Europa është një nga shtatë kontinentet tradicionale politike, dhe një pjesë e kontinentit gjeografik të Euroazisë. Europa rrethohet në veri nga Oqeani i Ngrirë i Veriut, në perëndim nga Oqeani Atlantik, në jug nga Deti Mesdhe, dhe në juglindje nga Malet Kaukaz, Deti i Zi dhe ngushticat që e lidhin atë me Detin Mesdhe. Në lindje, Europa kryesisht ndahet nga Azia nga ndarja ujore e Maleve Urale, Lumi Ural, dhe Deti Kaspik.[1]
| Europa/Evropa | |
.svg) | |
| Sipërfaqja | 10,180,000 km2 km² |
| Popullsia () • dendësia |
746,419,440 banorë banorë/km² |
| Shtete | Sovrane (44-50) De fakto (4-8) |
| Denonimi | Europian/e |
| Familiet gjuhësor |
|
| Qytetet më të mëdha | |
| Zonat kohore | Nga UTC-1 tek UTC+5 |
| Hartë tjetër | |
 | |
Europa mbulon rreth 10.18 milionë km2, ose 2% të sipërfaqes së Tokës (6.8% e sipërfaqes së tokës), duke e bërë atë kontinentin e dytë më të vogël (duke përdorur modelin me shtatë kontinent). Politikisht, Europa është e ndarë në rreth pesëdhjetë shtete sovrane, nga të cilat Rusia është më e madhja dhe më e populluara, që përfshin 39% të kontinentit dhe përfshin 15% të popullsisë së saj. Europa kishte një popullsi gjithsej prej rreth 746 milionë (rreth 10% e popullsisë së botës) në vitin 2018. Klima europiane ndikohet kryesisht nga rrymat e ngrohta të Atlantikut që zbutin dimrin dhe verën në pjesën më të madhe të kontinentit, madje edhe në gjerësi gjeografike përgjatë të cilave klima në Azi dhe Amerikën e Veriut është e rëndë. Më tej nga deti, dallimet sezonale janë më të dukshme se sa afër bregdetit.
Kuptimi
Fjala "Europë" ka përdorime të shumta. Kryesoret janë gjeografike dhe politike.
- Nga ana gjeografike, Europa është si ujdhesa më perëndimore e kontinentit të Euroazisë ; limitet e saj janë të përfunduara qartë nga deti në Veri, Jug dhe Perëndim. Malet Urale zakonisht merren si kufiri lindor i Europës, së bashku me Lumin Ural, dhe Detin Kaspik. Mund të merret parasysh që Europa kufizohet në juglindje nga Malet Kaukaze, Deti i Zi dhe ngushticat ujore që e lidhin atë me Mesdheun.[2]
- Nga ana politike, Europa përbëhet nga vendet e Bashkimit Europian[nevojitet citimi], por mund të ndodhi që t'i drejtohet vendeve që janë anëtare të Këshillit të Europës, i cili ka 47 anëtarë ku përfshihen edhe 27 shtetet e Bashkimit Europian.[3]
- Përveç kësaj, njerëzit në Irlandë, Britaninë e Madhe, Skandinavi dhe në ishujt e Atlantikut Verior dhe Mediteranit, mund t'i drejtohen pjesës kontinentale thjesht si "Europa" ose si "Kontinenti".[4]
Prejardhja e emrit të Europës
Në Mitologjinë antike greke, Europa ishte një princeshë shume e bukur greke e cila ishte e mahnitshme Fonenika në të cilën Zeusi e rrëmbeu pasi mori formën e një demi të bardhë. Ai e dërgoi atë në ishullin e Kretës ku ajo lindi Monosin, Radamantusin dhe Sarpedonin. Për Homerin, Europa (Greqisht : Εὐρώπη ose Eurṓpē) ishte një mbretëreshë mitologjike e Kretës, dhe jo një figurë gjeografike. Më vonë Europa u përdor për Greqinë kontinentale, dhe 500 Par.e.s. ky term përdorej edhe për pjesët më në veri.
Për origjinën e fjalës "Europa" ka shumë teori, ndër të cilat është dhe teoria e origjinës pellazgo - ilire, pra origjin nga paraardhësit e shqipëtarëve. Sipas legjendës, Europa u rrembye nga Zeusi, i cili kishte marrë formën e një demi, i cili e mori atë dhe e vendosi mbi kurrizin e tij. Në gjuhën e sotme shqipe, fjala "Europa" shqiptohet si : Europa = e ur opa.
Etimologjikisht, teoria dominuese sugjeron se termi Europë rrjedh nga rrënjët greke dhe do të thotë: eur- gjërë dhe op- syri, pra Eurṓpē do të thotë "pamje e gjërë" (krahasoni me glaukōpis (pamje e hirtë) Athina dhe boōpis (pamje demi) Hera). Gjërë ka qenë një epitet për vetë Tokën në Fenë Proto-Indo-Evropiane. Një minoritet, sidoqoftë, sugjeron se në fakt fjala "Evropë" bazohet në një fjalë Semitike si p.sh. fjala Akade erebu që do të thotë "të biesh poshtë",[5] ose fjala Fonenikane ereb që do të thotë "mbrëmje; perëndim" dhe Arabe Magreb, Hebreje ma'ariv.
