From Wikipedia, the free encyclopedia
As 'n groot moondheid word gewoonlik daardie state aangedui wat die vermoeë het om druk in die internasionale politiek uit te oefen deur hul omvangryke ekonomiese, politieke en militêre mag. Ander state moet hul standpunte in ag neem voordat hulle 'n diplomatieke of militêre besluit neem. Hulle het die vermoë om amper oral militêr in te gryp en het ook 'n sekere kultuurmag, gewoonlik in die vorm van ekonomiese beleggings in minder ontwikkelde dele van die wêreld.
Terwyl sommige nasies algemeen beskou word as groot moonthede, is daar geen definitiewe lys van hulle nie. Soms word die status van groot moonthede amptelik erken in konferensies soos die Kongres van Wene of die Veiligheidsraad van die Verenigde Nasies (Volksrepubliek van China, Frankryk, Rusland, die Verenigde Koninkryk en die Verenigde State (VSA) wat vyf permanente lede van die Raad is). Gevolglik is die status van grootmagte ook formeel en informeel erken in forums soos die Groep van Sewe (G7). Die VSA word tans ook beskou as 'n supermoondheid.
Daar is dus verskillende menings oor watter nasies tans as groot moondhede beskou kan word. Sommige glo dat Indië, en selfs die Europese Unie (EU) daaraan behoort. Daar is ook 'n alternatiewe siening wat sê dat toenemende afhanklikheid tussen state die konsep van 'n groot moontheid onnodig maak omdat die wêreld multipolêr is. Daar is 'n debat oor die mag en invloed van die EU. As die lidlande verenig is in een staat, kan dit moontlik 'n groot moontheid of self 'n supermoondheid word. Maar die meeste is dit eens dat die EU, omdat dit nie die politieke eenwording van 'n soewereine staat het nie, nie as 'n groot moondheid in sy huidige hoedanigheid beskryf kan word nie.
Alhoewel die kriteria mag verskil, is die volgende dikwels deel daarvan:
• Die vermoë om by te dra tot die internasionale orde;
• Interne kohesie om effektiewe staatsinmenging moontlik te maak;
• Ekonomiese mag, soos groot ekonomiese groei of 'n groot interne mark;
• Militêre mag, met die moontlikheid om met ander dominante magte in 'n konvensionele oorlog mee te ding. Belangrike kriteria is die saamgestelde indeks of nasionale vermoë, wat die relatiewe potensieële militêre vermoëns van 'n land meet, die verdediging uitgawes en die samestelling van die wapensarsenaal.
Sagte mag (Soft power), 'n sekere kulturele gesag buite die land se grense. Die mees opvallende voorbeelde van sagte krag is die kulturele navolging van die Verenigde State in Europa, Japan en selfs China (McDonaldisering), internasionale status en taalgebruik (nou Engels, voorheen Frans) en die godsdienstige gesag wat Saoedi Arabië eis gebaseer op die besit van die Moslem heilige stede van Mekka en Medina.
Daar was in die geskiedenis verskeie groepe groot moondhede. Na 1815 is die Verenigde Koninkryk, Rusland, Frankryk, Oostenryk en Pruise met die 'Konsert van Europa' as die vyf groot moondhede beskou. Die eerste drie het kolonies buite Europa gehad. Oostenryk is beskou as 'n ryk in sy vroeë vorm, dié van 'n monargie wat verskeie koninkryke ingesluit het. Pruise was 'n nuweling, wat ontstaan het deur die militaristiese groot strategie (oorspronklik: stratégie generale) van Frederik die Grote. Na die vereniging van Duitsland in die Duitse Keiserryk in 1871 en die vereniging van Italië, is hulle ook as groot moondhede beskou; Duitsland as 'n voortsetting van Pruise. Teen hierdie tyd het die Verenigde State ook begin om mag op te bou deur die beste deel van die Noord-Amerikaanse vasteland te beset, die konstruksie van spoorweë en die ontwikkeling van die vervaardigings belt, 'n bevolking wat steeds deur immigrasie groei en die bestendige uitbreiding van die Amerikaanse uitvoer ekonomie. Die Spaans-Amerikaanse Oorlog van 1898 kan gesien word as die begin van die Verenigde State as groot moondheid en die definitiewe einde van die Spaanse (koloniale) ryk. Rondom hierdie tyd is Oostenryk-Hongarye en die Ottomaanse Ryk (reeds) beskou as moondhede in agteruitgang.
