From Wikipedia, the free encyclopedia
Vandalët, të quajturit edhe Wandalen, Vandali, Vandili, Vandilier dhe Vanduli, kanë qënë një popull gjerman, që klasifikohet në grupin gjuhësor gjermanikolindor. Në kohën e Tacitus-it Vandalët u ngulitën së pari në verilindje të "Gjermanisë", më vonë u shtrinë gjithmonë e më tepër dhe gjatë shekullit V u shpërngulën më tej, në kuadër të pushtimeve barbare në pjesën më të madhe në drejtim të Spanjës dhe të Afrikës Veriore. Me shkatërrimin e mbretërisë së vandalëve në shekullin e VI nga trupat romakolindore ata i humbën gjurmët e tyre.
Prejardhja e vandalëve nuk është shumë e qartë, të paktën për sa u përket burimeve shkrimore janë dhëne prononcime shumë të shpërndara, gjë që diskutohet shumë intensivisht në shkencë. Sipas Pliniusit të Vjetër dhe Tacitit vandalët u ngulitën në shekujt të parë mbas përllogaritjes së shekujve sipas mënyrës kristiane. Ata u ngulitën në lindje të Oder, por në jug të burgundeve.[1]
Përkatësia në lidhjen kulturore me Lugier është e mundshme, më e pakta mund të përmendet që vandalet e hershem barazohen në shumë burime.[2] Në shekullin e 2. dokumentohen pjese të ndryshme fisesh vandale si : Silingët në Schlesien dhe Asdingen ose edhe Hasdingët në Hungarinë e vonë dhe në Rumani, nga ku nën udhëheqjen e Mark Aurel gjatë luftërave të Markomannëve depërtuan në Perandorinë Romake. Megjithëse është – Si më pothuajse të gjitha gentes e Periudhës së Migrimit të Madh – e paqartë, se çfarë lidhjesh ka midis popujve të këtij emër dhe atyre të federatave,qe shfaqen me pas ne Antikitetin e Vonët ne burimet përkatëse. Nën Konstantin-in është dëshmuar tashmë ngulimi i Hasdingëve në Pannoni.
Prejardhja dhe ngjizja e grupit etnik të vandalëve nuk është sqaruar përfundimisht. Në kundërshtim me studimet të vjetra sot bëhen përpjekje, që të kuptohen proceset, që çonin në formimin e identiteteve etnike, dhe nuk është më fjala për ata që "bredhin", popuj komplet... Nga Plinius, Tacitus dhe Ptolemaios përmenden Vandilier si grup etnik në zonën Visla, por e përkufizonin në mënyre të ndryshme. Si edhe te „Gotonen“/„Gutonen“/„Goten“ është e njohur vazhdimësia e emrit, megjithatë nuk mund të ketë prononcim për proceset etnike për gjerat që kanë ndodhur mbas këtij emëri.
Rreth vitit 400 mund të konstatohen në veri të Danubit të poshtëm dhe të mesëm lëvizje shndërrime të mëdha, shkaktuar ndoshta nga depërtimi i Hunëve. Vandalët u tërhoqën së bashku me Alanët dhe Suebët në drejtim të perëndimit drejt Galisë.
Që nga shekulli I. politika romake u përpoq të arrinte hegjemoninë e Perandorisë Romake jashtë kufijve të perandorisë përmes rrugëve paqësore : përmes kontratave me Federatat, nëpërmjet rekrutimit të ushtarëve dhe nga tregtia e mallrave komerciale dhe luksoze. Perandoria Romake ishte një zonë ekonomikisht dhe politikisht të qëndrueshme me një fuqi të madhe tërheqëse për shoqëri "barbare". Me kohë dolën edhe luftëtarë të specializuar, ndryshime sociale dhe konflikte të brendshme. Fise u shpërbënë, dhe u krijuan njësi të reja siç edhe përmenden në tekste historike popujt e Vandalëve dhe të Suebëve. Jo siç guxohet të thuhet e shkruhet shpesh në antikiteti i vonë, arrati nga uria dhe të ftohtët paskëshin qenë arsyeja për lëshimin e identitetit të vjetër dhe ndërtimin e një identiteti të ri, përkundrazi thyerja për mundësi te reja në landshaftet e qyteteve.