Në Historinë e Lindjes se Afërt ajo Quhej edhe (EREB-Shq.-Perendim)
Historia
- Artikulli kryesor: Historia e Evropës
Parahistoria
Homo xhorxhikus, i cili jetoi rreth 1.8 milion vjet më parë në Gjeorgji, është hominidi i parë i zbuluar në Europë.[6] Mbetje të tjera hominide, që datojnë rreth 1 milion vjet, janë zbuluar në Atapuerka, Spanjë.[7] Njeriu i Neandertalit (i cili e ka marrë emrin nga lugina Neander në Gjermani) së pari migroi në Evropë 150,000 vjet më parë dhe u zhduk nga fosilet rreth 30,000 vjet më parë. Neandertalët ishin zëvendësuar nga njerëzit modernë (Kromanjonët), të cilët u paraqitën rreth 40,000 vjet më parë.[8] Më vonë gjatë kësaj epoke, një periudhë e konstruktimeve megalit zuri vend, ku u ndërtuan shumë monumente megalite si Stounhenxhi në të gjithë Europën.[9]
Antikiteti klasik
Greqia Antike kishte ndikim të thellë në qytetërimin perëndimor. Kulturat demokratike dhe individualiste perëndimore janë shpesh të lidhura me Greqinë Antike.[10] Grekët zbuluan "polisin", ose shtet-qytetin, që luajti një rol themelor në personalitetin e tyre.[11] Këto ideale politike greke ishin ri-zbuluar në shek. XVIII nga filozofët dhe idealistët Europianë. Greqia gjithashtu dha ndihma të mëdha kulturore: në filozofi, humanizëm dhe drejtësi nga Aristoteli, Sokrati, dhe Plato; në histori me Herodotin dhe Thukididin; në letërsinë dramatike dhe narrative me poezitë e Homerit;[10] dhe në shkencë me Pitagorën, Euklidin, dhe Arkimedin.[12][13][14]
Një ndikim tjetër i madh në Europë erdhi nga Perandoria Romake që la gjurmët e saj në ligj, gjuhë, inxhinieri, arkitekturë, dhe qeveri.[15] Gjatë pax romanës, Perandoria Romake u zgjerua dhe përfshiu, përveç Mediteranit, edhe një pjesë tjetër të Europës.[16] Stoicizmi ndikoi perandorët si Hadriani, Antoninus Pius, dhe Marcus Aureliusin , të cilët kishin shpenzuar shumë kohë në kufijtë veriorë të Perandorisë duke luftuar me Gjermanikët, Piktët dhe Skocezët.[17][18] Krishterimi u legjitimizua eventualisht nga Kostadini I pas tre shekujsh persekutimi imperial.
Terri Europian
Gjatë rrëzimit të perandorisë Romake, Europa hyri në një periudhë të gjatë të ndryshimeve që historianët e quajnë "Koha e Migrimeve". Gjatë kësaj periudhe ka pasur një numër pushtimesh dhe migrimesh mes Ostrogothëve, Visigothëve, Gotëve, Vandalëve, Hunëve, Frankëve, Anglëve, Saksonëve, dhe, edhe më vonë, Vikingëve dhe Normanëve. Mendimtarët e Rilindjes si Petrarku iu referuan kësaj periudhe si "Kohët e Errëta".[19] Komunitetet e izoluara monastike ishin vendet e vetme për të ruajtur dhe përpiluar dituri të fituar më parë; përveç kësaj, shumë pak shkrime kanë mbijetuar ndërsa shumë literaturë, filozofi, matematikë, dhe mendimtari të tjera nga periudha klasike u zhdukën nga Europa.[20]
Gjatë kohëve të errëta, Perandoria Perëndimore Romake ra nën kontrollin e klaneve Kelte, Sllave dhe Gjermanike. Klanet Kelte themeluan mbretëritë e tyre në Gaul, paraprirësit e mbretërive Franke që eventualisht themeluan Francën.[21] Klanet Gjermanike dhe Sllave themeluan domenet e tyre respektivisht në Europë e Mesme dhe Lindore.[22] Eventualisht Klanet Franke u bashkuan nën Klovis I.[23] Sharlemanji, një mbret Frank i dinastisë Karolingiane që kishte pushtuar shumicën e Europës Perëndimore, u emërua "Perandor i Shenjtë Romak" nga Papa më 800. Kjo çoi tek themelimi i Perandorisë së Shenjtë Romake, e cila eventualisht u koncentrua në principet Gjermane të Europës Qendrore.[24]
Perandoria Lindore Romake u bë e njohur në perëndim si Perandoria Bizantine. E bazuar në Kostandinopojë, ata e shihnin vehten si trashëgues natyral të Perandorisë Romake.[25] Perandori Justinian I udhëhoqi gjatë "Kohës së parë të artë të Konstandinopojës": ai themeloi një kod ligjor.
