія, але і казённыя сяляне. Паводле інвентара дзяржаўнага маёнтка Бусяж за 1859 год, карчма была ў самім мястэчку і яшчэ ў 9-ці навакольных вёсках. Забяспечваў усе гэтыя піцейныя ўстановы півавар, які працаваў у Бусяжы. Гадавы даход ад корчмаў і шынкаў складаў у 1859 годзе 379 рублёў 71 капейку. У той час за тры капейкі можна было выпіць чарку гарэлкі і закусіць квасам ці салёным агурком^[33].

Але некаторыя гаспадары, у валоданні якіх знаходзілася карчма, забаранялі сялянам па будніх днях выпіваць у карчме. Карчмару забаранялася даваць гарэлку ў крэдыт ці ў абмен на нешта. Дваровым хадзіць у карчму забаранялася. Такое, напрыклад, практыкавалася ў Шчорсах у пана Храптовіча^[34].

Этнограф П. В. Шэйн у «Матэрыялах для вывучэння побыту і мовы Паўночна-Заходняга краю», якія ўбачылі свет у 1902 годзе, так апісваў месца і ролю карчмы ў жыцці простага люду: «Пасля абедні дзясятак саней пад’язджаюць да карчмы і дзясяткі пешаходаў разам з прыезджымі уліваюцца ў яе абагрэцца…Колькасць госцяў павялічваецца, уваходзіць і „блазнота“, гэта значыць халастыя маладыя хлопцы і дзяўчаты, і пад вечар пляц перад карчмой уяўляе сабой ужо кірмаш, а нутро карчмы і цяжкі гуд». «На вялікія святы ў карчму, — чытаем у іншым месцы, — ішлі ўсе ад малога да вялікага, у хатах заставаліся толькі старыя, нават пяцігадовых дзяцей бацькі бралі з сабой. Старыя, і наогул жанатыя звычайна садзіліся за сталы, пілі гарэлку і піва (карчмары часта разводзілі гарэлку вадой, дадавалі да яе дурману, падманвалі з мерай), закусвалі мясам і каўбасой, а моладзь стаяла пры парозе, нашэптваючы нешта адзін аднаму на вуха, абдымалася, але грубых жартаў не назіралася»^[35].

Ян Фелікс Піварскі. Карчма «Апошні грош». 1845.

Рабяты з дзеўкамі танчылі вальс, круцёлку, мяцеліцу, польку, кракавяк. Калі хлопец запрашаў дзеўку ці маладзіцу да танца, то спяваў ёй прыпеўку, на што яна спявала яму ў адказ. Музыкаў запрашала моладзь, ім плацілі грошы ці добра частавалі. Танчылі пад скрыпку і бубен. Для маладога хлопца ці дзяўчыны не было нічога горш, як быць пакінутым дома і не мець магчымасці пабываць у карчме, на ігрышчы^[36][37].

У карчме складаліся дамовы, разрашаліся спрэчкі і звады. У карчму, казалі людзі, як і ў царкву, можна было зайсці, не пытаючыся дазволу. Там можна было сустрэць падарожніка, старца, лірніка, якія расказвалі што робіцца на белым свеце. Каго ноч заставала ў дарозе, той мог пераначаваць у карчме. Спыняліся на начлег і купцы. Ложкам ім быў куль саломы, яго слалі на падлогу або на драўляную краму. Купецкія вазы стаялі ў двары. Трэба было быць пільным, бо начлег у карчме мог скончыцца і стратай тавару. Казалі ж яшчэ, «цёмная ночка — сяброўка злыдня». Засталося сведчанне купца, абрабаванага ў Міхнавічах у яўрэя-арандатара Абрама. Прачнуўся купец, выйшаў да вазоў, а яны пустыя. А было «тавараў на адным возе селядцоў бочак дзве, а на другім возе, на якім ехаў сам, усялякага тавару крамнага, палатна, рэчаў розных, сярпоў, кос. Усякага тавару на тым возе было кап 80». Абрабаваны купец вінаваціў ва ўсім карчмара^[33].

Літоўская жыдоўская карчма. Жывапісная Расія. Т. 3. СПб., 1882.