 |
Ky artikull sipas rregullores mbi shkronjat Ç, ç, Ë, ë, bie në kundërshtim me rregulloren e Wikipedisë në gjuhën shqipe, për këtë arsye nuk mund të merret si i saktë derisa të rregullohet. |
Natën e Vitit të Ri të vitit 406 kapërceu një aleancë vandalësh së bashku me një grup të madh alanësh dhe suebësh Renin dhe u stacionua në provincën romake Galia (shih Kalimi i Renit më 406); Arsyeja mund të ketë qenë arratisje nga Hunët që po depërtonin në atë zonë. Federatët frenkë, që u kundërvunë atyre, u shpartalluan.[3] Historia e shekullit të 5. pasohet nga një seri luftërash për pushtet, dhe çdo herë u ofruan trupa jo romake kundra njëri tjetrit. Grupe të pavarura gotësh që vepronin nën Alarich I. në Itali dhe te vandaleve, alaneve dhe suebëve, paraqisnin një faktor pushteti të mëvetësishëm.
Në vitin 409 lidhja kaloi alano-vandalo-suebe për në Spanjë dhe themeloi atje nukle shtetërore të ndryshme dhe jetëshkurtra. Mbretëria suebe në Galici qëndroi deri nga fundi i shekullit të 6. Në të shkuarën është hamendësuar, që arabisht emërtimin për Spanjën, Al-Andalus (që ka mbetur deri mes sot si përcaktim i hapësirës së Andaluzisë) të ketë ruajtur një përcaktim arab për atë që quhej „Vendi i Vandalëve“. Kjo pikëpamje është e diskutueshme sot për sot. Mbas një fushate romake, në rrjedhën e së cilës ishin futur edhe ushtri të gotëve perëndimore, u shkatërruan këto struktura politike në Spanjë; vandalët silingas u asgjësuan në Baetica pothuajse plotësisht, vandalët asdingas u bashkuan me alanët. Së bashku ata kaluan në maj të vitit 429 për në Afrikë.
Mbreti i ri Geiserich i udhëhoqi Vandalët (afërsisht 15.000 deri 20.000 luftëtarë dhe familjet e tyre - Prokopi flet për në tërësi për 80.000 njerëz)ne 429 për ne Afrikën Veriore.[4] Sipas Prokopit gjenerali romak Bonifatius i pati „ftuar“ vandalët,për tu mbrojtur me ndihmën e tyre nga një intrigë jo e hapur e shtëpisë perandorake, por më pas iu kundërvu invazorëve. Si do që të ketë qenë kjo pikëpamje është diskutueshme, për vete faktit që Bonifatius ishte në atë moment në një marrëdhënie të mirë me Ravenna. E sigurtë është, që Vandalët synuan mbi pasurite e provinces romake ne Afrikë, si zemra e mbetjes perendimore të perandorise, që ushqente Italine me drithera dhe gjeneronte një pjesë jo të vogël të të ardhurave nga taksat. Vandalët marshuan përmes Marokut dhe Algjerisë së sotme dhe rrethuan dhe respektivisht plaçkitën mjaft qytete. Në këtë rast vdiq edhe Hippo Regius Augustinus. Disa fise Berbere u bashkuan atyre. Edhe përfaqësues të rrymave kristiane të besimit të Donatismus i mbështetën Vandalët,sepse ata u premtuna që nën zotërimin e tyre do të merrnin mbështetje nga persekutimi i kishes romake shtetërore. Bonifatius, që i kishte ujdisur punet me familjen prandorake,po i luftonte ata tashmë, por u thirr për në Itali, për të luftuar kundër Aëtius. Atje gjeti edhe vdekjen.