Mesjeta
Mesjeta ishte e dominuar nga dy "ekelonë" të strukturës sociale: fisnikëria dhe kleri. Feudalizmi u zhvillua në Francë në Mesjetën e hershme dhe u përhap në të gjithë Europën.[26] Përleshja mes fisnikërisë dhe monarkisë në Angli çoi tek shkrimi i Magna Carta dhe themelimi i një parlamenti.[27] Burimi primar i kulturës në këtë periudhë erdhi nga Kisha Katolike Romake. Nëpërmes manastireve dhe shkollave katedrale, Kisha ishte përgjegjëse për edukimin në pjesën më të madhe të Europës.[26]
Papa arriti kulmin e fuqië së tij gjatë Mesjetës së vonshme. Shizmi Lindje-Perëndim më 1054 ndau ish-Perandorinë Romake nga ana fetare, ndërsa Kisha Orthodhokse Lindore në Perandorinë Bizantine dhe Kisha Katolike Romake në Perandorinë Perëndimore Romake. Më 1095 Papa Urbani II bëri thirrje për krusadë ndaj Myslimanëve që po okuponin Jeruzalemin dhe Tokën e Shenjtë.[28] Në Europë, Kisha organizoi Inkuizicion ndaj heretikëve. Në Spanjë, Reconquista konkludoi me rënien e Granadës më 1492, duke i dhënë fund mbi shtatë shekujsh sundimi Mysliman në Gadishullin Iberik.[29]
Gjatë shekujve XI dhe XII, ndërhyrje konstante nga klanet nomade Turkike, si Kipçakët dhe Peçenegët, shkaktuan një migrim masiv të Popullit Sllavik në regjionet më të sigurta dhe pyjore në veri.[30] Ashtu si shumë pjesë tjera të Evroazisë, këto territore ishin pushtuar nga Mongolët.[31] Pushtuesit, më vonë të njohur si Tartarët, formuan shtetin Hordaa Artë, që sundoi zgjerimet jugore dhe qendrore të Rusisë për më shumë se tre shekuj.[32]
Europa u devastua nga Vdekja e zezë, një nga pandemikët më të rrezikshëm në historinë e njerëzimit që vrau rreth 50 milion njerëz vetëm në Europë – në atë kohë një e treta e popullsisë së saj.[33] Kjo kishte një efekt shkatërrues në strukturën sociale Evropiane; ajo nxiti njerëzit të jetonin për momentin siç ilustrohet nga Giovanni Boccaccio në Decameronin (1353). Ajo ishte një goditje e rëndë ndaj Kishës Katolike Romake dhe shpuri tek një rritje e persekutimit të hebrenjve, të të huajve dhe Lypsëve.[34]
Modernizmi i hershëm
Rilindja ishte një periudhë e ndryshimeve kulturore me origjinë në Itali në shekullin XIV. Ngritje e një humanizmi të ri u shoqërua me ringjalljen e diturisë klasike dhe arabe nga libraritë monastike dhe bota Islame.[35][36][37] Rilindja u përhap në Europë mes shekujve XIV dhe XVII: në këtë kohë lulëzoi arti, filozofia, muzika, dhe shkencat, nën patronazhin e bashkuar mbretëror dhe të fisnikërisë, Kisha Katolike Romake.[38][39][40]
Intriga politike brenda kishës në shekullin XIV shkaktoi Shismin e madh. Gjatë kësaj periudhe 40-vjeçare, dy papa, një në Avignon dhe një në Romë—pretenduan sundimëri mbi Kishën. Megjithëse Shismi eventualisht u ndal më 1417, autoriteti shpirtëror i papës kishte pësuar shumë.[41] Pushteti i Kishës u dobësua edhe më tej nga Reformat Protestante nga Martin Luther, një rezultat i mungesës së reformave brenda Kishës. Reformat gjithashtu lënduan fuqinë e Perandorisë së Shenjtë Romake, ndërsa princët Gjermanë u ndanë mes besimeve Protestante dhe Katolike.[42] Kjo eventualisht çoi tek Lufta tridhjetë vjeçare (1618–1648), që e rrëzoi Perandorinë e Shenjtë Romake dhe shkatërroi pjesën më të madhe të Gjermanisë. Pas Paqes së Uestfalias (Westphalia), Franca u bë predominuese në Europë.[43]
Rilindja dhe Monarkët e ri shënuan fillimin e Kohës së zbulimeve, një periudhë eksplorimi, zbulimi, dhe zhvillimi shkencor. Në shekullin XV, Portugalia dhe Spanja, dy nga fuqitë më të mëdha detare të kohës, morën rolin kryesor në eksplorimin e botës.[45][46] Kristofor Kolombi e arriti Botën e re më 1492, pak pasi që Spanjollët dhe Portugezët filluan të themelonin perandori koloniale në Amerikën Jugore dhe Veriore.[47] Franca, Holanda dha Anglia shpejt ndoqën në krijimin e perandorive të mëdha koloniale me zotërime të mëdha në Afrikë, Amerika dhe Azi.