Ná die Eerste Wêreldoorlog, tydens die Vredeskonferensie in Parys, is vier moondhede erken: die Britse Ryk, die Verenigde State, Frankryk en Italië. Die Verenigde State het egter vinnig teruggetrek in isolasie. Die status van Japan was afsonderlik hanteer. Alhoewel Japan nie deel van die Groot Vier was nie, het hulle twee stemme gekry, net soos die Groot Vier. Hul posisie is beklemtoon deur hul rassegelykheidsvoorstel, wat 'n aantal kwessies aangehaal het, insluitend hul status as groot moondheid. Alhoewel hierdie voorstel nie aanvaar is nie, in 'n poging deur die eerste Britse en dan die Amerikaners om die Australiese Wit Australië-beleid te verdedig, was die suksesvolle behoud van Shandong en die Duitse eilande noord van die ewenaar in die Stille Oseaan, 'n aanduiding dat hulle 'n posisie as 'n nie-blanke moondheid ingeneem het.
Vier lande het dus uit die lys verdwyn en het opgehou om as groot moondhede beskou te word: Duitsland, Oostenryk-Hongarye, Rusland (die Sowjetunie) en die Ottomaanse Ryk. In al hierdie lande het die regering verval en chaos uitgebreek. Daarbenewens is hulle ook uit die vredesbesprekings gehou en het Oostenryk-Hongarye en die Ottomaanse Ryk gedisintegreer. Die Sowjetunie sou ekonomies en militêr in die 1920's en 1930's herstel, maar het op diplomatieke terrein geïsoleer gebly. Duitsland het ook in 1933 'n korttermynherstel onder Adolf Hitler ondergaan; diplomatieke isolasie verbreek, die weermag en die ekonomie herstel, en die etniese Duitse, Nazi en Fassistiese partye in die buiteland het 'n bron van sagte mag vir Duitsland geword. In 1939 sou Duitsland egter met Italië en Japan 'n oorlog begin en die verlies daarvan het hul status van groot moondheid daarna voorlopig verloor.
Na die Tweede Wêreldoorlog in 1945 word die Verenigde State, die Sowjetunie, die Verenigde Koninkryk, Frankryk en die Volksrepubliek van China die groot moondhede met permanente setels en die veto reg in die Veiligheidsraad van die Verenigde Nasies. In 1945 was die Verenigde State met 'n ongeskonde grondgebied en demografie, die wêreld se grootste ekonomie, die enigste staat met kernwapens en 'n positiewe beeld as 'kampioen van die vrye wêreld', verreweg die belangrikste mag. Instellings soos die Internasionale Monetêre Fonds (IMF) en die Wêreldbank is oorheers deur die VSA. Die Sowjetunie het 'n nadeel gehad met 'n ongemaklike ekonomie en demografie, maar het dit vinnig ingehaal deur die industrie weer in bedryf te stel, sy eie kernwapens te ontwikkel, 'n groot moderniserende en beter geleide weermag, 'n band van satellietstate en die beeld van kommunisme as bevryding vir die armes en onderdruktes te bevorder.
Groot moondhede word dikwels geassosieer met die vertoning van mag deur sekere tegnologieë, soos die Dreadnought (soort oudtydse slagskip) of kernwapens. 'n Groot defensiewe infanterie-weermag, soos wat die Chinese tydens die era van Europese oorheersing gehad het, kon nie mag buite hul eie streek projekteer nie. Selfs die Amerikaanse leër en die vloot was onvoldoende ten tye van die Amerikaanse Burgeroorlog omdat hulle geen slagskepe gehad het nie. Rykdom kan 'n militêre faktor wees. Brittanje kon nie vinnig 'n groot leër mobiliseer nie, maar kon sy bondgenote tydens die Napoleontiese Oorloë finansier.
Van die Berlynse Kongres, 'n vredeskonferensie vir 'n relatief klein oorlog, het Turkye en Italië se status verhoog. Internasionale vergaderings, wat in die tweede helfte van die negentiende eeu ontstaan het, het ook gedien om die posisie van groot moondhede aan te dui in die afwesigheid van vrede konferensies na oorloë, soos die Koloniale Konferensie van Berlyn.
Teen die einde van die Koue Oorlog en die era van globalisering het ander lande erkenning gekry as groot moondhede; Indië is 'n voorbeeld hiervan na die ekonomiese groei in die negentigerjare.
Sedert die einde van die wêreldoorloë is die term groot moondheid verdeel in verskillende kategorieë. Die term 'supermoondheid' word gebruik om 'n land aan te dui wat in staat is om die wêreld te oorheers. Hierdie term is hoofsaaklik gebruik vir die Verenigde State en die Sowjetunie. Na die desintegrasie van die Sowjetunie het die VSA die enigste supermoondheid gebly; 'n mens praat ook van 'n hipermoondheid.