Mbas pushtimit te zonave më të mëdha nga Geiserich qeveria e mbretërisë lidhi në vitin 435 një kontratë me pushtuesit, që u pranoi atyre zona në Mauretani (të dy provincat Mauretania Tingitana dhe Mauretania Caesariensis) dhe Numidiia. Në vitin 439 u pushtua duke thyer kontratën Karthago, qyteti më i madh i perëndimit pas Romes, ku i ra në dorë të vandalëve flota romake e stacionuar atje. Vandalët dhe Alanët ngritën një mbretëri në Provincat e pasuar afrikane Byzacena und Proconsularis (afërsisht në zonat e Tunizisë së sotme), në vitin 442 u njoh edhe nga Valentinian III. Me ndihmën e anijeve të kapura (Vandalët si e vetmja aleance gjermanike një flotë që ia vlen të përmendet) ata bënë të mundur pushtimin e Sardenjas, Korsikas dhe Baleareve. Në Afrikën e Veriut Geiserich morri pasuritë e perandorit nën zotërimin e tij,por nuk e preku pronën private romake. Shpejt vandalët morrën stilin e jetës rromake, por e izoluan veten permes besimit te tyre arian nga shtresa e larte e rajonit.
.jpg)
Më 455 grabitën vandalët dhe alanët nën mbretin Geiserich Romën. Koncepti që erdhi nga Shekulli XVIII dhe u fiksua në fomën Vandalizëm si përcaktim për „shkatrrim fanatik për hir të shkatërrimit“ në këtë rast nuk është as historikisht i vërtetë e as realist. Vandalët plaçkitën qytetin e Romës madje me themel dhe jo pa brutalitet (ndersa banoret nuk u nganë në baze te lutjes se papes ), por pa inat të verbër shkatërrimi; shumë më tepër u vodhën në mënyre sistematike sende me vlerë të madhe. Kjo vetëm që nuk ishte një ekspedite plaçkitjeje por ishte një sulm në nivelet më të larat të politikës së perandorisë: Kaiser Valentinian III. e pati premtuar bijën e tij Eudocia si nuse për pasuesin e tronit vandalo-alanian Hunerich, edhe për të siguruar këtë lidhje dinastish të favorshme mbas vrasjes së Valentinians, u sulmua kryeqyteti. Vandalët sollën me vete një plaçkë të madhe me vete, po ashtu u rrembye një numër i pa masë njerezish, ndër ta edhe vejusha e Valentinianit, por edhe para së gjithash, të gjithe zejtaret që nevoiteshin në mbreterine vandale. Në të njeten kohë u futen në haspirën e zotërimit vandal Sardinien, Korsika, Balearen dhe në fund edhe Sicili (edhe pse vetëm për një kohë të shkurtër). Me këtë rast Vandalet kontrollonin përfundimisht furninizmin me drithera të pjesës perëndimore të perandorisë.
Gjate plaçkitjes së Romes ndodhi që vdiq edhe perandori Petronius Maximus. Kjo ndodhi jo siç pretendohet shpesh, nga dora e Vandalen (psh ka një tabllo të shekullit XIX, ku tregohet këputja e kokës së tij): Maximus u dallua kur po arratisej nga Roma i veshur si një qytetar i thjeshtë, dhe u mbyt me gurë nga Trupat ndihmese burgudase. Pasardhësi i Maximus Maiorianus krijoi nga Germanet, Hunnet dhe Skithet nje armate te re te madhe dhe i dergoi ata me një flote gjigande për në Kartagjene. Kur flota romake u ankorua e pambrojtur në portin e Alicantes, ajo u surprizua në vitin 461 nga Vandalet dhe u asgjesua. Ushtria romake fushore u shkaterrua gjatë marrshimit për në Itali.
Mbretëria vandale u bë në vitin 468, qëllimi i një operacioni të madh të përbashkët të perandorisë perëndimore, nën Peradorin Antemiusi dhe Perandorisë Romakolindore nën Leo I., që megjithatë dështoi në një mënyre madhështore. Geiserich mundi që ti ,vinte flakën flotës së madhe romake dhe ta asgjesonte. Mbas dështimit të një fushate të metejshme romake në vitin 470-474, iu garantua Vandaleve në një kontratë të bërë midis peradorit romako lindor Geiserich zoterimi i Afrikes dhe i ishujve, por megjithate Vandalet nuk ishin më në gjendje ti kontrollonin gjithmone në mënyrë efektive këto rajone. Edhe në brendësi ndodhi shpesh që pasuesit e Geiserichut patën probleme, meqë Vandalet ishin ariane, kurse pjesa derrmuese e popullsise romake mbeti edhe më tej katolike; ndodhi shpesh që pati persekutime, ku burimi më i rëndësishëm (sigurisht tendencioz) është vepra e Victor von Vita. Para së gjithash vandalet duhej të mbroheshin nga sulmet që bëheshin gjithonë e më të ashpra të Maureven resp. Berbereve, qe nen Masties arritën të marrin shpejt kontrollin e zonave malore. Veç kësaj pati edhe perplasje të dinastive për zoterimin nga pasardhesit. Nëse në kundershtim me qëndrimin e burimeve të antikitetit te vonë, qëndron paragjykimi i ngritur për një shthurje masive të vandalëve, mund të dyshohet, në fund të fundit keëa do teë duhej të mbroheshin nga sulmet e vazhdueshme të jashtme.