Shekulli XIX
Koha e Ndriçimit ishte një lëvizje e fuqishme intelektuale në shekullin XIX në të cilin mendimet shkencore të bazuara në fakte dhe arsye mbizotëruan.[48][49][50] Pakënaqësia me monopolin e klerit dhe aristokracisë mbi forcën politike në Francë rezultoi në Revolucionin Francez që çoi tek Republikën e Parë: fisnikëria dhe monarkia u rrëzuan gjatë regjimin e terrorit.[51] Napoleon Bonaparti u forcua pas Revolucionit Francez dhe themeloi Perandorinë e parë Franceze që, gjatë Luftërave Napoleonike, u rrit për të përfshirë pjesë të mëdha të Europës para rrëzimit më 1815 në Betejën e Uotërlusë (Waterloo).[52][53]
Sundimi i Napoleonit rezultoi në përhapjen e idealeve të Revolucionit Francez, përfshirë idealin "komb-shtet", si dhe marrjen e modelit Francez të administrimit, ligjit dhe edukimit.[54][55][56] Kongresi i Vjenës u mblodh pas rënies së Napoleonit. Kongresi themeloi një barazpeshë të re të fuqisë në Europë të përqendruar në "pesë fuqitë e mëdha": Britania e Madhe, Franca, Prusia, Habsburg Austria dhe Rusia.[57] Kjo barazpeshë do të mbetej në fuqi deri në Revolucionet më 1848, gjatë të cilave kryengritjet liberale e ndikuan të gjithë Europën përveç Rusisë dhe Britanisë së Madhe. Revolucionet eventualisht u ndaluan nga elemente më konservative dhe pak reforma rezultuan.[58] Më 1867 Perandoria Austro-Hungareze u formua; dhe më 1871 u bashkuan si Italia ashtu edhe Gjermania si shtete-komb nga principata më të vogla.[59]
Revolucioni Industrial filloi në Britani të Madhe në pjesën e fundit të shekulli të 19-të (XIX) dhe u përhap në gjithë Europën. Zbulimi dhe implementimi i teknologjisë së re rezultoi me rritje të madhe urbane, punësim masiv dhe ngritjen e një klase të re punëtorësh.[60] Reformat në sferat sociale dhe ekonomike pasuan, përfshirë ligjet e para në punën e fëmijëve, legalizimin e Unioneve tregtare[61] dhe ndalimin e skllavërisë. Në Britani, Akti i Shëndetësisë Publike 1875 u miratua, i cili përmirësoi kushtet e jetesës në shumë qytete Britanike.[62]
Gjeografia
- Artikulli kryesor: Gjeografia e Europës
Në aspektin fiziko-gjeografik, Europa është pjesë veriperëndimore e rajonit më të madh të njohur si Euroazia, ose Afro-Euroazia: Azia shtrihet në pjesën lindore të këtij rajoni. Kufiri lindor i Evropës shpesh përcaktohet nga Malet Urale në Rusi. Gjeografi i shekullit të parë AD Strabo, mori Lumin Tanais si kufi,[63] siç bënë edhe burimet e hershme Judaike. Kufiri Juglindor me Azinë nuk ka përcaktim të zakonshëm. Shumica përdorin Lumin Ural ose Lumin Emba ( që shërben si kufi i mundshëm ). Ky kufi vazhdon në Detin Kaspik, kreshtën e Maleve kaukaze ose, si alternativë, Lumi Kura në Kaukaz, dhe vazhdon në Detin e zi; Bosforin, Deti Marmara, dhe Dardanelet përmbyllin kufirin me Azinë. Deti Mesdhe në jug e ndan Europën nga Afrika. Kufiri perëndimor është Oqeani Atlantik; Islanda, megjithëse është më afër Grenlandës se Europës (Amerikë Veriore), normalisht përfshihet në Europë. Ka debat të vazhdueshëm se ku ndodhet qendra gjeografike e Europës.
Për shkak të dallimeve social-politike dhe kulturore, ka përshkrime të ndryshme për kufijtë e Europës; në disa burime, disa territore nuk përfshihen në Europë, derisa në burime tjera përfshihen. Për shembull, gjeografët nga Shtetet ish Sovjetike dhe Rusia përfshijnë Uralet në Europë kurse Kaukazin e përfshijnë në Azi. Ngjajshmërisht, shumë gjeografë konsiderojnë kufijtë jugor të Azerbajxhanit dhe Armenisë me Iranin dhe kufijtë jugor dhe lindor të Turqisë me Sirinë, Irakun dhe Iranin si kufiri mes Azisë dhe Europës për arsye kulturore dhe politike. Në këtë mënyrë, megjithëse janë më afër Afrikës dhe Azisë, ishujt Mesdhetar të Qipros dhe Maltës gjeneralisht konsiderohen pjesë e Europës.
Sipërfaqja e ishujve dhe gadishujve përbën 1/3 e sipërfaqes së Europës, ndërsa vija bregdetare është e gjatë 38 000 km. Në disa pjesë bregu i detit është i ulët dhe i butë, në pjesët e tjera lartë dhe i rrëpinjtë.
Gadishujt e Europës: Gadishulli Ballkanik, Gadishulli Apenin, Gadishulli Iberik (Pirinej), Gadishulli Skandinav etj.
Ishujt më të mëdhenj: Britania e Madhe, Islanda, Irlanda, Sicilia, Sardenja, Korsika, Qipro, Kreta etj.