На працягу першай паловы ХІХ стагоддзя галоўным фактарам, які ўплывае на фармаванне грамадскага харчавання, стала далучэнне беларускіх земляў да Расійскай імперыі. Выпрацоўваюцца законы, абазначаецца кампетэнцыя органаў кіраўніцтва і нагляду за гэтай сферай. Напрыклад, у 1843 годзе зацверджаны «Правілы пра продаж гарачых напояў у губернях і абласцях, дзе існуе вольны продаж, па пэўных цэнах», у якіх вызначаўся акцыз з карчмы. Гэта распаўсюджвалася на Мінскую, Віцебскую, Віленскую і Гродзенскую губерні. У 1883 годзе распараджэннем менскага губернатара забаранялася мець у корчмах партрэт імператара Аляксандра ІІІ. Гэтая мера была прынята пасля даклада міністра ўнутраных спраў ад 1875 года пра неабходнасць забараніць у корчмах вывешваць партрэты імператара і імператарскай сям’і «…калі адкрыта будзе, што азначаныя партрэты апынуцца ў карчмарных установах, то загадваю пра вінаватых скласці акты і перадаваць». У 1885 годзе ў законе «Укладанні пра пакараннях крымінальных і папраўчых» замацоўвалася пакаранне паштальёна, які, суправаджаючы пошту, мог зайсці ў карчму. У тым жа годзе пазначаўся штраф карчмару, калі ён кідаў п’янага кліента без дагляду. Законам другой паловы ХІХ стагоддзя, які вызначаў парадак колькасці ўстаноў, стала «Палажэнне пра карчмарных установах»^{[заўв 2]}. Піцейныя ўстановы дазвалялася адкрываць у любым месцы, ля праезных дарог, прыстаняў. Забаранялася — у адным памяшканні з гімназіямі і школамі, турмамі, казармамі, а таксама не бліжэй за 84 метры ад цэркваў і манастыроў, могілак^[38].

Канстанцін Кукевіч. Жыдоўскія кантрабандысты у ваколіцах Вільны.

У пачатку XIX стагоддзя актывізаваўся кантрабандны гандаль. Так, у верасні 1815 года каля Ружан затрыманы шасцёра яўрэяў з кантрабанднымі таварамі. У сакрэтнай «Цыдулцы пра жыдоў, якія жывуць у Расіі», пададзенай у ІІІ Аддзяленне канцылярыі імператара ў 1842 годзе, гаварылася: «Гандаль кантрабанднымі таварамі складае значную галіну прамысловасці габрэяў, цяпер яна ўпала, але вельмі далёкая ад таго, каб быць спыненай… раз прадпісвала выдаліць габрэяў ад мяжы, але яны знаходзілі заўсёды сродкі адхіліць прывядзенне дадзенага распараджэння ў выкананне і працягваюць пражываць пераважна ў тых месцах, дзе прадстаўляюцца вялікія выгоды да працягу заняткаў сваіх. Хітрасці ў сем выпадку ўжывальныя незлічоныя»^[39][40].

У 1850-я гг. у Гродне «акцызныя адкупшчыкі, хоць не маюць права займацца ні купляй, ні продажам віна ў рысах свайго водкупу, але пад іншым імем прывозяць віно з іншых губерняў і засноўваюць свае скляпы, і ўзяўшы такім жа чынам у змест усе казённыя корчмы і шынкі, засноўваюць з дапамогай яўрэяў раздробны продаж на свой рахунак пад чужым імем… Гэтым спосабам маюць у руках сваіх аптовы і раздробны продаж віна…». Акрамя таго, напой прадаваўся меншай крэпасці (замест 25-30 % толькі 18 % крэпасці) і танней, што павялічыла прыбыткі ашуканцаў^[41].

Памешчык, шляхціц лічыў ганебным займацца гандлем, і таму аддаваў карчму ў арэнду, звычайна яўрэю. Карчма была арандатару і жыллём, і месцам даходу. Калі грошай у селяніна не было, карчмар даваў выпіць у доўг. Мерай абавязку часам выступаў асён — палка, кій, — якім паганялі валоў. На асёне ставіліся меткі, знакі, якія былі зразумелыя толькі шынкару і даўжніку. Бо, як казалі людзі, «жыд не здзекуецца над табой…, прыбытак адбярэ то тым, то гэтым: возьме трохі жыта, трохі бульбы, ды адну-другую ношку сена карове; а то прывязеш яму дроў з лесу, а ён яшчэ дасць і чарку, а найбольшую маеш карысць, што не папрэ цябе касіць, калі сваё сенца просіць каб яго хутчэй прыбралі»^[42][43].

М. Кусцінскі. Карчма ва Уле. 1866.

У Гродзенскай губерні, напрыклад, у 1829 годзе ў 11 казённых мястэчках налічвалася 96 яўрэйскіх бровараў, у 67 памешчыцкіх мястэчках іх было 233 (219 з іх знаходзіліся ва ўласнасці і 14 — у арэнде). Усяго ў мястэчках Гродзенскай губерні існавала ў гэты час 329 броваран, дзе выраблялася 93 797 вёдраў віна штогод^[44].