| Land | Data | Opkoms | Ondergang | Opmerkings |
|---|---|---|---|---|
| Oostenryk/ Oostenryk-Hongarye | 1687-1918 | Slag van Mohács (1687) | Eerste Wêreldoorlog | Onder die Habsburg-monargie. |
| Chinese Keiserryk/ Volksrepubliek van China | 1368-1842, 1978-hede | Begin van die Ming-dinastie. Ekonomiese groei en militêre mag. | Eerste Opiumoorlog | Onder die Ming en Qing dinastieë. Teenswoordig onder die Volksrepubliek China. |
| Duitsland | 1871-1918, 1933-1945, jare 70-hede | Frans-Pruisiese Oorlog (1871), Derde Ryk (1933-1945), Wirtschaftswunder "ekonomiese wonder van Duitsland" jare 70, ekonomiese mag, Groep van Agt-land (aanvanklik Wes-Duitsland, na die Duitse hereniging voortgesit) | Eerste Wêreldoorlog, Tweede Wêreldoorlog; nie van toepassing na 1991 | Onder Huis van Hohenzollern, as Republiek van Weimar, onder Hitler en nou as Bondsrepubliek Duitsland. |
| Engeland/ Groot-Brittanje/ Verenigde Koninkryk | 1688-hede | Die Glorious Revolution (1688), ekonomiese mag, Groep van Agt-land | Onder William III, Huis van Hannover, Huis van Saksen-Coburg, Huis van Windsor en die Britse Parlement. | |
| Frankryk | 1214-hede | Die Slag van Bouvines (1214), Slag van Castillon (1453), ekonomiese mag, Groep van Agt-land | Onder Karolingers, Huis van Boergondië, Huis van Bourbon, Napoleon, Napoleon III en verskillende Franse Republieke. | |
| Heilige Roomse Ryk | 955-1618 | Slag van die Lechveld | Tweede Praagse Defenestrasie / Dertigjarige Oorlog | Onder Karolingse dinastie, Ottoonse dinastie, Saliese dinastie, Hohenstaufen dinastie en die Huis van Habsburg |
| Italië | 1861-1945, jare 70-hede | Italiaanse eenwording, ekonomiese wonder (jare 70), ekonomiese mag, Groep van Agt-land | Tweede Wêreldoorlog | Onder die Huis van Savoje en later Mussolini; ekonomiese uitbreiding na die ekonomiese wonder in die afgelope dekades |
| Japan | 1905-1945, jare 70-hede | Russies-Japannese Oorlog, ekonomiese mag, Groep van Agt-land | Militêre vernietiging deur die VSA tydens die Tweede Wêreldoorlog | Ineengestort na die Tweede Wêreldoorlog, maar herstel in die jare sewentig. |
| Die Mongoolse Ryk | 1526-1739 | Inval van Indië | Inval van die Britte en die Britse Oos-Indiese Kompanjie | Pakistan, Indië en Afghanistan |
| Nederland | 1579-1795 | Unie van Utrecht | Bataafse Republiek | Onder die State-Generaal van die Nederlande |
| Die Ottomaanse Ryk | 1453-1918 | Verowering van Konstantinopel | Eerste Wêreldoorlog | Onder Huis van Osman |
| Pole-Litaue | 1410-1795 | Slag van Tannenberg (1410), Tweede Vrede van Toruń | Begin van die Poolse partisie | Unie 1385-1569. Enkele staat na 1569 (Unie van Lublin) Onder die Jagiello-dinastie en gekose konings. |
| Portugal | 1415-1581, 1640-1822 | Portugese kolonisasie, Portugese onafhanklikheidsoorlog | Spaanse anneksasie, Napoleontiese Oorloë en Brasiliaanse onafhanklikheid | |
| Pruise | 1763-1871 | Sewejarige Oorlog | Duitse eenwording | Onder Huis van Hohenzollern; opgevolg deur die Duitse Ryk |
| Rusland | 1721-1917 (Russiese Ryk), 1991-hede (Russiese Federasie) | Die Groot Nordiese Oorlog | - | Onder Huis van Romanof (Russiese Ryk), nou 'n federasie en die formele opvolger van die USSR; huidige mag vanuit militêre sterkte, VN veto, uitgebreide natuurlike hulpbronne, besit van 'n groot kern arsenaal, gevorderde militêre, ruimtevaart, wetenskap en tegnologie |
| Die Sowjetunie | 1945-1991 | Tweede Wêreldoorlog | Ontbind in 1991 deur Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland,nadat staatsgreep misluk het. | Onder die kommunisme, bestaan uit 15 Sosialistiese Sowjetrepublieke; militêre sterkte, diplomatiekee invloed, groot industrie, uitgebreide natuurlike hulpbronne, besit van 'n groot kern arsenaal, gevorderde militêre, ruimtevaart, wetenskap en tegnologie |
| Spanje | 1469-1898 | Eenwording van Spanje | Spaans-Amerikaanse Oorlog | Onder Huis van Trastamara, Huis van Habsburg en Huis van Bourbon |
| Verenigde State | 1898-hede | Spaans-Amerikaanse Oorlog | - | Ekonomiese mag, Groep van Agt (G8)-land, wetenskap en militêre mag |
| Swede | 1611-1721 | Die Ingriese Oorlog | Die Groot Nordiese Oorlog | Deels deur die produksie van yster en staal. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