Relievi
- Artikulli kryesor: Relievi i Europës
Relievi në Europë ka dallime të mëdha brendave zonave mjaft të vogla. Regjionet jugore, janë më shumë malore, derisa duke shkuar në veri terreni ulet nga Alpet, dhe Malet Karpate, mes rrafshnaltave, në fushat e gjëra të veriut, që janë më shumë në lindje. Kjo fushë e madhe njihet si Ultësira e Madhe Evropiane, dhe në zemër të saj ndodhet Ultësira Veriore Gjermane. Një hark rrafshnaltash gjithashtu ekziston përgjatë bregdetit veriperëndimor, që fillon në pjesët perëndimore të ishujve të Britanisë dhe Irlandës, dhe pastaj vazhdon përgjatë maleve, fjord-cut, spira e Norvegjisë. Nënrajonet si Gadishulli Iberik dhe Gadishulli Italian përmbajnë veçoritë e tyre komplekse, si edhe vet Europa kontinentale, ku relievi përmban shumë male, lumenj dhe fusha që komplikojnë trendin gjeneral. Nënrajonet si Islanda, Britania dhe Irlanda janë raste të veçanta. E para është tokë në vetvete në oqeanet veriore por prapë konsiderohet pjesë e Europës, derisa dy të tjerat janë rrafshnalta që dikur ishin të bashkuara me pjesën kontinentale deri kur ngitaj e nivelit të detit i ndau.
Klima
- Artikulli kryesor: Klima e Europës
Europa shtrihet kryesisht në zonat klimatike mesatare.
Klima është: Kontinentale, Mesdhetare (rreth Detit Mesdhe) Oqeanike (Rrethohet me Oqean), Malore (Pasi Ka Male), Polare ne Veri. Klima është e butë në krahasim me zonat tjera me gjatësi gjeografike të ngjajshme në botë për shkak të Rrymës së Golfit.[64] Rryma e Golfit njihet me emrin përkëdhelës "Nxemja Qendrore e Europës", sepse e bën klimën e Europës më të ngrohtë se që do të ishte pa të. Rryma e Golfit jo vetëm që dërgon ujë të ngrohtë në bregdetet Europiane por gjithashtu i zbut erërat që vijë nga Oqeani Atlantik.
Kështu që temperaturat mesatare gjatë vitit në Napoli janë 16°C, derisa janë vetëm 12°C në Nju Jork që është pothuajse në të njëjtën gjatësi gjeografike. Berlini, Gjermani; Calgary, Kanada; dhe Irkutsk, në pjesën aziatike të Rusisë, shtrihen në gjatësinë e njëjtë; temperaturat në janar në Berlin arrijë një mesatare prej 8°C që është më shumë se ato në Calgary, të cilat janë për 22°C më të larta qe ato në Irkutsk.[64]
Hidrografia
- Artikulli kryesor: Hidrografia e Evropës
Evropa në krahasim me kontinentet tjera ka lumenj të vegjël dhe të shkurtër. Relievi dhe klima kanë ndikuar që në Evropë të ketë ndryshime sa i përket pasurisë me lumenj, gjatësisë së tyre, dendësisë dhe sasisë së ujit. Rrjeti më i dendur i lumenjve është në Evropën Veri-perëndimore, ndërsa lumenjtë më të gjatë dhe me pellgje më të mëdha janë në Evropën e Mesme dhe atë Lindore.
Të gjithë lumenjtë e Evropës u takojnë gjashtë ujëmbledhësve: Ujëmbledhësi i Oqeanit Atlantik, Oqeanit të Ngrirë, i Detit të Veriut, Detit Baltik, Detit të Zi dhe Detit Mesdhe.
Kontinenti i Evropës është i pasur me liqene. Pjesa më e pasur me liqene është ajo e Evropës Veriore. Liqene më së shumti ka në Evropën veriore-Finlanda vend i liqeneve, në Alpe dhe në Gadishullin Ballkanik. Liqenet e Evropës janë formuar me veprimin e akullnajave, me lëvizje tektonike dhe me procese karstike. Disa liqene janë poligjnetië, të tjerët lumorë, pastaj mbeturinash detesh të dikurshme etj.
Liqenet më të mëdhenj dhe më të njohur të Evropës janë: Liqeni Kaspik, Lagoda, Onjega, Venern, Liqeni i Zhenevës, Liqeni Bodense, Liqeni i Zyrihut, liqeni Garda, liqeni Komo, Lago Di Magjore, liqeni Him, liqeni Ballaton, liqeni i Shkodrës, liqeni i Ohrit, liqeni i Prespës etj.
Lumenjët kryesor janë:Volga,Danubi,Urali,etj.
Ndërsa prej lumenjëve më i gjati është volga prej 3688 km.
Tokat, bota bimore dhe shtazore
- Artikulli kryesor: Tokat, bota bimore dhe shtazore
Bimësia e Evropës është ngushtë e lidhur me klimën, relievin dhe tokat.