І. С. Аксакаў пісаў: «Стаўленне яўрэяў-кабатчыкаў да кабатчыкаў-неяўрэяў у губерні Віцебскай складае 77 %; агульны ж лік у ёй габрэяў-кабатчыкаў 1342; у Чарнігаўскай — 78 %, агульная колькасць — 2368, ды звыш таго таемных кабакоў, выключна змесцівам габрэямі, — 1389; у Мінскай — 95 %, агульная колькасць яўрэяў-кабатчыкаў — 1639; у Віленскай — 98 %, агульны лік — 1468; у Гродзенскай — 98 %, агульная колькасць — 2250»^[45].

Юзаф Крашэўскі адзначаў: «Карыстацца немачамі, недахопамі, чалавечымі памылкамі было сістэмай яўрэяў; на гэтай аснове засноўвалася большая частка іх камерцыйных і прамысловых аперацый. Барын быў ашуканы наяўнымі грашыма, якія часта былі цяжкія, мужык гарэлкай, эканом кабылкай і паслужлівасцю і г. д. Звернем увагу, і самі ўбачым незлічоную шкоду, якая адбываецца таму, што корчмы трымаюць яўрэі; давайце ўбачым наша жыццё, і скінем гэтае ярмо. У чым жа асаблівы спрыт яўрэяў, што пры столькіх нязручнасцях, столькіх відавочных крыўдах яны ўсюды так спакойна сядзяць?»^[46].

Пасля 1882 года колькасць яўрэйскіх броваран рэзка пайшла на змяншэнне, а з увядзеннем дзяржаўнай віннай манаполіі яны амаль зніклі^[47]. У другой палове XIX стагоддзя пачынаецца барацьба з выпіўкай, узнікаюць таварыства цвярозасці^[48].

Гандлёвыя правы яўрэяў у 1874 годзе падвергліся істотнаму абмежаванню. Меркаваннем Дзяржаўнага Савета Расійскай імперыі 19 траўня гэтага года пастаноўлена: «Яўрэям дазваляецца піцейны гандаль толькі ў мясцовасцях, вызначаных для іх сталай аселасці, і прытым няйначай як ва ўласных хатах. Сядзельцы-яўрэі могуць быць толькі ва ўстановах сваіх аднаверцаў»^[49].

Аўстэрыя у Варнянах. Пачатак XX ст.

Па дакументах XVII—XIX стагоддзяў вядома яшчэ адна назва будынка з функцыямі, блізкімі карчме, — аўстэрыя. Асаблівай розніцы паміж карчмой і аўстэрыяй не было, але можна адзначыць, што гэта былі будынкі значных памераў, у асноўным заезджыя, як у вёсцы Варняны. У буйных гарадскіх аўстэрыях маглі быць гандлёвыя крамы. Напрыклад, у вёсцы Рубяжэвічы (1784) аўстэрыя мела 5 крам, у Слуцку (1815) — 16^[50].

Беларуская карчма ў XX стагоддзі

У 1894 годзе была ўведзена дзяржаўная манаполія на продаж алкагольных напояў. Гарэлку забаранілі прадаваць на разліў. Адкрываліся новыя прадпрыемствы, якія выраблялі бутэлькі. Корчмы паступова зачыняліся. У вёсках адчыняліся крамачкі, так званыя манаполькі. Гродзенскі губернатар падпісаў у 1905 годзе «Абавязковыя пастановы па змесце корчмаў і заезных двароў». Пакоі для кліентаў загадвалася рэгулярна ветрыць і прыбіраць. Трэбавалася выконваць на кухні чысціню. Служачым забаранялася спаць ці жыць на кухні, трымаць там рэчы, якія не адносяцца да прыгатавання ежы. Прыпасы павінны быць свежымі, захоўвацца ў чыстым посудзе, а пры выстаўленні іх на стойках і прылаўках, затуляць ад казурак і пылі. Двары пры корчмах і заезных дварах трымаць у чысціні. Яны павінны былі мець «належныя ўладкованыя адыходныя месцы, памыйныя ямы або смеццевыя скрыні». З 1906 года моцныя напіткі сталі прадаваць толькі ў гарадах, у дзяржаўных магазінах. Закон забараняў разводзіць іх вадой, дадаваць шкодныя рэчывы, даваць пад заклад рэчаў. Казённая гарэлка прадавалася ў закаркаваным шкляным посудзе пад пячаткай. Сядзелец, ці крамнік, атрымліваў за працу жалаванне і не быў зацікаўлены ў спойванні пакупнікоў. Але народныя дамы, валасныя праўленні не занялі такое месца ў грамадскім жыцці, як карчма^[51].