Fundi erdhi atëherë kur grindjet për fronin në Romen Lindore brenda për brenda mbretërisë Vandale u mor si shkas për një ekspedite ushtarake të re: Sipas këndvështrimit të romakeve kontrata e viti 474 vlente vetëm për Geiserichin dhe për pasuesin legjitim të tij të drejtpërdrejte; kur Gelimerët në vitin 530 hipën në fron në mënyre të padrejtë si Uzurpator,marrëdhëniet midis Karthago dhe Konstantinopel u keqësuan shumë shpejtë. Në vitin 533/34 trupat romako lindore nën udhëheqjen e Belisar, një komandant ushtarak i perandorit Justinian I., sulmoi mbretërnë vandale. Numri i luftëtareve vandale ishte shumë i pakët në numër, për të mundur ti përballonin të dy disfatat e rënda (Ad Decimum, Tricamarum), të cilat Belisari i kishte arritur me fat dhe shkathtësi. Gelimer u soll në Konstandinopojë dhe iu desh të nënshtrohej në kudër të fushatës triumfuese të perandorit, dhe vitet e fundit të jetës së tij i kaloi në mënyrë të qetë dhe të këndëshme në një pronë bujqësore në Galatien. Një numër i madh i të burgosurve vandalë të luftes, u soll në verë të viti 534 për në Konstandinopojë dhe më vonë nga Roma Lindore u futen si trupa në luftën kunder Persëve. Afrika Veriore u integrua sërish në perndorinë Romake. Rezistenca e fundit e armatosur vandale u shpërbë nën Guntarith në vitin 546[5]. Në burime nuk shfaqen më fare vandalet. Mbetjet e pakta të popullsisë civile gjermanike u deportuan në pjesën më të madhe në drejtim të lindjes, ndërkoë që shumë vandalë shërbenin në ushtrine prandorake.
Për gjuhën vandale si gjuhë e afërt me gotishten dihet pak.
Asdingët perbeheshin nga dy e me vone vetem nga nje gjini qe kishte prejardhje aristokratike mbreterore. Ata ishin në lidhje krushqie me Sueben .
Vandalët u bëne në 350 kriste ariane . Per ekonomine, shoqerine dhe kulturen e vandaleve perpara fillimit te levizjes se madhe dihet shume pak. Kultura Przeworskeqe ndodhet sot ne Poloni shihet shpesh si nje kulture ne lidhje me vandalet. Kjo lidhje ngjan te jete shume e pasigurte. Ne Galli dhe Spanje nuk ngjan te kete gjetje arkeologjije ne lidhje me vandalet.
Në Afrikën e Veriut vandalët zëvendësuan elitën e Afrikës romake dhe perfituan nga pasurite e kesaj province. Vandalet ngjanin te kishin kultivuar ne Afrika ne cdo pikepamje stilin romak te jetes, çfarë mund të nxirret nga arti dhe arkitektura e asaj kohe, por edhe nga burimet e shkruara . Në thelb sunduesit vandalë u integruan në strukturat ekonomike të botës së mesdheut në antikitetin e vonët, dhe kultura e antikitetit u kultivua gjithashtu në Afrikën Veriore të Vandalizuar. Prerjete monedhave vandale eshte ende objekt i diskutimit.
![[icon]](#/media/Skeda:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Ky seksion është i zbrazët, pa hollësira ose i paplotë. Ndihma juaj është e mirëpritur! |
{{cite web}}: Konflikt URL-wikilink (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!){{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!){{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