- Zona e bimësisë së tundrave përfshinë zonat polare dhe shtrihet në viset veriore të Finlandës dhe Rusisë. Kjo zonë përfshinë rreth 350 km2. Gjatë pjesës më të madhe të vitit, tokat janë të ngrira, janë shterpë dhe pa materie ushqyese. Prej bimëve rriten myshqet, likenet dhe drunj të shkurtër të mështeknës e të dëllinjës. Gjatë verës së shkurtër – tre muaj, kur temperatura arrin 10 °C ato zhvillohen, lulojnë dhe japin fryte, kurse shpezët dhe kafshët e zonës pyjore vendosen këtu, për të gjetur ushqim.
- Në jug të tundrës shtrihet zona e tajgës e cila e zënë pjesën e madhe të Suedisë, të Finlandës dhe të Rusisë mes gjerësive gjeografike 55 – 79°. Shtrihet zona e tajgës e cila e zënë pjesën e madhe të Suedisë, të Finlandës dhe të Rusisë mes gjerësive gjeografike 55 – 79 shkallë. Mbizotërojnë tokat e murme, me pak minerale, diçka më shumë humus. Zona shtrihet në rreth 2 milion km2 dhe rreth 2/3 e saj janë të mbuluara me pyje gjethembajtës – pishat, bredhi, mështekna etj. Prej faunës dallojmë lepurin e bardhë, lemingun, derrin e egër, ujkun, ariun e murëm, dhelpëren, sqarthin etj.
- Zona e pyjeve të përziera shtrihet nën zonën e tajgave.. Në këtë zonë përzihen drunjët gjethëmbajtës dhe gjetherënës, përveç pisha e breut, ahu, bungu frashëri, bliri ëtj. Kjo zonë shtrihet në : Britaninë e Madhe, Francë, Gjermani, Suedinë Jugore, Poloni, Rusi Qendrore, Alpe, Karpate etj. Kjo zonë shtrihet në gjerësitë gjeografike 45-55°. Në këtë zonë pyjet janë prerë shumë dhe ato zën tash sipërfaqe të vogël mes 5 dhe 10 %. Ndër tipat e tokave hasen tokat e murme me 5-6 % humus. Prej kafshëve rriten ariu i murëmë, kaprolli evropian, ujku, dhelpra, lepuri i murmë dhe i bardhë.
- Zona stepopyjore dhe stepore ka shtrirje më të madhe në Evropën Lindore, sidomos në Ukrainë dhe pjesën jugore të Rusisë. Në jug shtrihet edhe në Ultësirëne Panonisë, të Vllahisë e deri në Rrafshin e Kosovës. Dominojnë formacionit e barit të ulët, ndësa prej tokash ka më shumë çernozjomi, smonica, toka kafe etj. Të cilat janë të thella, kanë më shumë hums dhe janë të përshtatshme për drithëra e bimë industriale.
- Zona mesdhetare dallon dukshëm nga zonat tjera nga se këtu dominon klima mesdhetare me verëra të nxehta e pa reshje dhe dimrat butë dhe me reshje. Këtu gjenden formacionet bimore me gjelbrim të përhershëm, gjethe të trasha në formë kaqubash, i quajtur formacioni iI makjeve. Pyjet e dikurshme janë prerë, tash kanë mbeturbimë kaçuba me pak pyje. Në përbërjen e tokave më shmë janë të paranishme tokat ngjyrë kafe, të murme, të kuqe dhe toka aluviale përgjatë luginave të lumenjve. Prej faunës ka hardhuca, gjarpërinj, bredhka, skofterë, flaminga etj. Flora dhe fauna e Evropës ka pasur mjaft ndryshime nën ndikimin e njeriut dhe civilizimit të gjatë, sidomos në zonën e Mesdheut, Evropës së Mesme dhe Perëndimore.
Gjeografia Politike
.png)
Sipas definimeve të ndryshme, këto territore mund të jenë subjekt i kategorizimeve të ndryshme. Tabela më poshtë tregon skemën e përdorur nga Kombet e Bashkuara,[65] përballë grupimeve regjionale të publikuara nga CIA factbook.
27 anëtarët e Bashkimit Evropian janë të integruar politikisht dhe ekonomikisht, vet Bashkimi Evropian formon një pjesë të gjeografisë politike të Evropës.