Карчма ў Ашмянах. 1920-я гг.

У 1915 годзе ў ваколіцах мястэчка Жалудок ўздоўж дарог былі размешчаны корчмы агульным лікам 12: «Жыжма», «Карысць», «Пагулянка», «Выгада», «Пяскі» і інш. У кнізе ўспамінаў «У пошуку будучыні» Кузьма Чорны піша: «На сярэдзіне дарогі паміж гэтым мястэчкам і Нясвіжам стаяла тады старая карчма, як і належыць ёй, са стадолай і прасторнай хатай на падлозе і з бакоўкамі…». У паэме Міхася Чароты «Карчма» (1925), відавочна навеянай купалаўскім вершам «Забытая карчма», герой з цеплынёй успамінае мінулае, нягледзячы на яго нялёгкасць, і знакам гэтага мінулага выступае як раз карчма. А верш Янкі Купалы даўно ўвайшоў у класіку беларускай паэзіі:

Ля дарогі, ля далёкай
Каля крыжавой,
Спіць карчма там адзінока
З злупленай страхой.

Пахілілась на старонку,
Прылягла к зямлі;
Невясёлыя карчомку
Думы прыгнялі.

Аб мінуўшай славе, дзівах —
Як была п’яна,—
Аб дзяньках былых шчаслівых
Думае яна.

Як не думаць пра былое,
Поўнае прыкрас!
Перайшло, і ўжо не тое,
Ўжо не той, ох, час!

Калісь гоманам шумела,
Людна ў ёй было,
Падарожных многа мела,—
Ўсё не раз сяло.
 
І жылося, і вялося,
Гэй, інакш карчме! —
Рэха рогату няслося
Ўлетку і ўзіме.
 
Адбывалісь вечарынкі
І вяселлі ўраз,
Захапляючы дзянінкі
Ў ночны добры час.
 
Рэжа музыка званліва,
Топат ног такі!
Разгуляліся надзіва
Дзеўкі, дзецюкі.
 
Кругам старшыя пры чарцы
Селі, люлькі цьмюць,
Аб пагодзе, гаспадарцы
Гутаркі вядуць.

А гарэлка рэчкай льецца,
Бегае шынкар,
Песня ўдалая нясецца,
З твару сыпле жар.
 
Ой, дзянёк так кожны праве
У карчме шум, крык…
Шчэзла доля па забаве!
Час вясёлы знік.
 
Усё прапала, згібла недзе,
Як сон, як туман;
У карчму ўжо не заедзе
Ні мужык, ні пан.
 
У стадоле не ржуць коні,
Коз не бэчыць зброд,
Не гамоніць пры шынкоўні
Выпіўшы народ.
 
Косці парыць у магіле
Ўжо шынкар даўно,
Аб нячыстай людзі сіле
Баюць на адно.
 
Кажуць: поўнач як настане
І сяло засне,—
Адбываецца гулянне,
Як здаўна ў карчме.
 
Чэрці, ведзьмы, ваўкалакі
Сходзяцца гуляць;
На стол з’явяцца прысмакі,
Музыка чуваць.
 
Бліск святла заблісне яркі,
Пойдзе ходам клум,
Звоняць міскі, пляшкі, чаркі…
П’янства, скокі, шум.

Жэняць ведзьму з ваўкалакам,
Сватае шынкар,
Попам — рабін, ведзьма—дзякам,
А чорт — гаспадар.

Так гуляюць, покуль недзе
Не кігне пятух…
Гіне ўсё, і па бяседзе
Пуста, сумна ўкруг.
 
Цень са сцен плыве пануры,
Як з якой турмы,
Кот здзічэлы ловіць шчуры
У сянях карчмы.
 
Крыллі ў цемнаце лапочуць
Кажаноў, начніц;
Віхры ў коміне хіхочуць —
Жудка без граніц.
 
Жах карчма ўвесь чуе гэты
І думу снуе
Пра мінуўшыя дні, леты
Лепшыя свае.

Калі ва ўсходняй Беларусі корчмы зачыняліся, то ў Заходняй, «за польскай гадзінай», яны існавалі і ў 1920-х, і ў 1930-х гг.

Карчма і карчмар у этнаграфіі і беларускім фальклоры

Карчмар быў, мабыць, самым папулярным чалавекам у мястэчку. Па важкасці ён мог зраўняцца з панам, ксяндзом. Ведаў усё пра сваіх наведвальнікаў. Яго не любілі. Карчмар мог разбаўляць гарэлку, дабаўляць у яе дурнап’яну. За паўкошту сяляне прыносілі ў карчму поўсць, курэй… Часам карчмар даваў гарэлку ў доўг і запісваў гэты доўг як хацеў. Словам, карчмар нажываўся ўсімі магчымымі спосабамі. Але і ён не быў застрахаваны ад пана, які мог выгнаць карчмара разам з дзецьмі і жонкай на вуліцу^[52].

«Мужык», у сваю чаргу, неразлучны з «жыдам», паколькі ўвесь вольны час і святы праводзіць у карчме: «тут ён бядуе і плача, радуецца заробленай капейцы»^[53].

Этнограф Янчук Н. А. пра адметнасць беларускага нацыянальнага характару пісаў: «Гарэлка і п’янства — вось другое, пасля невуцтва, няшчасце беларуса»^[54]. Э. Паўловіч расказвае пра карчму, дзе сяляне пілі і скардзіліся на сваю цяжкую долю. Аўтар лічыць, што ў распаўсюджванні п’янства вінаваты гаспадары, якія дазваляюць яўрэям адкрываць корчмы і якія не клапоцяцца аб лёсе сялян, імкнучыся да ўзбагачэння^[55].

У Мікалая Някрасава:

Желтоволосый, сгорбленный,
Подкрался робко к странникам
Крестьянин-белорус,
Туда же к водке тянется:
«Налей и мне маненичко,
Я счастлив!» — говорит.

Вёска, якая пакутавала ад п’янства, ва ўсім вінаваціла яўрэя. Пецярбургскі гісторык В. Г. Тызенгаўзен пісаў: «Бяда, калі габрэй адкрые ў селяніне якую-небудзь загану: схільнасць да ляноты, п’янства або разгульнага жыцця — такому чалавеку ўжо не падняцца. Патакаючы яго слабасцям, габрэй павыкупляе па нізкай цане будучы ўраджай ці яшчэ не гатовую пражу. За ўсё ён заплаціць напалову гарэлкай, часткай прадметамі паўсядзённага ўжытку дрэннай якасці па завышаным кошце»^[56].

Карчма ў фальклоры атаясамліваецца з нячыстай сілай. Функцыянавала карчма ў асноўным у вячэрні і начны час, — калі актывізуецца ўсякае паскуддзе. І любіла яна збірацца ноччу ў карчме. Д’ябал, ва ўспрыманні народнай свядомасці, стварыў гарэлку для ўздзеяння на людзей праз п’янства, а карчмар, які шукае сваёй выгады, прадае гарэлку. Карчмар несумненна ведаўся з нячыстай сілай. Існавала вераванне, што яўрэі імкнуліся завалодаць вяроўкай, на якой павесіўся самазабойца; кавалачкі ад яе яны трымалі ў бочцы з гарэлкай ці ўпотай падкідвалі ў чарку п’ючым наведвальнікам, каб тыя ішлі да іх гэтак жа актыўна, як яны ішлі глядзець на нябожчыка. Згодна з фальклорнай традыцыяй, пачатковым месцазнаходжаннем яўрэяў было пекла, адкуль іх за бутэльку гарэлкі выпусціў п’яніца, пасля чаго яны рассяліліся па ўсёй зямлі. Аднак і пасля смерці яўрэй не можа патрапіць у рай і зноў аказваецца ў пекле: «Пана гром забіў, жыда чорт ухапіў»^{[57][58][59][60]}.

Пра карчму і карчмара ёсць шэраг прыказак — «Жыд на тое на свеце, каб добра не заліжала ў клеці», «Карчмарава вока і праз лахманы грыўню бачыць», «Гаспадар у карчме п’е і скача, а гаспадыня дома з дзецьмі плача», «Да касцёла дарога крывая, а да карчмы простая», «Бяжыць, як шавец да карчмы», «Бачыш, дружа, як гарую: з аднае карчмы ды ў другую» і інш^[61].

У гумарыстычных народных п’есках карчмар звычайна высмейваецца. Напрыклад, у казцы «Карчмар і мужык» распавядаецца пра карчмара, якому ўдалося ўцячы ад лясных разбойнікаў, але яго абрабаваў і збіў уласны фурман за спробу падмануць. Карчмар выступае нервовым і баязлівым багацеем. Высмейваецца карчмар і ў п’есах «Карчмар Бэрка і Мужык», «Карчмар, яго жонка Сара і Казак». Перад гледачамі ён паўстае як ашуканец і абірала. Яго імкнуцца паказаць рознымі камічнымі эфектамі: гаворка з гратэскавым акцэнтам, знешняя недарэчнасць, панчохі, якія вечна спаўзаюць з ног, кудлатыя валасы^[62].