| Emri i regjionit dhe territorit |
Sipërfaqja (km²) |
Popullsia (1 July 2002 est.) |
Dendësia (per km²) |
Kryeqyteti |
|---|---|---|---|---|
| Åland (Finlandë) | 1,552 | 26,008 | 16.8 | Mariehamn |
 Andorra |
468 | 68,403 | 146.2 | Andorra la Vella |
 Austria |
83,858 | 8,169,929 | 97.4 | Vjena |
 Armenia |
29,800 | 3,229,900 | 101 | Yerevan |
 Azerbaixhani |
86,600 | 8,621,000 | 97 | Baku |
 Bjellorusia |
207,600 | 10,335,382 | 49.8 | Minsk |
 Belgjika |
30,510 | 10,274,595 | 336.8 | Bruksel |
 Bosnja dhe Hercegovina |
51,129 | 4,448,500 | 77.5 | Sarajeva |
 Britania e Madhe |
244,820 | 61,100,835 | 244.2 | Londra |
 Bullgaria |
110,910 | 7,621,337 | 68.7 | Sofja |
 Kroacia |
56,542 | 4,437,460 | 77.7 | Zagrebi |
 Qipro |
9,251 | 788,457 | 85 | Nikozia |
 Republika Çeke |
78,866 | 10,256,760 | 130.1 | Praga |
 Danimarka |
43,094 | 5,368,854 | 124.6 | Kopenhaga |
 Estonia |
45,226 | 1,415,681 | 31.3 | Talini |
| Stampa:Country data the Faroe Islands Ishujt Faroe (Danimarkë) | 1,399 | 46,011 | 32.9 | Tórshavn |
 Finlanda |
336,593 | 5,157,537 | 15.3 | Helsinki |
 Franca |
547,030 | 59,765,983 | 109.3 | Parisi |
 Gjeorgjia |
69,700 | 4,661,473 | 64 | Tbilisi |
 Gjermania |
357,021 | 83,251,851 | 233.2 | Berlini |
 Gjibraltari (BM) |
5.9 | 27,714 | 4,697.3 | Gibraltar |
 Greqia |
131,940 | 10,645,343 | 80.7 | Athina |
| Stampa:Country data Guernsey Guernsey | 78 | 64,587 | 828.0 | St. Peter Port |
 Holanda |
41,526 | 16,318,199 | 393.0 | Amsterdam |
 Hungaria |
93,030 | 10,075,034 | 108.3 | Budapesti |
 Islanda |
103,000 | 307,261 | 2.7 | Rejkjaviku |
 Irlanda |
70,280 | 4,234,925 | 60.3 | Dublini |
| Stampa:Country data the Isle of Man Ishulli i Njeriut | 572 | 73,873 | 129.1 | Douglas |
 Italia |
301,230 | 58,751,711 | 191.6 | Roma |
| Stampa:Country data Jersey Jersey | 116 | 89,775 | 773.9 | Saint Helier |
 Kazakistan |
2,724,900 | 15,217,711 | 5.6 | Astana |
 Kosova |
10,887 | 2,476,708 | 225 | Prishtina |
 Letonia |
64,589 | 2,366,515 | 36.6 | Riga |
 Lihtenshtajni |
160 | 32,842 | 205.3 | Vaduz |
 Lituania |
65,200 | 3,601,138 | 55.2 | Vilnius |
 Luksemburgu |
2,586 | 448,569 | 173.5 | Luxembourg |
 Mali i zi |
13,812 | 616,258 | 44.6 | Podgorica |
 Maqedonia |
25,333 | 2,254,800 | 86.1 | Shkupi |
 Malta |
316 | 397,499 | 1,257.9 | Valleta |
 Moldova |
33,843 | 4,434,547 | 131.0 | Kisinau |
 Monako |
1.95 | 31,987 | 16,403.6 | Monako |
 Norvegjia |
324,220 | 4,525,116 | 14.0 | Oslo |
 Polonia |
312,685 | 38,625,478 | 123.5 | Varshava |
 Portugalia |
91,568 | 10,409,995 | 110.1 | Lisbona |
 Rumania |
238,391 | 21,698,181 | 91.0 | Bukureshti |
 Russia |
17,075,400 | 142,200,000 | 26.8 | Moska |
 San Marino |
61 | 27,730 | 454.6 | San Marino |
 Serbia |
77,474 | 7,537,034 | 109.4 | Beogradi |
 Sllovakia |
48,845 | 5,422,366 | 111.0 | Bratislava |
 Sllovenia |
20,273 | 1,932,917 | 95.3 | Lublana |
 Spanja |
504,851 | 45,061,274 | 89.3 | Madrid |
| Svalbard dhe Jan Mayen (Norvegji) |
62,049 | 2,868 | 0.046 | Longyearbyen |
 Suedia |
449,964 | 9,090,113 | 19.7 | Stokholmi |
 Shqipëria |
28,748 | 4,310,273 | 132.2 | Tirana |
 Turqia |
783,562 | 81,576,256 | 98 | Ankara |
 Ukraina |
603,700 | 48,396,470 | 80.2 | Kiev |
| Stampa:Country data the Vatican City Vatikani | 0.44 | 900 | 2,045.5 | Vatikan |
 Zvicra |
41,290 | 7,507,000 | 176.8 | Berna |
| Total | 10,180,000 | 731,000,000 | 70 | |
Demografia
- Artikulli kryesor: Demografia e Evropës
Kontinenti i Evropës ka qenë i banuar qyshë në kohën e paleolitit dhe neolitit pra para 20 000 e 10 000 vjetësh. Viset e banuara shtriheshin pothuajse në tërë territorin e Evropës, por viset më të dendura ishin ato të Mesdheut dhe ludinat e lumenjve, arty ku tokat ishin më të përshtatshme për t’u punuar. Në kohën e Bronzit u shënuan dyndje të popullsisë në gadishujt e evropës jugore: iberët në gadishullin Iberik, ligurët në gjirine Ligurisë (Itali), etrurët të ardhur prej viseve të Egjeut, Ilirët në gadishullin Ilirik (Ballkanik) etj.