Заўвагі

1. Артыкул 13 «Пра корчмы»
2. Раздзел «Пра месцах раздробнага продажу пітва», 1861 г.

Крыніцы

1. Смоленские грамоты XIII – XIV вв. Под ред. Р. И. Аванесова. — М.: АН СССР, 1963. — С. 76. — 139 с.
2. Сардаров А. С. Путетворение: история и культура белорусских дорог. — Мн.: Беларуская навука, 2009. — 191 с. — ISBN 978-985-08-1046-5.
3. Грыцкевіч А. П., Мальдзіс А. І. Шляхі вялі праз Беларусь. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1980. — С. 34, 35. — 272 с.
4. Габрусь Т. В. Гродзенскія корчмы // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі. — Мн.: БелЭн, 1986. — Т. 2. — С. 202.
5. Кишик Ю. Н. Градостроительная культура Гродно. — Мн.: Беларуская навука, 2007. — 330 с.
6. Калнін В. Архітэктура Яна Самуэля Бэкера // Спадчына. — Мн.: 1998. — № 3—4.
7. Рогач Л. Карчма // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 63,64. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
8. НИАБ, Фонд 1928, оп. 1, дело № 189 Коллекция древних инвентарей имений. 17 листов. Тариф дымов и чопового сбора по Пинскому повету Брестского воеводства. 1775
9. Доўнар-Запольскі М. В. Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства Літоўскага пры Ягелонах. Падрыхт.: А. І. Груша, Р. А. Аляхновіч. — Мн.: Беларуская навука, 2009. — С. 368—369. — 758 с.
10. Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. — Мінск, 2000—2015. Кн. 6. С. 236
11. Прыжов И. Г.. История кабаков в России в связи с историей русского народа (нявызн.). Глава XIII. История питейного дела в юго-западной Руси. Праверана 1 лістапада 2013.
12. Госцеў А. П., Швед В. В. КРОНАН. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990 гг.). — Гродно: Гродзенскае абласное аддзяленне Беларускага фонду культуры, 1993. — С. 19. — 326 с.
13. Мянжынскі В. С., Несцяровіч Ю. В. Прывілеі на корчмы з кніг Метрыкі ВКЛ // // Белорусский археографический ежегодник. — Мн.: 2003. — № 4.
14. Абрамчик Л. Я.. Становление налогов и их развитие на территории Беларуси (до января 1919 года) (нявызн.). Miscellanea Historico-Iuridica (22 кастрычніка 2012).
15. Bobrzyński Michał. Historia karczmy. O prawie propinacji w dawnej Polsce. — Kraków: Cztery Strony, 2016. — С. 23.
16. Бершадский С. А. Литовские евреи: история их юридического и общественного положения в Литве. От Витовта до Люблинской унии, 1388–1569 гг.. — СПб.: Тип. М. М. Стасюлевича, 1883. — 440 с.
17. Наталья Нечай. Налоги во времена Великого княжества Литовского (XIV—XV вв.) // Вестник. — К.: Министерство доходов и сборов Украины, 2011. — № 11. Архівавана з першакрыніцы 10 красавіка 2021.
18. Шпирт А. М. Отношения между евреями и крестьянами на востоке Речи Посполитой в первой половине XVII в. // Новое в науке и образовании: Международная ежегодная научно-практическая конференция. 5-6 апреля 2017 г.: сборник трудов / Сост. и отв. ред. Ю. Н. Кондракова; ред. Н. Г. Обидина. — М.: МАКС Пресс, 2017. — ISBN 978-5-317-05758-9.
19. Шпирт А. М. Жить и умирать в деревне. Запрещённое и дозволенное вотношениях между евреями и крестьянами в Речи Посполитой в XVII в. // Культура славян и культура евреев: диалог, сходства, различия. — 2018.
20. Сардаров А. С. Путетворение: история и культура белорусских дорог. — Мн.: Беларуская навука, 2009. — С. 79. — 191 с. — ISBN 978-985-08-1046-5.
21. Гуркоў У. С. Мястэчка // Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя. — Мн.: БелЭн, 1989. — С. 332. — ISBN 5-85700-014-9.
22. Лакотка А. Мястэчка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1999. — С. 250. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9.