Ndryshime më të mëdha ndodhën me rastin e lëvizjes së popujve indoevropian nga Azia, e edhe nga Afrika veriore. Në këtë kohë në Evropë vendosen keltët, italët, grekët, ilirët thrakët, gjermanët. Djep i kulturës së vjetër në Evropë ishte Mesdheu. Fenikasit dhe kretasët e bartën kulturën e Lindjes, ndërsa grekët e zhvilluan dhe e përhapën më tutje kah Perëndimi e pas tyre Romakët i dhanë dimensione edhe më të mëdha. Eshte popullsi kryesisht e vjeter. E banuar nga moshat prej 63 vjeq e deri ne 70 vjeq, por vende-vende ndryshojn. Nese e marrim shembull Kosoven, ateher kemi te bejme me nje popullsi te re pasi qe ne Kosovo dominon rinia me shum.
Ekonomia
- Artikulli kryesor: Ekonomia e Evropës
Evropa duke pasur industri të zhvilluar arriti të zhvilloj edhe bujqësinë. Bujqësia e Evropës është e llojllojshme, ngase këtë e bëjnë të mundshme edhe kushtet natyrore dhe niveli i zhvillimit. Bujqësia e Evropës dallohet me shkallë të lartë të mekanizimit, kimizmit, numër të madh ekspertësh bujqësorë, me popullsi të arsimuar bujqësore, me rendimente të larta në bujqësi dhe në blegtori. Dikur Evropa importonte shumë prodhime bujqësore, ndërsa tash vendet e zhvilluara të Evropës janë eksportuar të shumë prodhimeve bujqësore, sidomos blegtorale.
Gjeologjia
- Artikulli kryesorë : Gjeologjia e Evropës
Historia Gjeologjike
Në kohën e lindjes së saj para 500 milionë vjetësh Evropa nuk është akoma e plotë. Pjesët e saj janë të hapërdara mbi të gjithë rruzullin tokësor: Skandinavia tej më në jug të ekuatorit, Anglia dhe Vendet e Ulëta në rrethin polar të jugut si dhe pothuajse të gjithë pjesët e tjera përreth polit të jugut. Të gjithë këto pjesë koreje kontinentale janë në lëvizje. Ato merrem me vete nga rryma të fuqishme magme, të cilat vlojnë 80 kilometra nën sipërfaqen e tokës.
Të shtyra nga shtjella nxehtësie në brendësi të tokës pllakat lëvizin me ngadalë, çdo vit nga vetëm disa centimetra. Por me kalimin e miliona vjetësh kemi pastaj të bëjmë me distanca të konsiderueshme. Në rastin e përplasjeve shpërthejnë forcat primare. Si një rebus gjigant vë Evropa pjesët e saj së bashku. Togje shkrepash kilometra të gjëra çajnë lart, përkulen dhe marrin formë kubeje. Çdo përplasje e re krijon një masiv malor. Kështu lind së pari shtylla kurrizore e Evropës, vargmali kaledonian, me lartësira si ato të Himalajës. Ky është bërthama e një bashkëshkrirjeje të parë evropiane.
Më pas kontinenti i ri bredh gjysmën e rruzullit tokësor. Para 300 milionë vjetësh ai kapërcen ekuatorin. Stereja është tashmë e mbuluar nga gjelbërimi. Bimët kanë pushtuar kontinentin që deri pak më parë kishte qenë i shkretë. Atje ku sot janë të ngritura metropolet krenare evropiane u shtri sa gjatë e gjerë një xhungël e harlisur tropikale: Parisi ndodhej në një klimë tropikale të ngrohtë e me lagështi. Berlini, në një det të gjelbër i cili zgjatej deri në Azi.
Është një pyll tepër i jashtëzakonshëm. Ai përbëhet nga fiere, likopode (shk. lycopodium) dhe bishtkuaj. Mbeturina të tyre të ngurtësuara në Skoci të bëjnë ta marrësh me mend përhapjen e tyre. Cungje që qëndrojnë pothuajse ngjitur njëri-tjetrit të japin edhe sot e kësaj dite një përshtypje mbi bollëkun e atëhershëm të bimëve. Këta gjigantë lartësoheshin deri në 30 metra drejt qiellit.[66]
Evro-Azia
Ajo pjesë e Evropës dhe Azisë që për nga kultura dhe historia e tyre janë të ndërlidhura ngushtë midis tyre.
Shtetet, territori i të cilave janë të shpërndara në dy kontinente janë:
Qytete
- Artikulli kryesor: Lista e qyteteve të Evropës
Qytete Evropiane kanë disa karakteristika të përbashkëta. Kështu p.sh për dallim nga qytete e kontinenteve tjera qytete metropole Evropiane nuk janë të orientuara në ndërtesa të larta. Ato më tepër shtrihen duke zënë sipërfaqe të mëdha dhe dke futur në gjirin e tyre edhe qytete që gjenden për rreth tyre. Për këtë shkakë edhe madhësia e qyteteve ndryshonë dukshëm nga rrethi i qytetit. Si do që të jetë si qytete më të mëdha të Evropës llogaritet të jenë Moska, Stambolli dhe Londra.
Shiko edhe
Shënime
Burim i të dhënave
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