23. Цітоў В. С. Мястэчка // Народная культура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 2002. — С. 248. — ISBN 985-11-0249-0.
24. Рогач Л. Установы грамадскага харчавання на беларускіх землях у XVI – пачатку ХХ ст.: тыпавая і функцыянальная эвалюцыя // Веснік Гродзенскага дзярж. ун-та імя Янкі Купалы. Сер. 1, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. — Гродно: ГГУ, 2013. — № 2. — С. 38—48.
25. Якімовіч Ю. А. Карчма // Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя. — Мн.: БелЭн, 1989. — С. 252.
26. Алесь Зайка. Карчма ў Заполлі // Народная трыбуна. — Брэст: 2016. — № 33.(недаступная спасылка)
27. Сергачёв С. А. Заезжая корчма в Беларуси // Архитектурное наследство. — М.: 2005. — № 6. — С. 94—99.
28. Лакотка А. І. Нацыянальныя рысы беларускай архітэктуры. — Мн.: Ураджай, 1999. — С. 206, 207, 258. — 366 с. — ISBN 985-04-0397.
29. Шпилевский П. В. Путешествие по Полесью и белорусскому краю. — Мн.: Полымя, 1992. — С. 91, 127. — 251 с.
30. Kraszewski J. Wspomnienia Polesia. Wolynia і Litwy. — Wilno, 1840. — 234 с.
31. Казакоў Л. Ю. Панскi гаспадарчы двор i фальварак на Беларусі (другая палова XVI – пачатак XVII ст.) // Працы гістарычнага факультэта БДУ: навук. зб. Вып. 3. — Мн.: БГУ, 2008. — № 3. — С. 23—30. Архівавана з першакрыніцы 26 чэрвеня 2022.
32. Цинцадзе Н. С. Державин и «еврейский вопрос» в Российской империи в конце XVIII-начале XIX века // КЛИО. Журнал для учёных. — СПб.: 2015. — № 4 (100).
33. Алесь Зайка. Карчма ў Заполлі // Народная трыбуна. — Брест: 2016. — № 33.(недаступная спасылка)
34. Довнар-Запольский М. В. Из истории общественных течений в России. — Киев: И. И. Самоненко, 1910. — С. 40. — 333 с.
35. П. В. Шейн. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. — СПб.: Императорская Академия наук, 1902. — Т. 3. Архівавана 18 мая 2022.
36. Смолік А. Карчма як прастора вуснай народнай творчасці // Аўтэнтычны фальклор: праблемы захавання, вывучэння, успрымання: зб. навук. пр. удзельнікаў V Міжнар. навук. канф., Мінск, 29 крас. – 1 мая 2011 г.. — Мн.: Беларус. дзярж. ун-т культуры і мастацтваў, 2011. — С. 23—25.
37. Burszta Jozef. Wies i karcma. Rola karczmy w zyciu wsi panszczyznianej. — Warszawa: Ludowa spoldzialnia wydawnicza, 1950. — 119 с.
38. Вікол Л. Ф. Кірункі заканадаўчай рэгламентацыі дзенайсці ўстаноў грамадскага харчавання ў канцы XVIII-пачатку XX стагоддзя на тэрыторыі Беларуси // Вестник Полоцкого государственного ун-та. Гуманитарные науки. — 2016. — № 1.
39. Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII–першай палове ХІХ ст.. — Вільнюс: ЕГУ, 2010. — С. 102. — 488 с.
40. Насевіч Н. Развіццё гандлю ў Ваўкавыскім павеце ў XIX—пачатку XX стст. // Государства Центральной и Восточной Европы в исторической перспективе: сборник научных статей по материалам II Международной научной конференции «Социальные, политические и культурные процессы на территории Центральной и Восточной Европы в исторической перспективе». — Пінск: Палесскі ун-т, 2017. — С. 61—64.
41. Швед В. В. Торговля в Белоруссии в период кризиса феодализма (1830—1850-е гг.). — Гродно: ПКФ «Орбикс», 1995. — С. 126. — 195 с.
42. Пяткевіч Ч. Рэчыцкае Палессе. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 2004. — С. 643. — 672 с.
43. Лобач У. Да гісторыі фармавання негатыўнага этнастэрэатыпа адносна яўрэяў на Беларусі // Нацыянальныя меншасці Беларусі: матэрыялы 1-й Нац. навук.-практ. канф., 21–22 мая 1996 г.. — Брест-Минск-Витебск: Рэспубліканскі цэнтр нацыянальных культур, 1996. — № 2. — С. 16—21.
44. Соркина И. Роль евреев в экономическом развитии местечек Беларуси в первой половине XIX века // Восточноевропейское еврейство: история и современность. Тирош. Труды по иудаике, славистике, ориенталистике. — 2003. — С. 155—158.
45. Аксаков И. С. Еврейский вопрос. — М.: Социздат, 2001. — 76 с. — ISBN 5-8184-0114-6.
46. Kraszewski J. Wspomnienia Polesia. Wolynia і Litwy. — Wilno, 1840. — С. 82. — 234 с.
47. Еврейская энциклопедия. — СПб, 1908. т. 5. С. 611
48. Рогач Л. Чайная супраць карчмы (Барацьба з алкагалізмам на Беларусі ў 2-й палове ХІХ ст. // // Беларуская думка. — Мн.: 2014. — № 5. — С. 79—83.
49. Градовский А. Д. Начала русского государственного права. — СПб.: Тип. М. Стасюлевича, 1875. — Т. 1.
50. Короткевич Т. В., Воронцова Е. В., Разводовский Ю. Е. Исторические аспекты алкоголизации белорусов // ЗДРАВООХРАНЕНИЕ. HEALTHCARE. — Мн.: Министерство здравоохранения Республики Беларусь, 2021. — № 4. — С. 66—71.
51. Рогач Л. Кірункі заканадаўчай рэгламентацыі дзейнасці ўстаноў грамадскага харчавання ў канцы XVIII—пачатку XX стагоддзя на тэрыторыи Беларуси // Вестник Полоцкого гос. ун-та. Гуманитарные науки. — Полоцк: ПГГУГУ, 2016.
52. Маракуев В. Н. Полесье и полещуки. Из путевых записок. — Одесса: Южно-русское общ-во печатного дела, 1897. — С. 26, 27. — 57 с.
53. Калачов Н. В. Архив исторических и практических сведений, относящихся до России, издаваемый Николаем Калачовым. — СПб.: Тип. II-го Отделения собственной Е. И. В. канцелярии, 1859. — Т. 3. — С. 12. — 476 с.
54. Янчук Н. А. По Минской губернии: (заметки из поездки в 1886 году). — М.: Тип. А. Левенсон и К°, 1889. — С. 26. — 130 с.
55. Pawlowicz E. Wspomnienia znad Wilji i Niemna. — Lwów: Gubrynowicz i Schmidt, 1895. — С. 55—57. — 326 с.
56. Тизенгаузен В. Г. Месца и роль евреев в Северо-Западном крае России // Минская старина. Труды Минского церковного историко-археологического комитета. — Мн.: 1911. — № 2. — С. 13, 14.
57. Рогач Л. Ф. Яўрэй-карчмар і карчма ва ўспрыняцці грамадства XVI–XIX стст. на падсвядомым узроўні // Рэха мінуўшчыны: зб. навук. работ студ. навук. таварыства факультэта гісторыі і сацыялогіі ГрДУ імя Я. Купалы. — Гродно: ГрДУ, 2010.
58. Белова О. Чужие среди своих. Славянский образ «инородца» // Родина. — М.: 2001. — № 1—2. — С. 166—170.
59. Белова О. Пир на празднике чужом: Народная магия в регионах этнокультурных контактов // Родина. — М.: 2002. — № 4—5.
60. Бачило И. Г. Этнические меньшинства Беларуси в малых жанрах фольклора // История повседневности. — Мн.: 2020.
61. Беларускі фальклор: хрэстаматыя: для філалагічных факультэтаў вышэйш. навуч. устаноў / склалі К. П. Кабашнікаў, А. С. Ліс, А. С. Фядосік, І. К. Цішчанка; пад рэд. Ф. Глебкі. — Мінск, Вышэйшая школа, 1970. С. 654
62. Барышаў Г. І., Саннікаў А. К. Беларускі народны тэатр батлейка. — Мн.: Выдавецтва Мінстэрства выш., сяр. спец. і прафес. адукацыі БССР, 1962. — 162 с.

Літаратура

• Рогач Л. Ф. Карчма на Беларусі (XVI — пач. ХХ стст.): характарыстыка і аналіз гістарычных крыніц / Л. Ф. Рогач // Наука-2010: сб. науч. ст. В 2 ч. / ГрГУ им. Я. Купалы; редкол.: А. Ф. Проневич (отв. ред.) [и др.]. — Гродно: ГрГУ, 2010. — Ч. 1. — С. 79-82.
• Рогач Л. Ф. Карчма ў Беларусі на аснове пісьмовых і археалагічных крыніц / Л. Рогач // Вывучэнне роднага краю як сродак патрыятычнага выхавання моладзі: матэрыялы студ. навук.-практ. канф., г. Мінск, 5 красавіка 2005 г. / Бел. дзярж. пед. ун-т імя М. Танка: рэдкал. А. І. Багдановіч (навук. рэд). — Мінск: БДПУ, 2005. — С. 52-56.
• Соболевская О. А. Повседневная жизнь евреев Беларуси в конце XVIII — первой половине XIX века. — Гродно: Гродн. гос. ун-т, 2012. С. 443.